Estigma de Amor

Non é a primeira vez que me ocupo nestas páxinas da escrita de Manuel Francisco Reina, así que os habituais xa saben da excelente consideración que me merece a súa poética. Dos seus versos teño dito que “vai neles toda unha ontolóxica do ser e do estar, dos espectros que nos asedian e os anxos salvíficos e soturnos que connosco dialogan, da memoria que nos conforma e o amor e mais a solitude que nos define”.

Tras a lectura de Sólo tu nombre es mi enemigo, o seu máis recente poemario, reafírmome nas miñas palabras: a súa é unha lírica de inusual fondura, onde o tratamento das máis transcendentes cuestións se reviste dunha estética de harmonía admirable, dicir de sólida orquestración no que imaxe ningunha fica sen sutil afinamento.

Sólo tu nombre es mi enemigo fíxose co XXV Premio de Poesía Rincón de la Victoria In Memoriam Salvador Rueda e ve luz por man deste concello no prelo da Deputación de Málaga. O libro, coidadosamente impreso, adórnase cunha espléndida cuberta que reproduce unha técnica mixta de Ginés Liébana e tanto polos tipos empregados coma polo papel e formato escolleitos resulta un volume ben agradable de percorrer.

Dividido en catro seccións (“Inocencia”, “Pero más el amor”, “Sólo tu nombre es mi enemigo” e “El mal de aurora”), todo o poemario asenta nun nadir shakesperiano: as palabras que Xulieta dedica a Romeo para convencelo de que nada pode o seu apelido e, polo tanto, a presenza da súa familia, fronte ao amor que os une. A partir desta ancoraxe na traxedia amorosa canónica por excelencia Reina desenvolve toda unha indagación polos vieiros nos que transitan, bifaces, amor e desamor, a máscara, a persona etimolóxica, o verdadeiro ser que se oculta e é eco e sombra e cinza perante o incendio de Eros que todo o abrasa.

Porque esa é a tese maior do libro, a imposibilidade de renunciar ao amor malia as feridas que este infrinxe ou, dito doutro xeito, a condena a repetir unha e outra vez o camiño da paixón e a súa caída.

Entre un e outro extremo ama e sofre o corazón, porque o querer “siempre encuentra excusa a su verdugo;/ que computa el martirio sonriendo/ como un sangrante itinerario,/ testimonio de entrega”. E, secasí, o amante entrégase sen condicións: “Dos bocas devorando la cordura,/ dos lenguas consumándose en silencio,/ dos cuerpos desbocándose en lo oscuro,/ una sola verdad que al filo se entrega”.

A distancia do amante, ese cruel camiño do esquecemento do delirio é un mal que dinamita as entrañas e mesmo a aurora resulta unha condena que obriga á separación dos que se aman, pois defunta a complicidade lunar dos seus encontros. Hai aquí, como en moitas outras pasaxes do libro, toda unha revisitación do amor cortés e os seus códigos que adquiren novo sentido na hibridación con outras tradicións e estéticas coas que se entrecose un velame no que sopran dende Browning e Lautreamont ata Cernuda e Lorca, igual Gil de Biedma que Margueritte Yourcenar, o mesmo María de Francia que Ana de Istarú.

No gume cortante dos dominios do amor e o seu inferno vasalático, na delgada liña entre a concupiscencia farturenta e o mal trato amatorio instálanse moitos destes poemas, que xogan cos monólogos interiores, tamén coa superposición de voces e o calidoscopio de espellos da enunciación, que ora fan falar á Xulieta desgarrada ora á reverberación autorial para denunciar a ingratitude do amante, tamén para proclamar a morte e resurrección de Amor.

Conmovedora, fascinante e apaixonada, a escrita de Manuel Francisco Reina neste Sólo tu nombre es mi enemigo lémbranos que, tal como Ícaro non pode deixar de voar a pesar dos perigos, tampouco o corazón pode negarse a amar de novo, malia os estigmas abertos con pasados desencantos, por iso o libro remata proclamando: “Y queda en mi pecho amor para morir más veces./ Valor para afrontar de nuevo los desengaños./ Temor para enfrentarme firme a un nuevo enemigo”. Amemos, pois.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol,  30-9-2018]

Narrativa extrema

Poucas voces hai hoxe que resulten tan impactantes e reveladoras como a da viguesa Xina Vega. Autora de títulos referenciais para a literatura en lingua galega das últimas décadas ―velaí os imprescindibles Cardume (2007) e Dark Butterfly (2012)―, ingresa agora na narrativa en castelán con Nadie duerme, impecablemente publicado a finais do pasado ano polo selo logroñés Pepitas de calabaza.

