Vilardevós, novamente

Silvio Santiago foi un dos escritores galegos que coa chegada da Guerra Civil tiveron que fuxir da vesania fascista para salvar a vida, o que non puido facer seu irmán Xacinto, ao que asasinaron vilmente. De resultas, acabou recalando en Venezuela, desde onde chegara vía Portugal, logo de pasar un tempo en Cuba.

En Venezuela creou o Centro Galego de Caracas e dirixiu a Casa Galicia e o Lar Galego, amais de ser un importante dinamizador cultural e promotor da irmandade galego-venezolana. Na fronteira da sesentena sentiu que lle debía unha lembranza á súa terra de orixe e escribiu Villardevós, que se publicou en 1961 cun limiar de Ramón Otero Pedrayo. Nos últimos anos regresou a Galicia, onde morreu en 1974.

A Editorial Galaxia, a mesma que publicou hai máis de medio século a súa primeira novela (e logo tamén a póstuma O silencio redimido, 1977), volve editala agora novamente, dando así a oportunidade ás xeracións mozas de achegarse a un texto que é xa un clásico da narrativa galega de Posguerra.

Teño escrito nalgunha outra ocasión que Villardevós constitúe unha moi estimable radiografía sociolóxica da vida vilega, acaída memoranza da súa localidade natal nos tempos da súa nenez, un repaso lar a lar da veciñanza toda, que engade perspicaces comentos e observacións que, non alleos á sutil ironía e mesmo a certa xenuína retranca, captaban inmellorablemente a atmosfera humana e vivencial característica das nosas xentes.

No requintado e emotivo “Prólogo” que Otero Pedrayo dispuxo para a obra describiu luminosamente o pulo que esta agocha: “O autor deste libro puido gardar completo, sen fanalo, sen arranxalo, lonxe das sazóns, no segredo fondo do seu ser —sen sequera por moito tempo se decatar do tesouro— o ramo enteirado de todas as flores do seu tempo de neno, espertando coa luzada para os camiños de mozo e de home; das flores e toxos do xardín, do monte, da cuneta, do medo e do gozo, da lembranza e da curiosidade; de todos os intres e sementeiras e vendimas dun tempo, no que os homes espertaban espreguizándose das cousas, e as cousas estaban coloridas de verdes, rubros, mouros, brancos, de senso e carácter humano”.

Porque Villardevós é un prodixio que reflicte coma ben poucas obras o poder transformador do tempo, a evocación do paradiso da infancia. E faino, amais, cunha prosa que avanza con admirable fluidez, que sabe recrear prodixiosamente eses pequenos detalles que dan fondura a cada retrato humano, a cada descrición de lugares ou paisaxes, tinguíndose por veces con airexas case de neorrealismo cinematográfico.

E esta unha visión coincidente coa que no seu momento expresara xa Cunqueiro, quen poucos días despois do seu pasamento escribiu un artigo no que salientou como Silvio Santiago recuperara na novela “esas memorias, eses recordos, ese mundo que foi evocando na lonxanía, con medo de que lle fuxise repetíndose a si mesmo a paisaxe, os camiños, os tipos, as anécdotas, a vida de Vilardevós, con esa paz tan pouco doada de dar a un mundo infantil nas memorias da madurez”.

Vai agora para dez anos, no cincuentenario da publicación da novela, escribín nestas mesmas páxinas: “É de xustiza recuperar a figura de Silvio Santiago. O seu infatigable labor a prol da nosa cultura por terras venezolanas e a súa novelística así o demandan. Neste sentido, non estaría de máis que no seu concello natal se pensase nalgún tipo de acto de homenaxe, mesmo sería unha ledicia noticiar publicamente unha oportuna reedición da súa primeira obra, pois dende a última reimpresión que dela se fixo van alá case tres lustros”. Por unha vez semella que non se predicou no deserto e que non fun o único en decatarme de que Villardevós debía regresar ás librerías do país. A ver agora se, en canto pase a treboada vírica, na súa vila aproveitan para presentar tan oportuna reedición e se animan a celebrar unha xornada que axude a actualizar a figura dun dos grandes escritores dunha localidade con longa tradición literaria, axudando a salientar o seu legado ao carón dos de Manuel Núñez González ou Eloy Luís André, un herdo que hoxe escintila na mestría de Juan Tallón e que ten de seguir a medrar.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 12-4-2020]

