Parlamento das Letras: Carlos Labraña

Coherencia e resistencia. Así define o seu traballo Carlos Labraña. Coherente coa súa entrega, arreo, a prol da nosa escrita infantoxuvenil en xeral e da nosa literatura dramática en particular. E resistente, incombustiblemente resistente ante todo e por riba de todo, esperanzado sempre en que a calidade das nosas letras se ha de seguir abrindo paso cal río imparable ata o océano lector.

Con Carlos Labraña aprendemos o teatro dos soños e os máis engaiolantes sons da buguina, soubemos dos espertares principescos, das estrelamares, as lendas sanxoanescas, a vida secreta dos ratiños, as aventuras de Peter Pan no cabo do mundo e a maxia da fraga das árbores das palabras e coñecemos tamén a peregrinaxe do Galo de Portugal, as ocorrencias da xentiña da Moito Morro Corporation, as angueiras do apalpador, os pesares dos valos bélicos e ata os sorprendentes e ultramundanos encontros da Pequena Compaña.

E é que Carlos Labraña sabe ben que a vida é unha garola e que cómpre desempeñar felizmente o papel que nos tocou en sorte neste gran teatro de xoguete.

 

Cando, onde e da man de quen publicaches os teus primeiros textos?

Eu comecei escribindo poesía, cando ía ao instituto, que publicaba nunha revista cultural cedeirense, Olláparo, e, incluso, ata nalgún número de A Voz da Escola. Algún deses poemas recupereinos hai pouco para a miña última peza, Estrelecer, cuxa orixe hai que procurala neses anos.

Respecto ao teatro, o meu primeiro libro foi O segredo de Daniel, peza escrita a moitas mans no Colectivo Garola, que resultou gañadora do Premio Xeración Nós de Teatro Infantil no ano 1988 e que, grazas a iso, publicou Sotelo Blanco na súa mítica colección Biblioteca do Arlequín.

Cal das túas obras cres que foi mellor tratada e cal pasou máis desapercibida para o público e/ou a crítica? Por que cres que recibiron ese trato desigual?

Ao pertencer a un xénero tan minorizado como a literatura dramática é difícil facerse ver, polo que durante moitos anos as miñas pezas, aínda que tiñan unha grande acollida nos colexios, pasaban desapercibidas para a crítica. Isto comezou a cambiar con A fraga das árbores das palabras no ano 2014, que tivo moi boa recepción. Pero foi con Moito Morro Corporation Sociedade Ilimitada (2016) e con O valo (2017) cando definitivamente a prensa e os medios de comunicación comezaron a fixarse na miña obra.

Tes algún hábito singular ou manía á hora de escribir?

O que marca fundamentalmente a miña forma de escribir é o TDAH, que me impide concentrarme durante moito tempo diante do papel ou da pantalla de ordenador. Así que, penso dabondo, maduro as ideas e logo ando a escribir a cachos, onde me cadre.

Nunha antoloxía da nosa literatura recente, ao pé de que autor@s preferirías figurar?

Gustaríame que na nosa literatura se pendurase definitivamente un andel para o teatro infantil e nel atoparme entre clásicos como: Manuel Lourenzo, que traballou arreo polo teatro, tamén polo infantil; Carlos Casares, cuxas Laranxas formaron parte tantos anos dos meus soños, ou Manuel María. Xa dunha época máis recente, non poderían faltar nese andel dramaturgas como Paula Carballeira, Candido Pazó, An Alfaya, Antón Cortizas, Teresa González Costa ou Raquel Castro.

Se tiveses que historiografar a túa propia traxectoria literaria, que trazos salientarías?

Fundamentalmente dous, coherencia e resistencia. Coherencia, xa que cando descubrín a situación da literatura dramática infantil galega e decidín dedicarme de cheo a escribir e publicar só pezas para os máis novos mantíveno ata o de agora, gardando na gabeta o resto da miña escrita. E resistencia, porque transitei durante moitos anos polo deserto, sen moito apoio, ata conseguir abrir na nosa literatura unha fiestra cara a ese teatro.

Que lecturas te acompañan decote ou a que escritor@s regresas con frecuencia?

Á parte dos dramaturgos clásicos que todos coñecemos, interésame moito saber cara a onde vai o teatro contemporáneo, polo que sigo a escrita, entre outros, de Juan Mayorga, Alberto Conejero, Angélica Liddell, Fernando Epelde ou Avelina Pérez.

