O teatro de Raúl Dans

Raúl Dans é un dos dramaturgos galegos de referencia. Máis dun cuarto de século dedicado ao noso teatro aválano como unha voz fundamental da escena galega, onde o seu nome resoa con forza nos ámbitos da dirección, o ensaio, a interpretación, a dobraxe, o labor de dialoguista, argumentista e creador de series de ficción e, sobre todo a escrita teatral.

Son xa varias as ocasións nas que teño saudado a aparición de entregas teatrais de Dans, tanto por escrito coma noutras palestras. Precisamente esa frecuentación dos seus textos proporcionoume unha perspectiva informada do que coido que son algunhas das claves da súa creación, liñas de forza que atravesan, en maior ou menor medida, case todos os seus textos. Entre tales esteos fundantes estaría a visión crítica e denunciatoria da nosa sociedade e dos seus individuos. Hai nas súas obras moito de fatum moderno, unha consideración desapiadada, amargue e antiheroica de moitos procederes tanto comunitarios coma particulares. Mais nos seus textos e personaxes tamén escintila decote o vagalume da esperanza, fillos que somos da incoherencia e das pulsións máis instintivas e, porén, capaces tamén do maior dos desprendementos, das máis sutís xenerosidades e inesperados actos de amor.

Así acontece tamén na recolleita de dúas das súas pezas teatrais últimas: Unha corrente salvaxe. Historia dunha descoñecida, volume que aparece da man de Edicións Laiovento, selo que este ano celebra as dúas décadas de existencia.

Unha corrente salvaxe fíxose acredora do prestixioso Premio Born de Teatre e constituíu, inicialmente, unha das entregas da Revista Galega de Teatro. Volve editarse agora facilitando a súa lectura a todas aquelas persoas que gusten da dramaturxia máis actual que herda e posprocesa as trabes mestras da mellor traxedia clásica. Teatro dentro do teatro, influencias cinematográficas e non só, todo perfectamente disposto para tecer unha historia de asombrosa economía de recursos (tan só cinco personaxes, apenas un par de localizacións e unha acción concentrada en escasas horas) que consegue transmitir toda a anguria e infelicidade dunha nai que mal se entende coa súa filla adolescente, que está comprometida cun bo home ao que non ama, pois nunca conseguiu esquecer o seu amor primeiro e verdadeiro: o pai da súa pequena.

Nos avoltos eidos da traxedia familiar móvese tamén a segunda das historias que se compila neste libro: Historia dunha descoñecida, unha peza que no seu día formou parte do Ciclo SGAE de Lecturas dramatizadas baixo dirección de Quico Cadaval e que nos achega un thriller psicolóxico onde unha muller madura pasa os últimos días de verán na súa casa da praia acompañada da presenza do seu home cando recibe a visita inesperada dunha moza nova que acabará por mudalo todo.

A tensión dramática da vida agochada, os segredos familiares que supuran na ferida do presente e as complexas e cambiantes relacións interpersoais unen estas dúas pezas, escritas cunha admirable eficiencia diexética que se sostén na fascinante personalidade dos protagonistas e todo un xogo de develamentos e sorpresas, de razóns e delirios que arrastran as súas vidas e as precipitan aos límites do baleiro.

Unha corrente salvaxe. Historia dunha descoñecida é unha inmellorable porta de acceso ao celmoso universo teatral de Raúl Dans, espello deste mundo vertixinoso que nos envolve e mostra fiel dos baixíos que nos naufragan.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 13-9-2020]

Venturosa recolleita

A obra ensaística en xeral e filolóxica en particular —quer na súa faceta (socio)lingüística quer na súa dimensión (crítico)literaria— de Ricardo Carvalho Calero só pode cualificarse cun adxectivo: ciclópea. Ducias, centos de artigos, conferencias, discursos, pregóns, nótulas, recensións, proemios e estudos introdutorios súmanse á vintena longa de libros de ensaio que en vida publicou.

Pois ben, este titánico labor analítico, desenvolvido durante máis de medio século arredor dunha abraiante variedade de asuntos lingüísticos e literarios galegos e publicado en revistas e xornais, libros colectivos, folletos, anuarios e outros volumes, foi escasamente escolmado e reeditado ata hai ben pouco, malia teren transcorrido xa tres décadas dende o pasamento do insigne ferrolán.