Da cidade túrbida

A Anxo A. Rei Ballesteros debémoslle unha das narrativas máis fondas, orixinais e plurisignificativas da escrita galega das últimas décadas.

Por esas cousas que ten a veleidosa Parca, marchóusenos antes de tempo, mais non quixo facelo sen legarnos moito e bo para lembralo: novelas de referencia como Dos anxos e dos mortos (1977), Loaira (1992) ou Non sei cando nos veremos (2005) e tamén ensaios reveladores como Tempo e vinganza (2002).

Mais, por se todo o anterior non resultase consolo abondo, nas gabetas do escritor ficaron algúns textos que as súas herdeiras foron recuperando aos poucos e foron publicados postumamente: a novela A noite do moucho (2009) e o ensaio Presenza dunha ausencia (2013).

Aos volumes anteriores cómpre sumar agora Dezanove badaladas, a primeira novela escrita por Rei Ballesteros cando tiña tan só dezasete anos, que ve luz da man de Galaxia, coincidindo co décimo cabodano do autor.

En esencia, a obra é o relato aventureiro de tres esmorgantes na noite compostelá de fins dos 60. Unha troula na que percorren a cidade indo de tugurio en tugurio, cruzando cos individuos máis estrafalarios e enchoupándose dunha atmosfera baleira, sórdida e desesperanzada que os empurra ao alcohol e que desemboca na violencia extrema.

Dende o xeoliterario e macrotextual, Dezanove badaladas constitúe a primeira entrega da triloxía santiaguesa ideada por Rei Ballesteros, que completou logo con Dos anxos e dos mortos e Loaira. En todas tres comparece unha Compostela singular, inzada de seres complexos e pensatibres que, no caso desta novela de iniciación, protagonizan unha historia que espella unha urbe alucinada, un moito surreal e decote túrbida, abafada polo anódino e o agresivo, sexa este expreso ou latente.

Vista en perspectiva, a obra emparenta naturalmente coa novela A esmorga de Eduardo Blanco-Amor, non só polo tríade esmorgante, senón por unha mesma vivencia do desacougo e a violencia dos ambientes suburbiais galegos, amais de pola lacerante mensaxe de frustración e derrota que palpita nestes periplos tráxicos.

Doutra parte, tamén se detectan nesta obra primeira de Rei Ballesteros outras débedas ben sonoras, como a da lectura moza do Ulises de James Joyce, perceptible na caracterización de espazos e personaxes, no fiado dun vía crucis bohemio e ebrio e mesmo no emprego de palabras amalgamadas e na torsión da linguaxe para recrear escenas entre o irónico e o paródico.

Escrita cun admirable dominio da técnica narrativa para quen era entón apenas un mozo, hai na obra un aproveitamento extremo dos recursos léxicos e semánticos, que demostra a madureza expresiva do entón escritor novel e anuncia a súa fulguración futura.

Impecable edición esta que Galaxia ofrece na exhumación de Dezanove badaladas, cunha transcrición do manuscrito orixinal respectuosa, ata o punto de incorporar algunha variante textual no remate de determinados capítulos, certas notas de revisión sinaladas a pé de páxina polo propio escritor e varias ilustracións debuxadas por este como remate da publicación.