Que cres que lle falta aínda ás nosas letras e que lle sobra definitivamente?

Bótase en falta que non haxa case escritores profesionais que poidan vivir do seu traballo, o que é mágoa cando se está demostrando, ano tras ano, a calidade innegable da nosa literatura. Como as nosas letras aínda teñen moitas eivas, xa falaremos do que lles sobra cando a situación estea moito mellor.

Se soubeses que o teu tempo se esgota, que non te perdoarías non deixar escrito?

Aínda que durante moito tempo non foi así, agora xa non considero que a vida dunha persoa deba xirar só arredor da escrita. Por iso, o que non me perdoaría nunca é deixar atrás os meus seres queridos sen me despedir e agradecerlles o tempo que compartiron comigo. Con isto non quero dicir que non me gustaría ter escrito, por exemplo, algún libro como… O principiño ou Peter Pan.

Cal é a túa valoración do noso presente literario?

Eu resumiríao nunha palabra: bipolar. Estamos ante unha explosión de todos os xéneros da nosa literatura que se reflicte na publicación de libros con grande éxito literario, incluso fóra do noso país, á vez que existe unha gran desconexión cunha parte importante da sociedade galega. Penso que mellorar esa relación é a dirección na que temos que traballar.

Se desexas facer algunha outra consideración, túa é a palabra.

A min gustaríame descubrir o texto teatral a aqueles que non o perciben como lectura. Aínda que é certo que o sentido final dunha peza é a representación, se o texto ten calidade literaria non hai por que non lelo na casa como os outros xéneros literarios. Ao que hai que engadir o pracer que é gozalo en compaña. Probádeo, que non vos ides arrepentir!

 

Poesía destroyer

Nestes días de obrigado confinamento chego á lectura de Uralita, o poemario de Iria Pinheiro e María Lado que publica un selo novo: Cuarto de Inverno. Fágoo coa curiosidade do neno que desenvolve un galano na amencida de Reis, expectante por saber se o talento actoral de Pinheiro e a pulsión imantadora da poesía de Lado amalgamaron aquí na potencia creativa de mísil tomahawk que ambas desenvolven acotío.

E si. Descubro pronto a forza irrefreable de Uralita, un urro pola Galicia esborroada en refugallos, pola perda das raíces, o esquecemento da terra, a anulación do sentimento de pertenza, o imperio contranatura.

Os textos que compoñen este libro son pequenas xoias da mellor poesía performática galega da nosa hora. Non naceron para a lectura, senón que conformaron inicialmente un espectáculo co que ambas as autoras xiraron por Galicia adiante, algo que se percibe de xeito nítido na estilística desta escrita, perfectamente conversacional, inzada de coloquialismos e xiros da fala cotiá, allea a calquera enfeite cultista.

Engastando poemas-flash de maior condensación lírica con outros poemas en prosa oralizantes e completando o conxunto con fragmentos de prosa notarial, Pinheiro e Lado conseguen unha estrutura unitaria, que deriva pendular, indo da anécdota familiar máis concreta á revisión crítica globalizante, sempre sen perder de vista a simbólica que vertebra toda a obra: a avoa cherokee, raíña devanceira, que encarna as raíces da tribo, o sentimento comunal de adhesión a unha terra que as cidades levan un mundo dinamitando, creando unha fisura que nos enterra en hortas-vertedoiro de imposible kintsugi: “Miña avoa era unha raíña cherokee./ Vivía entre montañas de refugallos,/ casetas de uralita, cadáveres/ de árbores que non dan,/ entre lixo semisepultado polos caseiros/ que reforman e deixan todo nas leiras”.

A partir deste comezo implosivo o libro vai serpeando entre as hortas como “territorios fragmentarios”, as maceiras que dan “froitas enferruxadas” e as avoas “quietas como arañas”. Mais hai lugar tamén para lembrar a natureza esmorecente na que malvivimos: “tan intervida que nos solpores sempre hai farois estorbando. Os cables da luz hai que incorporalos ao cadro porque están aí. As familias viven abrigadas debaixo das torres de alta tensión. Son os guerreiros do Siam, vixían a comunidade que vive ao seu abeiro”.

