Iluminando o Galego Medio

A década que acabamos de rematar ten sido fundamental para a reconsideración da periodoloxía literaria galega. As investigacións e ensaios que nos últimos dous lustros se levaron a cabo leváronnos a redefinir toda unha época da nosa historia literaria e agora os máis avanzados estudos abandonaron xa a periclitada etiqueta de Séculos Escuros ao referirse ás centurias do XVI, XVII e XVIII para pasar a falar, máis propiamente, de Galego Medio, consonte ao que é adoito en moitos outros sistemas literarios do noso contexto europeo. Cal é a razón disto? O afortunado achado de importantes textos publicados en galego ao longo do século XVIII que demostran algo que moitos de nós sospeitabamos, pero que non podiamos demostrar documentalmente: que ao contrario do que durante tempo se creu, a nosa escrita literaria tivo unha continuidade maior do que se pensaba dende a dourada Idade Media ata o Rexurdimento pleno.

E vén todo isto ao caso pola aparición e recente publicación do Entremés galego ao feliz e real parto da nosa raíña (1707), unha peza teatral en verso escrita a principios do XVIII polo coruñés Salvador Francisco Roel que agora recuperan e editan Julio I. González Montañés, Anxo Angueira e Ramón Mariño Paz.

Entremés galego ao feliz e real parto da nosa raíña forma parte dunha tradición entremesística galega e hispánica que veu nacer moitas destas obras teatrais ao longo dos séculos XVII e XVIII como as pezas dramáticas breves de máis éxito polo seu carácter cómico e benhumorado. Do xeito resumido, este texto en concreto relata versalmente a ledicia polo nacemento de Luís I, fillo de Felipe V e María Luisa de Saboya, ao tempo que seis parroquianos (tres homes na primeira parte da peza e tres mulleres no remate) van dando conta da situación de Galicia e de España nese momento, con especial atención aos enfrontamentos bélicos con Portugal e á crítica polas notorias desigualdades sociais.

A importancia deste entremés reside no feito de ser o primeiro texto autónomo impreso en galego, un século anterior ao ben coñecido romance anónimo Un labrador que foi sarxento aos soldados do novo alistamento, xa de 1808. Tamén en ser a primeira obra de teatro editada da literatura galega, pois a Contenda dos labradores de Caldelas de Gabriel Feijoo de Araúxo, máis coñecida polo título de Entremés famoso sobre a pesca no río Miño, aínda que escrita en 1671, ficou manuscrita durante séculos ata que a exhumou Fermín Bouza-Brey en 1953.

Esta edición do Entremés galego ao feliz e real parto da nosa raíña conta con tres moi amplos e rigorosos ensaios dos seus editores. No primeiro deles González Montañés ocúpase do “Contexto histórico, teatral e festivo” no que se inscribe a peza, dando cumprida conta da tradición entremesística da que participa e dos antecedentes e textos coetáneos dramáticos galegos que se coñecen.

Da súa parte, Angueira estuda a fondo o xénero, personaxes, trama e estrutura dos case cincocentos versos romanceados da obra, salientando na obra a vontade propagandística, o intenso humor e a capacidade crítica.

Finalmente, Mariño Paz ocúpase da análise pormenorizada da lingua da peza, tanto no que atinxe aos usos gráficos coma fónicos, igual a cuestións morfolóxicas que sintácticas ou léxicas e mesmo fraseolóxicas e onomásticas.

 Canto á fixación ecdótica do propio texto tamén correu a cargo de Mariño Paz, quen realizou unha transcrición con intervencións mínimas e acompañou esta dunha reprodución fotográfica do orixinal para posibles cotexos de especialistas.

Non teño dúbida de que, polo seu interese histórico, lingüístico e literario, o Entremés galego ao feliz e real parto da nosa raíña é unha das máis importantes publicacións dos últimos anos. Xa que logo, cómpre felicitar a Julio I. González Montañés, Anxo Angueira e Ramón Mariño Paz polo seu excelente labor como editores e a Laiovento polo bo facer e sentido da oportunidade ao publicar unha obra de tanto valor.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 26-1-2020]

Teatro reunido de Manuel María

Falar de Manuel María é falar dun dos poetas máis coñecidos e recoñecidos da literatura galega do último medio século e, nese sentido, sobra calquera recordatorio. Mais o que talvez se lembre menos do que debería é que o de Outeiro de Rei foi tamén un interesante narrador, un laborioso articulista e, sobre todo, un entregado dramaturgo, faceta esta última que adoita pasarse por alto e na que agora me gustaría determe.