De lectura máis que recomendable para quen queira coñecer onde ancoran as raíces de quen chegou a ser un dos máis notables autores da súa xeración, Dezanove badaladas é unha novela de aprendizaxe na que Eros e Tánatos xogan unha imposible partida de xadrez que se resolve no carrusel da vida mesma, sempre impredicible, fantasmática e agónica por definición.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 25-11-2018]

Educación sentimental

A vida de Xosé Neira Vilas foi toda unha novela. E foino dende o seu nacemento en novembro do 1928 ata que nos deixou vai xa para tres anos. Agora ben, se houbese que sinalar un período dese intenso percurso vital que deixou pegada indeleble na súa escrita e no seu xeito de pensar e ver o mundo sen dúbida este sería o do tempo da infancia, adolescencia e primeira mocidade.

Xustamente é esa etapa decisiva da súa biografía a que relatou en De Gres a Cádiz, o volume de estampas ou viñetas narrativas que semanas atrás veu luz en edición da profesora Dolores Vilavedra e de Luís Reimóndez, presidente da fundación que leva o nome do escritor.

De Gres a Cádiz reúne case un cento de prosas breves nas que vai describindo aqueles momentos, personaxes, realidades e eventos determinantes na que poderiamos denominar, ao xeito dos clásicos, a súa educación sentimental.

Son, por tanto, unhas “memorias literarias” ―como lles chama no epílogo ao libro― que foi escribindo entre 1996 e 1999, pero que, por diversas causas, decidiu non publicar no seu día e se recuperan nesta edición que dá ao prelo a Editorial Galaxia.

Escritas co mesmo vernizado lírico que orlaba outros libros seus como Lar, Nai ou Pan, estas páxinas completan e complementan o relato autobiográfico de etapas posteriores que Neira Vilas nos deixou noutros textos como Neira Vilas. Os anos da Arxentina (1949-1961) ou Días de Cuba, que tiveron continuidade en Vinte anos retornando e Penúltimo dietario, aos que aínda cabe sumar o compendio Xosé Neira Vilas. Memoria gráfica.

Por tanto, este De Gres a Cádiz, tan parello en estética e arquitectura literaria a Remuíño de sombras, Romaría de historias ou Aquel neno, é un mapamundi vivencial e emotivo do que foron as xeiras que levaron o neno labrego Neira Vilas ata os primeiros anos da adultez, máis concretamente dende o propio nacemento ata a partida á emigración americana dende o porto de Cádiz o 22 de xaneiro de 1949 no vapor Cabo de Buena Esperanza.

O que entre a súa vinda ao mundo en Gres e a súa navegación dende a beiramar gaditana conformou o seu día a día é a materia da que se alimentan estas planas. Nelas comparecen familiares benqueridos, visitantes e parroquianos, peregrinos e vagabundos, guerrilleiros e indianos, mestres e matachíns, cegos e pintores, en fin, músicos e fotógrafos da contorna. Mais tamén os primeiros amores, as súas xornadas como carteiro e administrativo nun serradoiro, as lecturas de mocidade, as troulas en festas e romarías, bailadas e entroidos, as sesións iniciais de cinema ou as cerimonias do lume polo San Xoán. E a canda todas estas realidades outras ben terreas, como a dos labores do campo e a casa, e tamén ultraterreas, como a da Santa Compaña.

Todo por xunto fai deste De Gres a Cádiz unha lectura de triplo engado: primeiramente por tratarse de prosas de escrita plástica, escintilante, que presta ler e reler pola súa mestría estilística; segundamente por constituíren un exercicio de memoria individual que é, tamén dalgunha maneira, o retrato dun tempo e dunha Galicia na que están chantadas as nosas raiceiras; e outramente por supor unha valiosa recuperación dun texto descoñecido dun dos escritores máis importantes da Galicia do pasado século.

