Bedepoética galega

Se algo caracteriza a andaina creativa de Yolanda Castaño é a súa irrenunciable aposta pola transgresión artística que ensancha e abre anovadores espazos para as linguaxes.

Porque é relativamente doado, cómpre dicilo, ser máis ou menos orixinal nunha tentativa primeira e illada, pero continuar a selo un cuarto de século despois de darse a coñecer é unha fortuna só ao alcance das voces singulares que marcan época.

E isto é o que Castaño asegura: capacidade para innovar, mestría para sorprender e propostas sempre inesperadas, o que a confirma como unha das autoras máis xenuínas do noso panorama artístico.

O que digo ten doada constatación á vista de O puño e a letra, volume de gran formato publicado por Xerais que constitúe a primeira mostra de Comic Poetry galega a libro completo.

Con esta publicación, Castaño celebra o primeiro cuarto de século de escrita poética cunha escolma dos seus versos, que acompaña coa lectura visual que destes fai unha corentena de debuxantes galegos que interpretan, en clave de bedé, outros tantos poemas para transformalos nunha comicpoética ou bedepoética de innegable fascinio verboicónico.

Por tanto, O puño e a letra é, a un tempo, unha ampla e ben representativa selecta da poesía de Castaño (na que figuran escolmados versos de todos os seus libros: Elevar as pálpebras, Delicia, Vivimos no ciclo das erofanías, O libro da egoísta, Profundidade de campo e A segunda lingua) e tamén unha antoloxía dos principais nomes da ilustración galega, que conviven aquí nun mostrario ben diverso de estilos alternantes, escolas varias e xeracións sucesivas, dende os clásicos nados na inmediata Posguerra como Siro ou Xoaquín Marín ata novos valores como Christian F. Caruncho ou Paula Esteban, estritamente millennials.

O resultado de tan larga mestura é unha explosión de estéticas gráficas nas que conviven dende o cómic tradicional ata o cómic póster, pasando pola bd lúdica (con reprodución incluída dun xogo da oca versal), a bd cadro, o cómic fanzine, a bd plaquette, o cómic ideográfico ou a bd de abstracción pictórica, entre outros.

Da súa parte, os versos escolmados por Castaño espellan o seu vieiro creador, sempre no límite do expresivo, pensatibres da identidade propia, da conexión amorosa, do imaxinario social e fondamente conscientes da radicalidade metapoética.

As corenta achegas bedepoéticas complementan, implementan e completan a escrita de Castaño dende ángulos desusados, amosando non só a súa plasticidade connatural, senón tamén a súa forza escénica, a pulsión fílmica que alimenta moitos deles.

Alternativa, anticonvencional e anovadora, esta bedepoética de Yolanda Castaño en O puño e a letra inaugura camiños para a visotextualidade galega que sempre lle terá que agradecer a súa afouteza pioneira.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 9-12-2018]

Dándoo todo

Hemos venido a darlo todo, de Wences Lamas, é calquera cousa menos un libro convencional. Para empezar é un volumen seriado e impreso, pero figura manuscrito e cada exemplar inclúe alguna páxina diferenciada e autógrafa do propio autor que o distingue e singulariza respecto dos restantes da tiraxe.

Logo, esta moi orixinal creatura de Lamas incorpora tanto debuxos coma fotografías, cómics e collages nunha sucesión aleatoria que resulta un desafío lector por canto un nada sabe do que vai atopar ao virar da páxina.

Os relatos (por veces microhistorias, outras pequenos contos, mesmo en ocasións sketchs e aínda puros slogans) incorporan multitude de motivos sen aparente conexión, mais se un le con atención descubrirá pronto que paira sobre moitos deles un pouso de desolación ácida, de crítica irreverente coa sociedade acomodada e os usos e convencións que é verdadeiramente debeladora en moitas das súas planas.

Non só o incómodo ou o insultante, senón mesmo o desagradable e incluso noxento cruza estas historias nas que un pode atopar dende vaxinas sangrantes ata seres coa cabeza fendida, dende invasións purulantes ata cosmos de deformidades físicas e aínda mentais, un auténtico monstruario que resulta dun megatremendismo gore decididamente incisivo.