Dáme a escusa a aparición da súa Obra teatral completa, editada, introducida e anotada por unha das súas mellores coñecedoras: a profesora da Universidade da Coruña María Pilar García Negro, quen dispuxo esta magna obra de máis de setecentas páxinas para a Fundación Manuel María de Estudos Galegos, responsable da súa impresión.

Poida que aos menos versados os sorprenda saber que Manuel María escribiu máis dunha trintena de obras teatrais. Foi esta unha querenza que cultivou dende a primeira hora, pois con tan só vinte e oito anos publicou Auto do taberneiro, ao que seguiron unha morea de títulos e que rematou coa aparición no 2001 da peza Auto do Alugado ou O encanto de Raboces, cando tiña xa setenta e dous anos, un texto, por certo, que ideou expresamente para que fose representado polo grupo de teatro Coto do Faro de Nois, en Foz.

Entre un e outro foron xurdindo esas tres decenas de obras de innegable valía non só polo que respecta á súa propia traxectoria autorial, senón tamén por seren pezas fundamentais na vertebración histórica do noso teatro de Posguerra, Transición e Democracia.

Quen lea este teatro escrito por Manuel María descubrirá ben pronto trazos definitorios comúns coa súa obra poética e ensaística, nomeadamente a notoria implicación crítico-social, o afondamento nas circunstancias histórico-simbólicas que nos definen como nación e, tamén si, o reflexo das vivencias persoais que o foron conformando como autor e como individuo. En palabras da editora: “todo un universo psíquico-sentimental, en paralelo a un decorrer histórico da Galiza nun tempo decisivo. Soidade, amor, esperanza no futuro, patriotismo, peso da censura, españolización crecente, represión da lingua e combate pola súa normalización, abandono do campo, emigración, movimentación social, recuperación da historia específica da nación”.

Toda esta produción —na que sobrancean as fórmulas do auto e, en menor medida, a farsa e o entremés— recóllese nesta Obra teatral nuns casos para volvela pór en circulación ou actualizala, mais en moitos outros constitúe unha auténtica recuperación, pois non poucos títulos foran publicados en edicións venais ou de escasa circulación, por veces mesmo fóra do noso territorio ou en suplementos de prensa ou editoriais hoxe desaparecidas, polo que a súa compilación adquire un valor documental e de consulta innegable.

De todas estas cuestións dá cumprida noticia García Negro na luminosa introdución que dispón ao volume, onde non só explica o porqué da edición, senón que tamén traza unha certeira síntese arredor da restauración do xénero teatral na inmediata Posguerra e incide na importancia desta escrita como autobiografía literaria e espello histórico.

O volume complétase coa reprodución, en apéndices, dun texto redactado por Manuel María para a celebración do Día Mundial do Teatro o 27 de marzo de 1994 (un auténtico manifesto en defensa da nosa dramaturxia), dous amplos e rigorosos artigos a propósito de “O Teatro de Manuel María” (asinado este pola propia editora) e “Os primeiros autos de Manuel María no contexto do teatro galego dos anos 50 e 60” (da autoría de Henrique Rabuñal), amais dunha ben larga “Escolma bibliográfica sobre o Teatro de Manuel María”, responsabilidade de Camilo Gómez Torres.

Cumprimentos para a Fundación Manuel María por promover esta destacada publicación, ás deputacións de Lugo e A Coruña e mais á Xunta de Galicia por axudar á súa execución e, sobre todo, parabéns á súa editora María Pilar García Negro polo excelente labor levado a cabo na actualización, recuperación e posta en valor desta parte fundamental da grande obra do inesquecible Manuel María.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 2-12-2018]

 

De Roberto a Roberto

No ronsel posletrego chego á lectura do moi interesante Roberto Vidal Bolaño e os oficios do teatro, do estudoso e profesor da Escola Superior de Arte Dramática Roberto Pascual (O Carballiño, 1981), unha das voces máis autorizadas no campo da historiografía e a teoría dramática e escénica galegas.

