Ética e estética de Manuel García Barros

A figura de Manuel García Barros érguese como a dun xigante ético que atravesa dende finais do século XIX ata o último cuarto do século XX. O seu galeguismo indobregable —polo que foi castigado co cárcere en varias ocasións—, o seu anticaciquismo firme, o seu espírito librepensador, a súa defensa da causa dos menos favorecidos socialmente e os máis humildes e a súa adhesión inquebrantable á bandeira da lingua e da cultura propia fan del un exemplo de entrega e enteireza que hoxe, máis ca nunca, cómpre recoñecer e admirar.

Por iso a recuperación da súa escrita é tan valiosa. Porque (re)lendo o que verteu sobre o papel será máis doado comprender ata que punto o seu legado segue a ser, case medio século despois do seu pasamento, modélico e inspirador.

Conscientes desta verdade palpitante, os investigadores Carlos Loureiro Rodríguez e Xesús Domínguez Dono, ambos e dous estradenses e conterráneos de García Barros, veñen de publicar Estampas desde o Val. Artigos xornalísticos 1901-1963, unha moi ampla recolleita de ensaios do autor que compila case medio cento de textos nos que se condensa o esencial do seu pensamento sociopolítico, cultural e lingüístico.

A presente escolma pon por xunto obra producida ao longo de máis de seis décadas, fundamentalmente publicada en xornais de época, pero tamén nalgúns casos estritamente inédita. Ao ter visto a luz en etapas históricas e momentos sociais ben diferentes (dende a monarquía de Alfonso XIII ata a ditadura franquista, pasando pola II República e a Guerra Civil), as temáticas e motivos tratados varían moito. Deste xeito, conviven dende ensaios centrados nos costumes, idioma e símbolos de noso (a música tradicional, figuras históricas como a do Mariscal Pero Pardo de Cela, viaxes galeguistas ao Pico Sacro, apoloxías da lingua), pasando por textos especificamente políticos (sobre o Estatuto de Autonomía, o anticaciquismo ou o galeguismo), ata aqueloutros máis atentos á actualidade sociocultural da súa Estrada natía (pranto polo pasamento dos irmáns Valladares e outras realidades da bisbarra ullá).

Cómpre salientar nestas prosas de García Barros a eficiencia do seu didactismo: sen descoidar a fasquía máis estética, os textos non perden nunca de vista o afán intervencionista, pois foron maioritariamente publicados en medios que pretendían chegar ao pobo e mobilizalo, polo que na súa redacción o afán literario aprendeu a convivir coa transmisión diáfana das ideas a un público xeral.

Aparecidos en El Eco de Galicia, El Emigrado (sobre todo), A Fouce, Céltiga, El Áncora, El País de Pontevedra, Galicia, A Nosa Terra e Vieiros, cando non inéditos, estes ensaios poñen de manifesto tamén a coherencia e fidelidade de García Barros aos seus principios democráticos e galeguistas, o que coa chegada da ignominia franquista lle causou graves prexuízos, pois case octoxenario foi preso e xa antes perdera a posibilidade de exercer o maxisterio, mais non cedeu ás presións persoais e familiares e mantívose firme ata o derradeiro alento.

Oportuna e meritoria esta edición de Carlos Loureiro Rodríguez e Xesús Domínguez Dono de Estampas desde o Val. Artigos xornalísticos 1901-1963, un volume que actualiza para as novas promocións a figura senlleira de Manuel García Barros, exemplo de dignidade, de compromiso e de talento ao servizo do país e da súa xente, que ha merecer sempre admirativo aplauso e rendido agradecemento.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 24-5-2020]

Lembrando a Portela Valladares

Non cansarei de dicir que é necesario gardar memoria dos relanzos históricos que nos configuraron para entender cabalmente onde estamos e cal é o exemplo que pode guiarnos no futuro.

Regreso a esta reflexión tras a lectura de Portela Valladares: Ante el Estatuto, obra do ensaísta e historiador Manoel Carrete Rivera que ve luz da man do Centro Galego de Barcelona, institución que presidiu nos últimos anos e sobre a que publicou títulos referenciais como Centro Galego de Barcelona. 80 anos de historia. 1923-2003 (2003), Máis que nós, ninguén. 1892-2007. Cent quinze anys del Centre Gallec de Barcelona (2007), Centro Galego de Barcelona. Dende 1892 (2012) ou Centro Galego de Barcelona. Conciencia de Galicia (2016), entre outras.