Nadie duerme é unha novela de afiadísimo gume dende a súa mesma cuberta, onde unha coitela de barbear anuncia a sinfonía do sangue que circula polas súas páxinas. As avoltas relacións afectivas que se establecen entre os personaxes protagonistas, as grandezas e miserias de Eros, a pulsión irrefreable e tantas veces destrutiva do sexo, os nosos límites e abismos, o terror que precede ao nada, á disolución e a negación absoluta son o territorio polo que pervagan as tres parellas que poboan estas planas na procura da súa identidade, da verdade do seu ser, do eu que os define en relación ao outro, aos outros.

Mais este relato amosa tamén unha transparente instalación social, a denuncia da lacra emigratoria, das penosas condicións do proletariado, o reino do desafiuzamento no que inzan os máis desfavorecidos. E é xustamente neste humus do desposuimento onde cobra sentido a violencia, as violencias que espellan na historia, nomeadamente as de xénero, que aquí encarnan en estupros, vexacións sexuais e episodios de pederastia, entre outros.

Recollendo os ecos de certo dirty realism, Vega ensaia unha sorte de neotremendismo de xenuíno cuño no que o maltrato nas relacións, as escenas de masoquismo e mesmo de emasculacións configuran un teatro visceral e palpitante do reverso máis brutal que nos habita.

A violencia estética, ética e política que declara Nadie duerme confórmase nunha admirable narración lírica, plena de imaxes poderosas, trenzada cunha prosa de cadencia sonora hipnótica, o que converte esta escrita nun soberbio exercicio estilístico. Se a isto sumamos a moi evidente pegada fílmica que acompaña o relato, entenderase ben por que tantos treitos desta historia nos lembran o herdo de Peckinpah, de Tarantino, dos irmáns Cohen e, sobre todo, de Von Trier, cineastas que non terían dificultades en adaptar as secuencias trementes, rebordantes de violencia xorda ou expresa que aquí son.

Como non podía ser doutra maneira en quen é, tamén si, unha das críticas e investigadoras literarias máis brillantes da súa xeración, hai en Nadie duerme un inmenso caudal de lecturas devorcado, que faísca en citas e homenaxes aos escritores da tradición nosa (aí o está ese Elsinor ventado que nos trae o mellor Cunqueiro, mais tamén a loita contra o naufraxio do “eu tamén navegar” de Xohana Torres, en fin, o instinto lobo de Teresa Moure noutras pasaxes) e doutras latitudes, como o Lorca do que se toma o verso que dá título á obra, o Shakespeare máis témero (o do Titus Andronicus, o do Macbeth) e, por descontado, o Georges Bataille máis salvaxe (recórdese a durísima Historia do ollo), a Elfriede Jelinek máis acerba e a Angélica Liddell de teatro atroz.

Nadie duerme é un ouveo de literatura punk, unha novela ex-céntrica porque desafía o acomodado canon do repertorio, un espéculo que nos devolve as realidades do corpo dende o ollar da muller, que reivindica a carnalidade arrebatada e a sexualidade acendida para normalizalas e, xustamente por iso, desproblematizalas, unha narrativa extrema, implacable e inmisericorde que ha tradear a indiferenza do politicamente correcto para perdurar.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 28-1-2018]

O monstruario poético de Aguiló

Teño querenza, dende hai tempo, polos versos do poeta mallorquino Josep Lluís Aguiló. Souben del vai para unha década, cando se fixo co Premio da Crítica ao mellor poemario en lingua catalá polo magnífico Monstres (2006), do que mesmo cheguei a traducir daquela uns poemas para o suplemento ‘A rama no aire’, que coordinaba o tamén poeta e pintor Anxo Pastor.

Por tanto, que agora a súa poesía reunida sexa traducida ao castelán pola prestixiosa colección Visor baixo o título Monstruos y otros non me produce sorpresa ningunha; antes ben, coido que non é senón a consecuencia natural dunha moi sólida traxectoria na que, alén do libro amentado, sobrancean obras como La biblioteca secreta (2004), L’estació de les ombres (2004) e Llunari (2008), textos todos que se compilan neste novo volume e que constitúen, xunto aos xuvenís Cants d’arjau (1986), a opera omnia dun autor sobresaliente.