A presente monografía concilia a análise da produción teatral e a peripecia vital de Vidal Bolaño cunha escolma mínima pero representativa das súas pezas. No primeiro destes bloques repásanse as súas etapas como director e factótum dos grupos Antroido e Teatro do Aquí, así como os traballos máis bufonescos ―no máis nobre sentido da palabra―, a súa dedicación á escenografía e o labor de dirección.

Agora ben, o ensaio de Pascual salienta pola acuidade coa que contextualiza a súa andaina autorial, non rexeitando a revisión de episodios espiñentos na súa traxectoria (velaí as polémicas habidas con Agasallo de sombras ou As actas escuras), así como pola lucidez coa que conecta as súas creacións coas doutros autores e teóricos galegos e foráneos.

Particularmente agradecida resulta, polo menos para o que isto escribe, a inclusión no volume dun capítulo centrado en “O oficio da crítica”, unha angueira bolañesa á que ben poucos teñen prestado atención e que revela ata que punto o santiagués era un creador total, perfectamente consciente da transcendencia e importancia de todos e cada un dos elos do circuíto cultural.

Os treitos aquí antologados de Ledaíñas pola morte do Meco, Criaturas, A burla do galo, Doentes e Animaliños son un xeitoso mostrario do global da súa produción, pois abranguen épocas diversas e complementarias da escrita bolañesa, con ambientacións, temáticas e fórmulas igualmente contrastivas.

Roberto Vidal Bolaño e os oficios do teatro é un deses libros que ofrecen ben máis do que prometen: lucidez reflexiva, capacidade sintética e didáctica xunto a amenidade expositiva e rigor no dato histórico e o pormenor sistémico. Xa que logo, outra monografía de valor que nos deixa Roberto Pascual, facéndonos máis accesible ao seu inmenso tocaio.

Alumando escuras actas

A peripecia editorial da obra de Roberto Vidal Bolaño é toda unha aventura. Como aconteceu noutros casos, houbo que agardar pola dedicatoria do Día das Letras Galegas para que un autor do seu relevo recibise a atención que dende sempre mereceu.

O caso é que finalmente o conxunto de toda a súa obra pode lerse agora en Edicións Positivas, casa capitaneada polo tan visionario como arriscado Paco Macías, quen se conxurou co máximo especialista na obra bolañesa, Xosé Manuel Fernández Castro ‘Pepes’, para editaren, man a man, os varios volumes dos que constan as Obras completas do de Compostela.

Polo de agora, foron dous (dun total de seis proxectados) os volumes de toda esta escrita escénica que viron luz. No primeiro agrupáronse media ducia de prezas que converxen no coetáneo da súa ambientación, na forte pegada cinematográfica que revelan e na inequívoca galeguidade psicosocial que as alimenta. Pode comprobarse todo isto doadamente coa lectura de Integral, Animaliños, Anxeliños!, Criaturas, Rastros e Saxo Tenor.

Da súa parte, o segundo dos volumes recolle aqueloutros textos de ambientación temporal pretérita ―por máis que remitan codificadamente a un presente alegorizado― rebordantes de personaxes e mundos ben recoñecibles e mesmo míticos (Rosalía, Prisciliano…). Forman parte desta entrega algúns dos, para o meu gusto, mellores títulos de Vidal Bolaño, como Mar revolto, A burla do galo, Doentes e, sobre todo, ese fantástico tríade que constitúen As actas escuras, Días sen gloria e Agasallo de sombras.

Non foi Vidal Bolaño un autor grato á autoridade. O seu insubornable compromiso cívico e identitario, o noxo que destilaba fronte ás mil corruptelas e componendas da clase gobernante fíxoo tan antipático a esta como querido polo pobo no que enraizaba a súa creación e ao que ía dirixida a mesma. Non cómpre máis que lembrar as polémicas que suscitou a estrea de Agasallo de sombras ou o secuestro escénico que nos privou por tempo da publicación de As actas escuras para entender do que falo.