Por iso a compilación de ensaios Ricardo Carvalho Calero: a ciencia ao servizo da nación, a cura de quen é unha das máximas especialistas na biobliografía do autor —e, como ela mesmo recoñece, discípula súa—, a profesora e investigadora María Pilar García Negro, constitúe unha venturosa recolleita, que pon ao alcance de todas as persoas interesadas case medio cento de ensaios breves do intelectual, entre os que non faltan traballos referenciais dedicados a persoeiros ou materias esenciais como Rosalía, Curros, Pondal, Castelao, Otero Pedrayo, Risco, Cunqueiro, Seoane, o bilingüismo, o feminismo e o galeguismo, entre moitos outros.

Esta segunda edición de Ricardo Carvalho Calero: a ciencia ao servizo da nación (a primeira aparecera no 2010) foi revisada e acrecentada por García Negro, quen actualizou os seus textos de presentación e engadiu interesantes apéndices para completar unha obra que, polo valor da escrita antologada, a amplitude de temas abordados, o extenso abano temporal abranguido e o impecable tratamento e reprodución dos textos seleccionados, resulta un volume de consulta imprescindible para coñecer a fondo o Carvalho Calero “traballador incansábel das letras galegas”, “servidor conspicuo da Galiza” ao que lle acae, con toda xustiza, a consideración de que “nada galego lle foi alleo”.

[Faro de Vigo, 21-5-2020]

Iluminando o Galego Medio

A década que acabamos de rematar ten sido fundamental para a reconsideración da periodoloxía literaria galega. As investigacións e ensaios que nos últimos dous lustros se levaron a cabo leváronnos a redefinir toda unha época da nosa historia literaria e agora os máis avanzados estudos abandonaron xa a periclitada etiqueta de Séculos Escuros ao referirse ás centurias do XVI, XVII e XVIII para pasar a falar, máis propiamente, de Galego Medio, consonte ao que é adoito en moitos outros sistemas literarios do noso contexto europeo. Cal é a razón disto? O afortunado achado de importantes textos publicados en galego ao longo do século XVIII que demostran algo que moitos de nós sospeitabamos, pero que non podiamos demostrar documentalmente: que ao contrario do que durante tempo se creu, a nosa escrita literaria tivo unha continuidade maior do que se pensaba dende a dourada Idade Media ata o Rexurdimento pleno.

E vén todo isto ao caso pola aparición e recente publicación do Entremés galego ao feliz e real parto da nosa raíña (1707), unha peza teatral en verso escrita a principios do XVIII polo coruñés Salvador Francisco Roel que agora recuperan e editan Julio I. González Montañés, Anxo Angueira e Ramón Mariño Paz.

Entremés galego ao feliz e real parto da nosa raíña forma parte dunha tradición entremesística galega e hispánica que veu nacer moitas destas obras teatrais ao longo dos séculos XVII e XVIII como as pezas dramáticas breves de máis éxito polo seu carácter cómico e benhumorado. Do xeito resumido, este texto en concreto relata versalmente a ledicia polo nacemento de Luís I, fillo de Felipe V e María Luisa de Saboya, ao tempo que seis parroquianos (tres homes na primeira parte da peza e tres mulleres no remate) van dando conta da situación de Galicia e de España nese momento, con especial atención aos enfrontamentos bélicos con Portugal e á crítica polas notorias desigualdades sociais.

A importancia deste entremés reside no feito de ser o primeiro texto autónomo impreso en galego, un século anterior ao ben coñecido romance anónimo Un labrador que foi sarxento aos soldados do novo alistamento, xa de 1808. Tamén en ser a primeira obra de teatro editada da literatura galega, pois a Contenda dos labradores de Caldelas de Gabriel Feijoo de Araúxo, máis coñecida polo título de Entremés famoso sobre a pesca no río Miño, aínda que escrita en 1671, ficou manuscrita durante séculos ata que a exhumou Fermín Bouza-Brey en 1953.

Esta edición do Entremés galego ao feliz e real parto da nosa raíña conta con tres moi amplos e rigorosos ensaios dos seus editores. No primeiro deles González Montañés ocúpase do “Contexto histórico, teatral e festivo” no que se inscribe a peza, dando cumprida conta da tradición entremesística da que participa e dos antecedentes e textos coetáneos dramáticos galegos que se coñecen.

Da súa parte, Angueira estuda a fondo o xénero, personaxes, trama e estrutura dos case cincocentos versos romanceados da obra, salientando na obra a vontade propagandística, o intenso humor e a capacidade crítica.

Finalmente, Mariño Paz ocúpase da análise pormenorizada da lingua da peza, tanto no que atinxe aos usos gráficos coma fónicos, igual a cuestións morfolóxicas que sintácticas ou léxicas e mesmo fraseolóxicas e onomásticas.

 Canto á fixación ecdótica do propio texto tamén correu a cargo de Mariño Paz, quen realizou unha transcrición con intervencións mínimas e acompañou esta dunha reprodución fotográfica do orixinal para posibles cotexos de especialistas.

