Deriva letrega

Un ano máis conmemoramos o día grande da nosa escrita. É certo que a celebración do Día das Letras singularízanos culturalmente como galegos. Mais non somos os únicos en festexar a través dunha efeméride a literatura e a lingua dun pais.

Dublín, por exemplo, convértese nunha festa cada 16 de xuño, día no que transcorre a acción protagonizada por Leopold Bloom no famoso Ulises de Joyce. Dende 1954, as rúas da capital irlandesa énchense ese día de miles de cidadáns que realizan o periplo e as aventuras levadas a cabo por Bloom na novela, demostrando así que a literatura tamén fai pobo.

Os seus irmáns escoceses celebran cada ano a Burns Night ou Burns Supper, na que lembran a vida e a obra do seu grande poeta nacional, Robert Burns. Durante esa noite de celebración, as familias escocesas comparten unha cea na que comen o tradicional haggis (un embutido a base de carne de cordeiro) e beben whisky namentres len poemas de Burns.

En Cataluña é tradición que cada ano pola Diada de Sant Jordi os namorados intercambien libros e flores. Rosas vermellas para elas, en lembranza do sangue do dragón morto polo santo, e libros para eles como afirmación inequívoca da súa cultura nacional.

Non somos, pois, tan diferentes, tan singulares. Somos si, menos hábiles para tirar o mellor da nosa celebración nacional, pois empeñámonos en facer festivo un día que, se se compara co que acontece nos outros casos aludidos, non tiña por que vivirse así. ¿Que conseguimos facendo do Día das Letras un festivo? Os que defenden que así sexa argumentan que a celebración toma carácter solemne, que é un logro da cidadanía ter elevado con ese festivo a categoría da celebración. Mais, reflexionemos unha miga sobre isto: ¿realmente pensan os responsables da conmemoración que a cidadanía vive máis o espírito desta designándoo festivo? ¿Paráronse algunha vez a observar as recuas de coches que, cando a mediados de maio vai xa bo tempo, desfilan dende ou cara ás nosas praias aproveitando o festivo ou que marchan de minivacacións con tal motivo esquecendo todo o que cheire a lectura nin cultura do país? ¿Parécelles que alí, deitadiños na praia ou de vacacións por fóra, len o/a autor/a homenaxeado/a? ¿Acaso levan unha televisión portátil ao areal ou procuran na TDT do hotel para ver en directo a retransmisión institucional dos fastos da RAG? E se chove, ¿pensan que as cafeterías van ficar desertas porque á nosa xente lle ataca nestes casos un súpeto tremor que os impulsa a marchar para a casa e ler coma posesos ou conectar coa TVG para non perder detalle do documental adoito sobre o/a homenaxeado no canto de ocupar o tempo camiñando polo paseo marítimo ou a praza maior do lugar?

Temos moito que aprender. ¿Por que non un Día das Letras hábil no que escolarmente se poida conmemorar a data e que, amais, se acompañase de neotradicións de agasallos literarios que moito ben lle farían ás mentes da nosa cidadanía e, a que negalo, tamén á subsistencia das nosas editoras e, o que é máis importante, á difusión e popularización da escrita dos/as nosos/as creadores/as?

Non imos ben. O Día das Letras toma trazas de, en certos ámbitos máis informados, terse anquilosado como un ritual vacuo e, noutros máis masivos e alleos ao circuíto literario, ser considerado como unha festividade que en nada se diferencia do Día da Inmaculada Concepción ou a Asunción da Virxe, tamén festivos.

Convén reflexionar. E actuar. Hai que socializar a efeméride máis alá das escolas. Non vaia ser que, non dentro de moito, acabemos tendo que celebrar o Día das Letras Póstumas do idioma que foi e xa non será.

Deriva sistémica

O sistema literario galego leva un tempo a acelerar a súa reordenación. As liñas de forza, os espazos de proxección que para el se abriron en décadas recentes van reconfigurándose a ollos vista.