Tamén agora semella persistir ese divorcio e, mentres estudosos como Pepes ou editores como Macías poñen nas nosas mans a súa obra dignamente editada a partir de razoables criterios de fidelidade textual, hai institucións ás que parece seguir incomodando a súa popularidade, mesmo a celebración da súa efeméride.

Moi errados andan. A escrita de Vidal Bolaño sobreviviraos a tod@s e a súa vaidade de ineptos dirixentes e nefastos representantes aseguraralles o esquecemento perpetuo polos séculos dos séculos.

Porque Roberto Vidal Bolaño é un clásico e, como tal, está por riba dos ‘animaliños’, coitados ‘anxeliños’ e ‘criaturas’ bechas que tanto abundan neste ‘mar revolto’ de iniquidade.

Beizón a Paco Macías e Xosé Manuel Fernández Castro Pepes por esta valiosa e oportuna edición das súas Obras completas, sobresaliente empresa de Edicións Positivas que ficará como referente máis alá do boureo da feira maiega e asegurará aos afectos bolañistas o acceso a unha escrita teatral por sempre admirable.

[Publicado en Galicia Confidencial, 17-5-2013]

Visolectura bolañesa

Nesta ponte das Letras Galegas na que andamos vén máis ao caso que nunca recomendarlles unha lectura sobre Roberto Vidal Bolaño, o autor homenaxeado, pois ben está que, pasado o vendaval festivo, fique nun algo desa maxia literaria coa que anualmente comungamos.

Así pois, hoxe o libro do que lles quero falar non é outro que Un chapeu negro e un nariz de pallaso, da autoría da crítica e estudosa Montse Pena Presas e mais o ensaísta e director de documentais Gonzalo Enríquez Veloso.

E escribo ‘libro’ e mellor debería escribir ‘libro-cd’ ou mesmo ‘videolibro’, pois iso é o que ofrece Un chapeu negro…: dunha banda, un ameno á par que informado perfil biográfico de Vidal Bolaño no que tamén hai espazo para a análise panorámica dos principais fitos e características da súa produción teatral, contribución que redacta e asina Pena Presas, e, doutra parte, esta publicación inclúe tamén un cd cun moi interesante documental sobre o universo bolañés do que se responsabilizou Enríquez Veloso.

Na parte escrita, quero salientar o oficio de Pena Presas para, dun xeito moi accesible para calquera público —non hai que perder de vista que a obra se publica nunha colección de audiencia potencialmente escolar—, ir espigando os máis decisivos socalcos vitais e referentes literarios que conforman o mundo de Vidal Bolaño. Mesmo a arquitectura capitular, deliberadamente escénica, acae ben a esta achega, alicerzada en apartados breves, espidos de vacuo academicismo e contaxiosos na súa ilusionante aposta por (re)descubrir o autor, a obra e o tempo no que foi.

Tamén si, merece destacarse, e moito, o labor documental de Enríquez Veloso, quen soubo dar á súa aproximación visual un ton entre o divulgativo e o informado máis que pertinente, pois contou con estudos@s, compañeir@s de profesión e familiares do escritor que iluminaron reveladoramente moitas das facetas dese poliedro creativo que Vidal Bolaño foi.

Neste sentido, as palabras dedicadas polo seu fillo Roi Vidal á memoria do pai ou polas súas dúas compañeiras en vida —Laura Ponte e mais Belén Quintáns— proporcionan o coñecemento máis próximo de quen foi o cidadán, saber que se complementa co retrato ‘intra bambalinas’ de actores ou técnicos das que foron as súas compañías teatrais (caso de X. C. Mejuto ou Rubén Ruibal, por exemplo), alén doutras voces autorizadas que achegan pulo analítico, como as dos editores das súas Obras completas, Paco Macías —director de Edicións Positivas— e mais Xosé Manuel Fernández Castro ‘Pepes’, o máximo especialista na súa figura.

Atinada aposta, por tanto, a daqueles que se deixen introducir no cativador mundo de Roberto Vidal Bolaño da man deste Un chapeu negro e un nariz de pallaso de Montse Pena Presas e Gonzalo Enríquez Veloso, unha contribución de valor da que presta dar noticia.

[Publicado nos xornais El Ideal Gallego, Diario de Ferrol, Diario de Arousa e Diario de Bergantiños, 19-5-2013]