Nos versos de Aguiló hai unha dicción substantiva, depurada de adxectivacións espurias, un discorrer en relanzos versais que gusta da música dos sintagmas, das alusións a espazos míticos de sonoro nome e, sobre todo, dunha arquitectura que emparenta, naturalmente, co poema discursivo, case narrativo, onde son gratas as referencias a espazos exóticos e lonxincuos, tantas veces imaxinarios, territorios da palabra que outros escritores bautizaron.

Os monstros literarios, os días do amor, os instantes fugaces nos que un misto se acende ou unha estrela esmorece, os pazos ocultos da memoria, as caravanas que cruzan os desertos, os paralelismos imposibles, a épica aérea, as parasitas e as normas do labirinto, a estática televisiva e letal, o cabo dos contos e os genii loci, os ollos de Argos, as flores de algodón, os espellos de tinta e o absurdo do Paradiso son algúns dos moitos motivos poetizados por Aguiló, poeta ao que tema ningún lle é refractario.

Monstruos y otros é tamén unha inmensa caixa de resonancia na que reverberan ecos amigos, dende Baudelaire ata Blake pasando por Shelley, Rimbaud ou Llul, nunha variación estesa e ubérrima que fai da arxila dos mestres devanceiros na cantería da verba unha sorte de Santa Compaña cómplice que Aguiló codifica nunha simbolística de particular selo: as unllas dos mortos, os mapas fantasma ou os tigres imaxinarios.

Foi un acerto, e grande, que os responsables de Visor contasen cun tradutor tan experimentado como o poeta e crítico profesor da Universidade das Illas Baleares Francisco Díaz de Castro, quen asina neste Monstruos y otros un traballo óptimo, pleno de achados no difícil transvase dunha poética como a de Aguiló, inzada de referencias culturais e cunha selección lexical moi vizosa no seu catalán baleárico.

Se, como escribe Aguiló, “la poesía/ sólo es ese poso que se queda/ una vez se ha olvidado este poema”, quero eu pensar que algo tamén de convite lírico ha quedar unha vez que ti, que andas agora nesta liña, remates de ler o comentario, que non pretende senón convencerte de que a literatura que verdadeiramente paga a pena acaba por traspasar todas as fronteiras ata ofrecérsenos, como neste caso, en traducións tan acuradas como Monstruos y otros da Colección Visor de Poesía, unha inmellorable ocasión para abeirar nunha das escritas máis sólidas da Insula Maior, a terra na que as columnas áureas de Randa sosteñen o universo orbe.

                                                          [El Ideal Gallego, Diario de Ferrol, 30-6-2014]

Visopoesía

Un bo amigo pon no meu coñecemento a aparición dunha nova entrega da interesante revista Atenea, voceiro do histórico Ateneo Ferrolán que chega con este ao número 42 dos publicados na súa xa longa andaina, comezada por volta de 1999,  o que converte esta cabeceira trimestral nunha das máis solidamente asentadas no actual panorama literario galego.

Nesta ocasión Atenea dedica as súas páxinas monograficamente ao mundo da poesía visual, eido que, malia todo, non gozou nunca de excesivo cultivo entre nós, o que fai esta entrega aínda máis valiosa.

O discurso icónico-textual que desenvolven os diversos creadores que participan da iniciativa dá boa idea do pulo e a calidade que este tipo de creación vai alcanzando nos últimos tempos. Técnicas variadas (dende o collage ata a fotografía con inserción textual, dende o caligrama ata a instantánea de instalacións, entre moitas outras), conceptualizacións diverxentes (visopoesía intervencionista, evocadora, paródica…) fan desta antoloxía de traballos un máis que interesante mosaico de propostas dun amplo abano de artistas galegos e foráneos, pois amais de visopoetas da Terra participan no monográfico autores dos Països Catalans e a capital do Estado.

Velaquí a nómina completa: Agustín Calvo Galán, Alfonso Rodríguez, Ana González Moro, Ángels Jornet Sagués, Artemio Lándoas, Baldo Ramos, Bartolomé Ferrando, Corporación Semiótica, Cristina Ferreiro, Jesús García Eiroá, Jorge Chamorro, José Francisco Varela Rial, Eliso, Marisol Gándara, Miguel Ángel Alonso Diz, Paulo Pardo Carrera, Rosanegra e Sergi Quiñonero.

Dinamitando fronteiras, implementando a comunicación da poesía discursiva e abríndose á experimentación, os colaboradores deste novo número de Atenea conseguiron unha suxestiva entrega que os amigos do Ateneo Ferrolán quixeron democratizar poñéndoa ao alcance de todos na Rede. Aqueles aos que vos proa a curiosidade, sabede que podedes saciala aquí.