Por iso se produce unha reivindicación expresa da incardinación terrea dos antergos, que “eran educados” e, sobre todo, “non odiaban a terra” porque “eran parte da terra”. Pola contra, o capitalismo devastador da sociedade (peri)urbana actual condenou o noso rural a un territorio que señorea a uralita, “a filla da gran chingada”. Por extensión, o país todo acaba por se deixar amansar nunha narcótica de autoestradas que acoitelan a paisaxe (“esa espiña dorsal que parte o país é unha falla”) e abrazamos a relixión da incoherencia máis nefanda: “subvencionase o negocio do eucalipto pero o eucalipto arde e acábase o negocio! Non entendo nada. Reciclas, es un integrista da reciclaxe, pero plantas pinos nas fincas das avoas! Non entendo nada. Sacrificas o porco pero dáche pena a súa ánima cando o chamuscas. Non entendo nada. Botas contra os da autoestrada pero na peaxe paras. Non entendo nada”.

É a Galicia da incongruencia e do autoodio, a Galicia que non se recoñece e se avergonza de si mesma: “Entiendes gallego pero no lo hablas por puto autoodio. Odias la aldea da que viñeches, a bosta, o pueblo, os cochitos de choque. Odias Lalín, Lugo, Ourense porque che parecen provincianos, conservadores y luego El Rocío que te parece? Exótico? Las Indias Orientales?. Ese parquecito de aire imperial donde pasean las familias de la capital no es provinciano, gilipollas? O es que te parece un puto cuadro de Renoir?! Parvo. Mete no cu o teu puto autoodio. A uralita. Parvo”.

Un obús. Directo, brutal, disfémico por necesidade: realidade en vea, retranca a megatóns e sátira sen piedade. Poesía destroyer. Ler e entender.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 26-4-2020]

Cunqueiro é máis

Cando un pensa no Álvaro Cunqueiro escritor seguramente o primeiro que se lle vén á cabeza é o fabuloso narrador, tamén o magnífico autor teatral, por suposto o extraordinario poeta, pois o mindoniense declarouse sempre, e antes nada, poeta, “que este é o meu título”, como lle gustaba lembrar.

Agora ben, o quefacer creativo ao que dedicou máis tempo, no que produciu máis obra e, para min, da mellor das que nos legou é, con certeza, a ‘literatura xornalística’. E tómese boa nota de que escribo á mantenta ‘literatura xornalística’ e non ‘xornalismo literario’, porque, ao meu ver, Cunqueiro traballou como periodista, pero non foi un periodista; foi si, un xenial escritor que toda a vida se ocupou como colaborador de prensa e que mesmo chegou a dirixir o xornal decano do país, o que non invalida que se sentise, e, o que é máis importante, que escribise decote como un poeta, fose en modulacións narrativas, teatrais, ensaísticas ou propiamente líricas.

Establecido o anterior, comprenderase mellor a importancia decisiva que adquire a publicación de calquera compilación literaria xornalística do de Mondoñedo. Se esta ofrece, ademais, unha escolma representativa tanto pola amplitude cronolóxica dos textos antologados coma pola variedade de asuntos tratados e aínda o considerable número de pezas recollidas, daquela non cabe dúbida de que nos atopamos ante un traballo maior, chamado a ficar como de consulta imprescindible.

Tal condición ostenta a escolma Al pasar de los años. Artículos periodísticos (1930-1981), antoloxía que asina o xornalista e estudoso cunqueiriano Miguel Somovilla, un traballo modélico, tanto polo prurito co que foi realizada a recolleita, selección e fixación dos textos coma pola acuidade coa que son presentados, contextualizados e interpretados no estudo introdutorio que precede á selecta.

Aínda que os cómputos varían dependendo de diversos factores (refacturas textuais, traballos sen asinar, reedición de textos…), estímase que Cunqueiro puido escribir ao longo da súa vida varios milleiros de artigos, talvez contra os vinte mil. A escolma de Somovilla recolle apenas douscentos, o que dá idea do labor titánico de filtrado que tivo que levar adiante para peneirar ese un por cento esencial.