Así pois, ben feliz nova a de que dende a Fundación Xosé Neira Vilas, que tanto e tan ben traballa a prol do espallamento e estudo da obra do autor, se teña promovido a exhumación desta obra, que cómpre agradecer aos seus editores tamén pola pertinencia da análise introdutoria que lle serve de proemio e polas abondosas ilustracións que a visten, facendo dela unha publicación de innegable mérito e atractivo.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 8-7-2018]

A salvo da deriva

Hai anos que sigo con atención a andaina literaria de Henrique Dacosta. De resultas, xa son varias as ocasións nas que me ocupei da súa escrita, comentando tanto libros de contos (Unha mada de doce relatos) coma novelas (Os desherdados, Entrada ao xardín do saber) e mesmo libros de ensaio (Ferroláns na Historia da Literatura Galega).

Por tanto, síntome suficientemente familiarizado coa creación do autor, que tende a recuncar en temas e motivos que lle son ben caros. Entre estes, algúns dos que caracterizan Á deriva, o novo volume de relatos que dá á luz da man de Belagua.

Media ducia de historias compoñen esta obra na que o fantástico e o real fican xunguidos e onde as tramas ambientadas no presente e os relanzos históricos alternan naturalmente.

O conto co que se abre o conxunto é o que dá título ao propio libro. Unha historia que recrea a noite na que o Discoverer Enterprise tronzou a Ponte das Pías, relatada, iso si, dende a singular óptica dun trapeiro que está a punto de ser engulipado polo buque petrolífero na súa colisión e, chegado a unha taberna próxima á ponte, non é quen de convencer aos seareiros do incrible accidente que vén de contemplar. A ambientación e o pulso co que se conta teñen non pouco de cinematográfico e todo o que lemos figura vaporizado dunha atmosfera nebulosa que contribúe a acentuar o patetismo de personaxes e sucesos.

“Belarmino e o robalo”, o segundo dos relatos, é unha revisitación en clave enxebre do Moby Dick ou, se se prefire, de O vello e o mar, só que aquí a balea branca é un descomunal robalo co que o mergullador Belarmino se obsesiona ata tal punto que deixa a vida para conseguir capturalo. O episodio, alén das concomitancias advertidas, ten o engado de abrirnos á reflexión sobre a condición teimuda de certos individuos, que acaban por inmolarse nunha deriva misántropa que só se explica patoloxicamente.

A lacra da Guerra Civil, tan presente en boa parte da obra de Dacosta, regresa en “Canción de arrolar”, páxinas abondo líricas que rememoran o asasinato dunha activista republicana de Ferrolterra e a ignominiosa fin que lle coubo a mans dos militares fascistas.

Moi diferente é o ton de “Maxia real”, literaturización dun episodio témero no que un matrimonio está a punto de fenecer na noite de Reis por mor dun escape de gas e é salvado, no último momento, pola súa filla. Entre a crónica de sucesos e a escrita do experiencial, estas páxinas conseguen transmitirnos vividamente esa estraña paisaxe de irrealidade e concatenación fatídica que por veces, case irrisoriamente, dá connosco ás portas da traxedia.

En “Ofelia Seis Dedas” Dacosta recupera un personaxe que xa aparecera noutras entregas narrativas, Isabel de Barreto, almiranta dos Mares do Sur. Mais aquí o protagonismo trasládase a unha súa descendente, a trasneta Ofelia, que nimbando o onírico e o real traza un delirio de mantis religiosa que homenaxea outras barbantesas ben coñecidas nas nosas letras.

Por remate, “Patria do vento tourón”, o máis extenso dos relatos do conxunto, é unha narración na que a centralidade pivota sobre Margarida, unha serea da que namoran fatalmente varios homes, entre eles o torreiro Terencio, o outro protagonista deste drama neorromántico que tamén ten sobexa literatura precedente como ancoradoiro.