Non teño dúbida de que, polo seu interese histórico, lingüístico e literario, o Entremés galego ao feliz e real parto da nosa raíña é unha das máis importantes publicacións dos últimos anos. Xa que logo, cómpre felicitar a Julio I. González Montañés, Anxo Angueira e Ramón Mariño Paz polo seu excelente labor como editores e a Laiovento polo bo facer e sentido da oportunidade ao publicar unha obra de tanto valor.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 26-1-2020]

Eu tamén aborixe

Diana Varela Puñal leva preto de tres lustros sorprendéndonos con valiosos poemarios, pezas de teatro infantil, volumes narrativos e dramatizacións, mais nunca ata o de agora publicara un libro de ensaio, aínda que a súa sinatura aparece con certa frecuencia en diversos medios para ofrecer interesantes artigos de opinión. Nas últimas semanas viu luz Diario sen datas dunha aborixe galega, compilación de ensaios breves que acolle Laiovento e que quere ser unha sorte de “diario desde unha perspectiva vivencial” onde a autora aborda temas que lle interesan; a saber: “o concepto de identidade, a poesía e a ética”.

En efecto, as case dúas ducias de textos dos que esta obra se compón xiran arredor da cuestión identitaria (tanto persoal como colectiva), o sentido e función do poético e a visión ética da realidade.

Deste xeito, en non poucos dos ensaios profúndase sobre o sentimento de ‘aborixe galega’ da autora quen, coma Rosalía, se sente estranxeira na súa patria, estraña no propio país, pois o feito de vivir en galego nunha comunidade non normalizada non deixa de resultar un ‘exotismo’ a ollos dos que optan por un castelán homoxeneizador no que o idioma das cantigas é visto como o propio dunha “tribo de raros”. Para os que defenden o castelán vendo o galego como unha disfunción desnecesaria, a súa opción lingüicida xustifícase a partir de criterios pragmáticos erróneos que, como moi ben explica Varela Puñal, xa hai moito tempo que foron desbotados por sociolingüistas de prestixio como Juan Carlos Moreno Cabrera e outros.

Mais a autora vai alén e ofrece páxinas clarividentes sobre o emprego como cortina de fume da ‘cuestión nacionalista’ periférica polo goberno estatal centralista, do enzoufamento trivializante dos mass media na liña que xa denunciou Noam Chomsky en Dez estratexias de manipulación e non aforra palabras para criticar o nacionalismo excluínte que inza por toda parte: “Tratar de impoñer o concepto de nación, considerando positiva a que nun momento determinado poida interesar, contrapoñéndoa a outra, é terxiversar, redirixir o pensamento da sociedade facendo crer que só uns poucos están na posesión da verdade. Sería admitir que eles saben o que significa patria e cal é a patria; eles saben o que significa tribo e cal é a tribo á que convén pertencer; eles saben cal é a lingua da patria, os costumes da patria; e todas as demais son patrias malas, linguas malas, tradicións malas, malas nacións… xente mala, rara e perigosa á que cómpre reeducar ou, chegado o caso, reducir”.

De grande interese son tamén as páxinas que Varela Puñal dedica á cuestión da ética e a estética en moi diversas ordes, pois, ao seu ver, vivimos invadidos por un feísmo (auto)compracente que nos fixo perder o norte: “Que a estética forme parte da ética por atinxir á propia dignidade e ó respecto ó outro lévanos a que, desde un punto de vista ideolóxico, o feísmo é insostible, máis é certo que dun tempo a esta parte fíxose do culto ó feo un discurso institucionalizado”. Elevado a categoría, este pensamento evidencia as graves consecuencias ás que esta falta de xuízo ético (e estético) nos arrastra: “A ameaza radica en non saber distinguir, en nin sequera formularse a dúbida sobre as diferenzas que hai entre a protesta e o vandalismo, a liberdade sexual e o abuso, o estilo desenfadado no vestir e a incorrección ou a falta de hixiene, a aceptación dun agasallo de cortesía e a corrupción política, o amor polos animais e a degradación da especie humana, confundir o buenismo absurdo que conduce á inxustiza e a aplicación ‘xusta’ da lei. Son cuestións elementais cuxa mestura denota o esquecemento da conciencia ética”.