O talento d@s creador@s parece resistir no relevo xeracional, pero os estímulos para materializar a súa arte reben. Da súa parte, as editoras acusan a paupérrima atención institucional pola escrita en galego, o que mingua as posibilidades da oferta. Tamén si, os medios radiotelevisivos e xornalísticos reducen os espazos para a mediación, co que ao lectorado cada vez lle resulta máis complicado informarse do que se coce nunha literatura pola que ben pouco se mira fóra dos círculos educativos e aínda nestes asegún.

Coido que neste estado de cousas a deflación gobernativa ten producido unha erosión innegable, retrotraéndonos a un estado involutivo que nos catapultou vinte ou máis anos atrás por mor da abrasiva campaña de redimensionado sociolingüístico que loita por se impor por decreto.

Pero somos unha literatura milenaria e temos librado moitas outras batallas, non menos agónicas. As múltiples presentacións de obras literarias por toda parte, o revival dos recitais, os millenta clubs de lectura espallados polo país, o xurdimento de moitos pequenos selos independentes, o éxito de convocatorias como o Culturgal e o Salón do Libro ou a instalación poderosa nas landas virtuais son outros tantos vieiros nos que a resistencia mohicana da nosa literatura se afana, furando as tebras na procura de futuras loairas que teñen de chegar.

[Publicado no semanario Sermos Galiza, 43, 19-4-2013]

Deriva romeira

[Foto Marcos Candia]

Pois xa está aquí, un ano máis, o mesmísimo Día das Letras Galegas, a máis aplaudida das festividades culturais patrias. Hoxe o país de noso ha gozar dunha certa normalidade, é dicir, da anormal normalidade que constitúe a excepción: prensa con máis presenza do galego que a raquítica habitual, radiotelevisión informando de cuestións literarias, escaparates de librerías con obra das nosas autoras e autores e, xaora, un lugar central e absolutamente protagónico para don Valentín Paz Andrade, santo maior da romaría deste ano, ao que sacamos en laica procesión.

Mais non quero deixar pasar a ocasión para reflexionar sobre a data en relación á escolla homenaxeadora da RAG e o seu ‘impacto’ social. Velaí unha batería de preguntas que abro á vosa consideración. Talvez entre todos sexamos capaces de ver con máis claridade, pois, como diría miña nai, eu teño unhas ‘ocupacións’ nos ollos que non me deixan acabar de estar satisfeito co que endergo derredor. Velaí van, metralladas: ¿o seguimento (editorial, institucional, dos medios…) da figura homenaxeada este ano é comparable ao doutros anos, poñamos por caso, ao do ano pasado con Pereiro?; ¿por que houbo tantísimos centros de ensino onde no canto de traballar coa obra de Paz Andrade se celebrou a efeméride servíndose de textos de Rosalía, Cunqueiro etc.?; pasado o día de hoxe, ¿imos oír volver falar de Paz Andrade ou o resto do ano andaremos todos unicamente ‘deitados fronte ao mar’ (do celanovés, xaora)?; ¿ten sentido que o groso da obra de ficción do homenaxeado teña que esperar a verse distribuída cando xa ten pasado a data referencial para a homenaxe (refírome á edición da súa Poesía completa nun volume de case oitocentas páxinas, do que aínda chegaron á editorial o venres pasado, seica, os primeiros exemplares?; ¿os nosos escolares e o profesorado que traballa con eles —non nos esquezamos: os principais consumidores deste tipo de bibliografía— van poder tirar proveito dunha publicación coma esta agora, cando aínda tardará seguramente algunhas semanas en desembarcar nos centros?

E aínda máis: ¿produciuse en verdade unha proxección permeadora da nosa cultura nos eidos que lle eran propios á figura homenaxeada, escollida pola RAG, precisamente, como modelo que pretendía presentarse para a muda dos nichos castelanizadores existentes neses espazos (refírome ao mundo da grande empresa, da xurisprudencia etc.)?