Esta achega non é de reconfortante lectura. Non o é nin polo ton das súas historias (excesivas, despropositadas, surrealmente irónicas), nin tampouco polo corrosivo da crítica ao establishment que revela. Algúns dos amigos que intercalan pezas comentando a obra de Lamas polo propio libro adiante aluden a isto precisamente, porque alén da faiscante novidade de moitas das ilustracións, debuxos e composicións fotográficas, máis alá do desusado dos argumentos, do deliciosamente imposible das situacións descritas e do palpitante territorio simbólico e alegórico que trazan, hai que recoñecer que o autor non ofrecen a súa obra, cóspea aos ollos, vomítaa para que sexamos conscientes do sumidoiro no que nos enzoufamos e dá por feito calquera reacción menos o conformismo mortal: el veu a dálo todo, así de simple e definitivo.

Quen poida facerse cun exemplar deste Hemos venido a darlo todo tan ben editado por Ofegabous Editorial (libro de artista con cuberta en tea e estampacións en ouro) descubrirá un Wences Lamas superlativo, desmedido e visionario que manca como aquel ollo buñuelano cortado a bisturí, pero proporciona unha experiencia lectora de intensidade inusitada que impactará a quen se atreva.

A cociña onírica

Maurice Sendak (1928-2012) é un dos grandes da ilustración da segunda metade do XX. Este neiorquino, que nos deixou aínda hai pouco, ten recibibo os galardóns máis importantes no mundo da creación infantoxuvenil, como o Premio Andersen ou o Astrid Lindgren, e é unánimemente recoñecido como un dos nomes que revolucionou o xeito de entender o álbum ilustrado nos tempos modernos.

De entre a moi prolífica produción de Sendak, hai dous títulos que sobrancean: Onde viven os monstros e Na cociña de noite, ambos os dous vertidos para o galego nos pasados meses por Xosé Manuel González.

Na cociña de noite é un álbum que me interesou pois dáse nel unha mestura de humor e onirismo infrecuente, anoada nun adozado de imaxinativa inocencia que non refuga a transgresión nos modos e mesmo nas imaxes. Tanto é así que os inxenuos espidos do neno protagonista ergueron no seu tempo certa problemática para a reproducción e distribución desta obra, emporiso provista dun candor natural que en absoluto xustifica aquela retrógrada reacción inicial.

Na cociña de noite atrapa pola fantasía das solucións narrativas, mais tamén polo suxestivo das ilustracións, nas que Sendak soubo aproveitar iconas cinematográficas como a de Oliver Hardy (o máis groso dos que entre nós foron sempre coñecidos como O Gordo e O Fraco), rostro que caracteriza os tres pasteleiros que, xunto ao neno protagonista, son os personaxes principais deste relato.

Os moi afectos ao xénero recoñecerán porén outras presenzas, como a homenaxe visual ao Little Nemo in Slumberland de Winsor McCay, pois hai en Sendak unha narración da memoria, da nenez e o seu mundo de ensoñacións que arrinca dese común pouso que alimenta a maxia do inxel infante.

Ben recomendable, con certeza, este Na cociña de noite, de Maurice Sendak, agora ao alcance do lectorado galego da man da referencial Kalandraka.

Icía, Avoa & Co.

Sabela Arias Castro é unha coñecida viñetista que, dende hai tempo, nos convida á reflexión humorada nas páxinas do Terras de Santiago do Grupo El Correo Gallego. Quen frecuente este medio saberá xa das historias dos seus dous personaxes protagonistas: unha avoa e a súa neta (Icía) que, no contraste das súas visións do mundo, van espellando para nós as contradicións e problemáticas da realidade que vivimos.

Unha escolma ampla dese labor —unida a outras viñetas tiradas do blog www.historiasdeiciaeavoa.blogspot.com e aínda na revista dixital Enchufadas— recóllense en Historias de Icía e Avoa (condensadas), un volumen editado pola Asociación Cultural Eira Vella de Betanzos no que se compilan case unha setentena destes traballo, en branco e negro, dados á luz por Arias Castro dende setembro do 2003 ata a actualidade.

A publicación leva un breve pero descritivo limiar de Xosé Neira Vilas, quen informa sobre a traxectoria da autora lucense, licenciada en Belas Artes por Salamanca e doutorada pola Universidade do País Vasco, unha pintora con obra exposta en Galicia, no resto do Estado e noutros lugares como París, Nova York, A Haia ou Porto.