Se tivese espazo abondo, podería seguir así durante páxinas para salientar a lucidez coa que Varela Puñal trata asuntos como as enchentas gastronómicas (“Caníbal Country”), a discriminación por razón de xénero (“Diario dunha muller aborixe”), a diglosia en diferentes ámbitos (“Diario dunha avogada aborixe”), as inxustizas socioeconómicas (“Economía aborixe”, “Impostos aos aborixes”), a discriminación por razón de idade (“Sobran vellos aborixes”), os pedigrees progresistas (“Esquerda caviar”), a cuestión relixiosa (“A relixión dos aborixes”), a destrución do ecosistema planetario (“Aborixe procura abeiro: S.O.S. para o Planeta”) e, xaora, a nosa particular fauna e etoloxía literaria (“Zooloxía literaria”, “Diario dunha poeta aborixe”). Como esta columna ten a extensión que ten, conformareime con insistirvos non na conveniencia, senón na necesidade imperiosa de ler Diario sen datas dunha aborixe galega e actuar en consecuencia. Ou iso ou seguir dándonos a razón aos que, como Diana Varela Puñal e coma min, nos sentimos tantas veces aborixes na nosa terra, observados con curiosidade entomolóxica por falar na lingua orixe do noso país, abertos cordialmente á convivencia con outros idiomas, mais convencidos de que, se aínda somos o que somos, como dixo o gran Castelao, é por obra e graza do idioma e todo o que deste feito se deriva.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 2-6-2019]

Dezaoitesca

Un dos tópicos máis enraizados da literatura galega é o que espallou a falsa idea de que entre os séculos XVI e XVIII a nosa escrita “practicamente desapareceu” e que a produción literaria dese período é o espello dun ermo ou deserto no que letra ningunha solece, ata o punto de que durante moito tempo se denominou —e aínda hai quen teima en seguir facéndoo— “Séculos Escuros” a esa etapa da nosa historia.

A verdade, toda a verdade e nada máis que a verdade é que durante eses trescentos anos o cultivo escrito da nosa lingua foi a menos, pois as condicións de todo tipo non o favoreceron. Mais de aí a proclamar estados preagónicos ou de case extinción media un mundo.

Por fortuna, as investigacións dos últimos anos están axudándonos a descubrir e recuperar moito dese legado ata agora perdido ou esquecido, demostrando que os “Séculos Escuros” non eran nin un buraco negro nin tan escuros como nolos quixeron pintar e que se é verdade que non foron abondosos os textos que se publicaron daquela en galego iso non quere dicir que non se escribira un número considerable dos mesmos, por iso mesmo os mellores especialistas prefiren falar de Galego Medio para ese período, amosando así a continuidade do noso discurso literario e paralelizando a nosa tradición terminolóxica coa doutras culturas europeas.

Cincuenta décimas contra don Diego Zernadas, o volume que acaba de publicar o profesor Xosé Antonio Fernández Salgado en Edicións Laiovento, é unha boa mostra do que veño de dicir. Este estudoso recupera aquí unha longa carta en verso datada entre 1760 e 1777 que é, pola súa extensión, calidade literaria e coidado rexistro lingüístico, un dos textos máis importantes do Galego Medio.

Non consta neste documento que agora se exhuma o seu autor, pois o manuscrito que durmía nos fondos da Fundación Penzol non contiña esa información. Sábese, si, que debeu ser un ilustrado próximo ao círculo de Diego Antonio Zernadas e Castro, Cura de Fruíme (1702-1777), a quen vai dirixida esta epístola versificada, toda unha invectiva contra a explotación dos petitorios que este crego cursaba para recadar cartos cos que engordar o culto da Virxe das Dores de Fruíme.

A monografía de Fernández Salgado ofrece un moi amplo estudo introdutorio no que dá conta das características deste valioso manuscrito dezaoitesco e analiza as claves socioliterarias que o explican, particularmente a acción pastoral de Zernadas, a súa musa poética, a formación académica coa que contaba, os trazos físicos e de carácter aos que se alude criticamente nas décimas contra el dirixidas e un moi extenso estudo lingüístico destas.

Agora ben, a columna vertebral da obra represéntana a edición paleográfica e a edición actualizada e anotada das cincuenta décimas, mercé ás cales os investigadores e curiosos poderán acceder non só ao texto orixinal con total fidelidade, senón tamén á súa lectura contextualizada a través das abondosas notas a pé de páxina explicativas de múltiples cuestións suscitadas polo texto.

Grazas a esta recuperación modélica Fernández Salgado —que vén engadirse a outras recentes de Ramón Mariño, X. Pardo de Neyra, Rosario Álvarez e X. Xove ou Damián Suárez— temos a posibilidade de ler un texto capital do Galego Medio e comprobar, así, que somos unha cultura milenaria e fulgurante, que resiste os máis duros neboeiros e segue en pé dando o mellor de si.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 10-9-2017]