Estes dous centos de colaboracións cobren medio século de escrita, dende os primeiros textos no mindoniense Vallibria en 1930 ata os póstumos de primeiros de marzo de 1981. Doutra parte, recollen obra aparecida nunha vintena de xornais e revistas e tratan temas e motivos recursivos na escrita cunqueiriana, que Somovilla agrupa en dez bloques rotulados con títulos do propio autor: “En el principio fue el verso” (textos sobre literatura); “Un mapa de Galicia” (arredor de lugares e viaxes polas nosas terras); “Por la ruta jacobea” (escrita de peregrinaxes); “El mar que nos rodea” (colaboracións protagonizadas polo marítimo); “Retratos y paisajes” (fundamentalmente semblanzas de persoeiros); “De varia coquinaria” (artigos gastronómicos); “Aprendiz de brujo” (adiviñacións, horóscopos e prognósticos); “Días de curación” (sandadores, menciñeiros e curacións alleas á medicina convencional); “Notas para un diccionario de ángeles” (anxeloloxía e demonoloxía) e “Al pasar de los años” (calendario e celebracións anuais).

Completa o conxunto un “Epílogo” con tres textos maxistrais sobre Cunqueiro e o seu mundo: unha entrevista que lle fixo Francisco Umbral cando gañou o Premio Nadal, un artigo de Francisco Carantoña tras o seu pasamento e outro de Juan Cueto polo seu primeiro cabodano.

A maiores, e como xa se avanzou, o volume conta tamén cun espléndido e moi amplo estudo introdutorio asinado por Somovilla, que non só analiza con detemento a articulística de Cunqueiro, senón que engade unha ben detallada e actualizada cronoloxía, un valioso álbum fotográfico e unha extensa e rigorosa bibliografía.

Se a todo o anterior lle sumamos a pulcritude na edición material da obra (encadernación en tea con letras en gravado, camisa protectora, gardas estampadas, dobre cinta de lectura e delicado papel biblia de fino acabado para as máis de oitocentas páxinas que compoñen o volume), entenderase mellor por que este Al pasar de los años resulta unha exemplar edición da obra cunqueiriana que, ademais, ofrece o atractivo de que case unha setentena dos textos que recolle non viran nunca a luz en ningunha compilación anterior.

Dicía Cunqueiro que toda antoloxía é unha aventura. Sen dúbida esta acometida por Miguel Somovilla para a prestixiosa Biblioteca Castro ten o máis feliz final: mercé ao seu denodado esforzo quenquera poderá ler o mellor Cunqueiro articulista, deleitarse coa maxia incomparable da súa imaxinación, os mil saberes que a adornan e a súa xenuína estética, virtudes que fan del un creador inimitable. Porque Cunqueiro é sempre máis e, Al pasar de los años, con maior razón.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 15-3-2020]

Novela matrioska

A escrita de Pura Salceda é sistemicamente irredutible, xenericamente múltiple e identitariamente mestiza. Soña en galego, pasea en catalán e toma o sol en castelán. Esperta narrando o amencer, teatraliza as horas de mantel e descóbrese poeta lunar. É chamaquita na lembranza, noia cosmopolita en mil xeiras e boborense cordial a tempo completo. Tan singular circunstancia defínea como unha creadora plural, de talento amalgamado e orixinalidade mestiza, o que a faculta para transitar territorios literarios para os que ben poucos teñen pasaporte, pois ela é transfronteiriza por definición.

Ese escribir entre dous mundos, o aquén dos días e o alén dos recordos, ten moito que ver co seu último libro: a novela O paxaro de nácara, publicada recentemente pola Editorial Galaxia. Teño dito nalgún outro lugar que esta é unha narración matrioska, un artefacto literario polimorfo que participa por igual da novela de investigación e descuberta, da novela amorosa, da novela social, da novela epocal e mesmo da novela saga. Precisamente na habelencia para coser todas estas fías reside, ao meu ver, un dos grandes acertos do libro, cabal retrato da Galicia da Terra e da Galicia Emigrante dende os ollos dunha muller que vive cun pé en ambas por mor da súa condición de filla de emigrantes que regresa aos eidos familiares de orixe.

O paxaro de nácara é a historia de Nélida, unha editora barcelonesa que recibe a nova do pasamento da súa avoa Delmira e viaxa ata a parroquia de Feás, no concello ourensán de Boborás, para asistir ao velorio e posterior soterramento. Unha vez chega ao lugar atópase con Elías, un amor de mocidade co que estivera a piques de casar, pero que acabou nunha historia de amor fanada porque el emigrou a México DF e ela decidiu non seguilo. Mais o reencontro fará renacer neles a paixón amorosa, que vivirán intensamente. Entrementres gozan desta apaixonada relación van descubrindo asuntos do pasado das súas familias e das da veciñanza que lles eran descoñecidos e que iluminan ángulos moi escuros na emigración mexicana dun tío da protagonista e da filla duns caciques da parroquia. Todo o anterior acontece ao tempo que se sucede un cadoiro de desvelamentos e sucesos que inclúen tanto traizóns e mortes coma amores delituosos e abusos, o mesmo falsidades que enfermizas relacións, todo trenzado nunha espiral de dor e de ocultamentos que se estenden ata o presente.