En definitiva, ¿escolleuse ben a semente?, ¿sementouse a xeito?, ¿o froito recollido é acorde ao esforzo invertido?

E a min que me dá que pasado o Día pasada a romaría…

Deriva proxectiva

[O frío das palabras. Foto Marcos Candia]

Unha das queixas que poden oírse adoito sobre as limitacións na proxección da nosa literatura ten que ver coa mellorable presenza desta noutros sistemas literarios. “Non se nos traduce suficientemente” —din os creadores—; “Cústanos ferro e fariña ‘colocar’ libros fóra” —confesan os editores—, “Descoñécese por aí adiante o que aquí se fai” —opinan os estudosos e divulgadores das nosas letras.

E agora a pregunta do millón: a razón de todas esas dificultades, ¿ten que ver coa falta de calidade dos nosos produtos literarios? ¿A nosa ‘mercancía’ non é logo high quality? A resposta é ben doada: temos unha literatura equiparable ás da nosa contorna, mesmo nalgúns aspectos concretos (escrita infantoxuvenil ou poesía, poño por caso) superior á media.

Daquela, ¿onde está o problema? En dúas palabras: na lingua soporte. E no peso específico que no concerto internacional ten o pobo que nesa lingua se manifesta.

Pois ben, a todos estes obstáculos hai que sumar outro que habitualmente se esquece e que é, ao meu ver, decisivo na resolución deste problema: son contados os profesionais competentes capaces de trasladar textos literarios galegos a outros idiomas. É certo que hoxe en día existe xa un número nutrido de tradutores que verten con brillantez obras doutras latitudes á nosa lingua, pero: ¿cantos tradutores valiosos son quen de verter textos de noso ao finés, ao xaponés, ao sueco etc.? Máis aínda: ¿pasan dunha (media) ducia os que dan versións de calidade ao inglés ou francés, ao alemán ou italiano?

Velaquí unha eiva importante na mediación intersistémica. Mentres esta situación non mellore tampouco o fará a presenza das nosas letras polo planeta adiante. Por iso é tan importante mimar os bos tradutores dende o galego a outras linguas: na súa man embaixadora está boa parte da nosa visibilidade e proxección.

Deriva dixital

[Tránsito. Foto de Marcos Candia]

Hai tempo que sigo con atención o proceso de remuda que a irrupción do fenómeno dixital está a provocar na nosa literatura. Teño escrito sobre os efectos que anda a producir no subsistema da crítica literaria e tamén na redefinición que supón no eido da tradución.

Xustamente a este último asunto quería agora referirme, pois coido que os cambios neste terreo son ben notorios: do milleiro e medio de libros que se publican cada ano en Galicia aproximadamente unha décima parte son traducións; pois ben, aínda que hai editoriais como Galaxia ou Xerais que ofrecen versións dixitais dos seus volumes en papel, o certo é que, quitando o caso do cento e medio de obras gratuítas reunidas en Bivir —a Biblioteca Virtual Galega dependente da AGT— de textos de autores clásicos, non existen obras literarias actuais que fosen traducidas e que poidan ser consumidas dixitalmente. Hai, polo tanto, un importante déficit neste sentido, o que fai que os dereitos das nosas tradutoras e tradutores para a comercialización dos seus traballos neste novo tipo de soportes se vexan absolutamente desasistidos: non se fan contratos que contemplen a difusión dixital e, polo mesmo, o tradutor ou tradutora, cando entrega o seu labor á editora, non deixa atada contractualmente a súa colaboración para este espazo.

Da desexable promoción da tradución en Galicia, da imprescindible potenciación do ámbito dixital e da necesaria reformulación da relación tradutor/a–editor/a nos produtos deste novo mercado ocúpome nun artigo que podedes ler na web da AELG e que deixo aquí enlazado para abrir diálogo.