Como a protagonista Icía Rodríguez Arias aclara nun saúda prologal, o libro nace da “Converxencia de dous puntos de vista moi distintos cun resultado hilarante”, o da avoa e a súa neta. Logo veñen as imaxes e os textos, que versan sobre ecoloxía, igualdade, política e mil e unha realidades que suscitan o comentario un tantiño retranqueiro e sempre con ferrete irónico do dous personaxes.

Boa achega esta das Historias de Icía e avoa (condensadas) de Sabela Castro e boa nova que Eira Vella siga sendo amable casa editora para os máis diversos proxectos.

Marín e Tizón, verboicónicos

Se lles digo que é ferrolán do 43, que ve o mundo dende os pés e responde con humor a todo canto caos nos rodea, seguro que non caen. Pero se lles conto, ademais, que é o pai de Gaspariño e Isolino, que o seu primeiro libro o coasinou nada menos que con Reimundo Patiño no emblemático selo Brais Pinto e que dirixiu o único Museo do Humor que existe en Europa, probablemente lles vaia soando algo máis. E se aínda engado que os seus cadriños e tiras cómicas apareceron nas revistas e xornais máis importantes de Galicia e España dos últimos corenta anos (La Codorniz, Hermano Lobo, Diario 16, Teima, A Nosa Terra, El Ideal Gallego etc.) seguro que xa se van facendo idea de que lles falo de Xaquín Marín, do mestre Xaquín Marín.

E se agora lles falo doutro ferrolán do 73 que leva dende os dezaseis anos coa maxia do revelado no cor e a pupila en disparador, se lles digo que puxo imaxes ás páxinas de El Correo Gallego e o seu irmán de noso O Correo Galego durante varios anos, que logo andou por algún outro xornal coruñés e mil e unha revistas e axencias de noticias nacionais e internacionais (EFE, Grupo Recoletos, Grupo La Capital, El País, El Mundo, The Guardian, Le Monde, New York Times e outros), han deducir que se trata dun fotógrafo de altura, pois non en van a súa obra foi exposta en galerías de moi diferentes lugares de todo o mundo, recibindo premios galegos, estatais e internacionais que confirman a Gabriel Tizón como un dos nosos máis valiosos cazadores de instantáneas.

Agora imaxinen vostedes a ambos unidos na confección dun libro. Marín poñendo a arte dos seus lapis para pintar a vida e Tizón deitando a súa orixinal ollada en derredor. Pensen como resultaría un diálogo entre ambos artistas a partir da palabra. Mellor aínda, das palabras, dun feixe de Palabras, con maiúscula: Amor, Capitalismo, Cultura, Emigración, Guerra e Paz, Humor, Idea, Igualdade, Liberdade, Misterio, Relixión, Saúde, Terra, Traballo, Xustiza. Tenten visualizar unha dobre páxina cunha ilustración de Marín á esquerda e unha foto de Tizón á dereita centrada tematicamente en cada un destes microuniversos verbais. Figúrense o ferrete humorado, irónico, retranqueiro de Marín, a plasticidade descarnada, punxente, sensible de Tizón, a feraz retroalimentación que dese venturoso casoiro se desprende: imaxes que reinterpretan os mundos e as vidas dende a necesidade de endemizar as luces e devastar as sombras, de abrir as nosas mentes ao progreso, á positividade, ao vital e arredarnos do noxo das vilanías, as inxustizas, as iniquidades.

Fagan un último esforzo: supoñan que esa obra de miradas transversais e epifánicas de Marín e Tizón toma corpo e o fai cos oficios e saber dun selo relativamente novo, pero de sobras competente, Bululú. E procuren soñalo editado con primor de capas duras, con contracubertas nas que Tizón fotografa a Marín e este retrata ao primeiro. E logo non se priven, engádanlle un prólogo de excelencia, doutro grande da palabra, da imaxe, da arte: Quico Cadaval.

Ese libro existe. O milagre verboicónico leva por título Palabras e agarda nas librerías de Galicia por vostedes. ¿Han deixalo pasar?

[Publicado nos xornais El Ideal Gallego, Diario de Ferrol, Diario de Arousa e Diario de Bergantiños, 10-11-2013]