Amenas e ben construídas, as historias deste Á deriva confirman as liñas temáticas e estilísticas dun Henrique Dacosta que continúa aquí os vieiros dun longo camiñar narrativo que xa aproa ás tres décadas con títulos de interese coma o presente.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 13-5-2018]

 

 

 

 

 

Literatura sen fronteiras

Cando en 1983 Xosé Neira Vilas publicaba por vez primeira Contos vellos para rapaces novos o mundo aínda non coñecía a popularización de internet, os smartphones non nos interconectaban planetariamente e non había google maps nin street view cos que percorrer virtualmente calquera recuncho do orbe. Por iso un volume como aquel, onde calquera lector galego podía achegarse a unha ampla selecta de relatos elaborados a partir da tradición oral de ben diferentes pobos dos cinco continentes, tiña, alén do literario, un valor engadido como vehículo de coñecemento das realidades etnográficas e da idiosincrasia propia das xentes deses lugares.

Máis de tres décadas despois, aquel libro que no seu día dera á luz Ediciós do Castro, volve á actualidade mercé á publicación dunha nova edición revisada e aumentada polo propio autor, quen a deixou preparada poucos días antes de se nos ir, no novembro pasado.

Estes actualizados Contos vellos para rapaces novos chegan agora por man de Bolanda Edicións, quen os presenta nun volume de gran formato e ilustracións a toda páxina realizadas por Antía Barba Mariño, unha edición de exquisito gusto tanto pola escolla dos materiais, tintas e tipografías como, sobre todo, polas coloristas imaxes que para el deseñou a pintora santiaguesa.

Fronte á edición orixinal, a presente engade dous novos textos (que reelaboran historias de transmisión oral de Galicia e Portugal) ata sumar un total de trinta e cinco relatos. Todos foron recreados por Neira Vilas a partir de vellas narracións de tradición oral de pobos dos cinco continentes. Desfilan, así, por estas páxinas, contos, lendas, mitos e mesmo romances narrativizados da Europa albanesa, eslovaca ou ucraína, dos antípodas neozelandeses e australianos, das lonxincuas terras birmanas, indias ou xaponesas, das ardentes paisaxes de Liberia, Malí ou Nixeria e mesmo das transoceánicas do Brasil, Cuba ou República Dominicana, entre outras.

Contos vellos para rapaces novos é, por tanto, unha obra de nidia pegada multiculturalista, que non renuncia á pedagoxía divulgativa de vidas e costumes. Neste sentido, Neira Vilas xa deixara no seu día clara cal era a intencionalidade do libro: “Xuntei pra vós este ramallete de contos populares, púxenos en galego, e aí van, con mentes de que ancheen o voso horizonte e vos leven en andaina imaxinaria ao longo do mundo, das xentes e dos tempos.”

Doutra banda, o feito de que Neira Vilas decidise reelaborar textos da transmisión oral fala ás claras da importancia que concedeu sempre a esta literatura, que consideraba tanto como a de autor.

Canto ás historias reunidas —e malia á súa natural heteroxeneidade—, todas elas comparten un mesmo substrato común que irmanda os pobos que as xeraron. Unha sorte de universais temáticos e de valores unanimemente compartidos, entre os que a capacidade de superación do ser humano, a loita polo ben e a xustiza, a capacidade para amar ou para se divertir e mesmo o motor da curiosidade alimentada pola sabia madurez son outros tantos elementos comúns ás historias que Neira Vilas recrea partindo de tan diverxentes tradicións culturais.

Alén doutros paratextos como as nótulas curriculares do escritor e ilustradora, esta fermosa edición complétase cun moi útil glosario de indixenismos e voces pouco frecuentes e un prólogo que Neira Vilas deixara preparado apenas uns días antes do seu falecemento, en novembro do pasado ano.

Aqueles que no seu día non se debruzaran nesta ventá aberta ao universo orbe que son estes Contos vellos para rapaces novos teñen agora unha nova oportunidade para viaxar polo vizoso imaxinario de pobos e terras que con tanto primor editou Bolanda, con certeza unha nova leda para todos os que amamos a literatura sen fronteiras.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 12-6-2016]