Narrada en primeira persoa mais salferida de abondosos diálogos, a novela regálanos parlamentos faiscantes, cheos de dobres intencións, moi áxiles e perfectamente trabados, que se complementan de xeito idóneo co fluír principal da historia e a súa trama investigadora, guiada por esa voz omnisciente culta que tesela a historia con alusións ao universo do literario, musical, cinematográfico e pictórico para enriquecer a caracterizacion de personaxes, lugares e tempos.

O paxaro de nácara é unha novela homenaxe, o tributo garimoso dunha escritora filla de emigrantes que espella na súa ficción ese choque de realidades que tantos dos nosos experimentaron ao marchar dos seus telúricos eidos e ter que gañar a vida nunha urbe estraña e vertixinosa, mais que aprenderon a tirar o mellor de cada lugar e comprenderon que o seu ser é xa, necesariamente, dúplice e de medrado caudal nas correntes converxentes das ambasmestas que flúen xenerosas.

[Tempos Novos, 273, febreiro do 2020]

Narrativas de posguerra

Por fortuna, nos últimos tempos foron vendo a luz ensaios que moito axudan a comprender mellor momentos decisivos do noso devir socioliterario e político-cultural.

Entre estes valiosos traballos cóntase a recente monografía Narrativa e imaxinario nacional na reconstrución do campo literario de posguerra (1936-1966), un moi documentado e rigoroso estudo do investigador e escritor Mario Regueira que publica Xerais.

Froito da súa tese de doutoramento defendida na USC en xaneiro do 2016, este longo ensaio de preto de catrocentas páxinas analiza en detalle a reconstrución do campo literario galega de posguerra e o papel central que nel xogou a política culturalista da Editorial Galaxia.

Para mellor comprender esta emerxencia sistémica, e os repertorios e imaxinario nacional que proxectou, Regueira describe o contexto literario e editorial dos anos corenta, cincuenta e sesenta, co xurdimento de revistas e selos que foron timidamente dando espazo ás nosas letras e revertendo, aos poucos, o ermo da Guerra Civil. Tamén si, dedica non poucas páxinas ao cometido que desenvolveron nestes anos institucións como a Real Academia Galega, Instituto Padre Sarmiento, Patronato Rosalía de Castro ou o Colexio Fingoy, entre outros.

Capítulo principal desta monografía resérvao Regueira ao estudo do proxecto Galaxia e ao que denomina a “base branda” da súa ancoraxe ideolóxica, evidenciando unha asunción ecléctica de teses de Risco, Spengler, Eliade ou Heiddegger, que acabou por tracexar unha nebulosa filosofía humanística e posmoderna que, para a súa concreción literaria, defendeu como liñas de forza o lirismo e a saudade, o sentimento telúrico da paisaxe, o pulo do fantástico e o imaxinativo e, xaora, o humor, conformado todo nunha atmosfera ahistoricista, esencialista e transcendente de propio cuño.

A parte do león gáñana no libro as que Regueira alcuma como “novas narrativas”, conformadas por aquelas voces que tecen fronte ao proxecto Galaxia unha arañeira ben positiva, ben negativa, ben alternante, dependendo do autor, da obra ou da conxuntura. Nesta liña cómpre situar a escrita de Rodríguez Mourullo, Xohán Casal, Méndez Ferrín, Queizán, Gonsar ou Casares e, xa na Galicia do exilio, as apostas de Seoane, Blanco-Amor e mesmo Eliseo Alonso e Neira Vilas.

O volume remata cun ben disposto capítulo de “Consideracións finais” e unha amplísima bibliografía de case corenta páxinas nas que o investigador especializado poderá atopar cumprida referencia de traballos e análises coas que establecer lecturas de diálogo ou contraste.

Non quero rematar sen recomendar o magnífico prólogo a cargo de Arturo Casas, “Contar e ser: repertorios en xogo nun tempo incerto”, que reforza e complementa o universo de contido analizado por Mario Regueira nunha monografía de necesaria consulta.

[Faro de Vigo, 27-2-2020]