Nesta moi interesante achega Carrete, director do Museo Galego da Emigración, ocúpase da figura do político e intelectual pontevedrés Manuel Portela Valladares, un dos persoeiros de maior relevo na Galicia e na España do primeiro terzo do século XX.

Logo dun revelador percorrido polos principais episodios da súa biografía, Carrete centra a atención en dous aspectos destacados desta: a súa pertenza á masonería e o decidido apoio a prol da consecución do Estatuto de Autonomía para Galicia. Mercé á documentación manexada por Carrete sabemos que chegou a ser Gran Mestre na loxa do Noroeste de España, con grao 33, o máis alto que pode obterse dentro desta organización, da que foi Delegado do Gran Oriente Español e membro do Supremo Consello da Confederación de Potencias Masónicas do Rito Escocés Antigo e Aceptado. Por tanto, debe sumarse o nome de Portela Valladares ao doutros insignes galeguistas que asentaron as bases da Galicia identificada dos nosos días, entre eles os de varios membros promotores e fundadores dunha das súas institucións máis emblemáticas, a Real Academia Galega, pois masóns fórono tamén Manuel Curros Enríquez, Xosé Fontenla Leal, Uxío Carré Aldao, Manuel Lugrís Freire e Manuel Leiras Pulpeiro, alén doutras personalidades de primeira orde como Camilo Díaz Baliño, Ánxel Casal ou Arturo Cuadrado.

Mais o principal activo desta monografía é a recuperación e transcrición dun texto fundamental para a historiografía estatutaria galega: a conferencia que, baixo o título Unificación e diversificación das nacionalidades, pronunciou no Centro Galego de Barcelona o 25 de xullo de 1932, alocución que serviu de base ao posterior opúsculo dese mesmo ano Ante el Estatuto, tan ben estudado nunha recente edición por Prudencio Viveiro Mogo.

Lendo as palabras que Portela Valladares ditou hai case unha centuria enténdese a necesidade de seguir profundando no sentido último do concepto autonomía para a nosa terra: “Sen autonomía, Galicia non será Galicia, será o pasado doloroso, o voto en Zamora ou no Ministerio da Gobernación, que dá o mesmo”. Velaí a ensinanza proveitosa que pode tirarse desta lectura, pois non comprender, non aprehender a esencia radical do concepto autonomía no seu sentido máis etimolóxico (a nomos que debemos poder darnos a nós mesmos, procurando evitar interferencias non desexadas) é empurrarnos ao imposible rodar de Sísifo ata máis nunca.

Portela Valladares: Ante el Estatuto, que engade como proemio unhas palabras de Miguel Ángel Santalices, presidente do Parlamento de Galicia, ten aínda outra virtude: a de reivindicar a figura dun liberal, demócrata e galeguista exemplar, que foi compañeiro de aulas e amigo de escritores de noso como Enrique Labarta Pose, que cofundou a plataforma agrarista e anticaciquil Acción Gallega con Basilio Álvarez, que loitou por unha Galicia mellor mitineando con Castelao e Paz Andrade, que botou a andar El Pueblo Gallego, un dos xornais máis importantes da Galicia de Preguerra, que coasinou con Cabanillas, Otero Pedrayo, Castelao, Peña Novo, Peinador, Basilio Álvarez e Cotarelo Valledor, entre outros, o Compromiso de Barrantes e que seguiu amosándose á altura ata o último momento ao adherirse, xa moi ancián, ao Consello de Galiza capitaneado por Castelao, o mesmo que ilustrou Ante el Estatuto, obra que estuda e recupera Manuel Carrete Rivera, a quen cómpre felicitar por este valioso ensaio e desexar que no futuro siga traendo á luz e analizando tan estimables documentos.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 14-10-2018]

Unha referencia imprescindible

Hai libros que se converten nunha sorte de devocionario laico, obras ás que un volve unha e outra vez, recuncando nas súas páxinas aquí e acolá, na procura de respostas, de explicacións ou, polo menos, de pistas certeiras. Non son simples libros, son doelas centrais, claves do arco do pensamento, arquitectura do ser e estar dun país, dunha cultura, da historia dun pobo.

Un deses títulos de querenza identitaria é Unha ducia de galegos, de Víctor F. Freixanes. Publicado por vez primeira na primavera de 1976 ―aos poucos meses do pasamento de Franco― a Editorial Galaxia volve reeditar agora este feixe de entrevistas que o autor realizou a doce persoeiros decisivos do galeguismo do pasado século, unha nómina de voces que dá o calibre da transcendencia do volume: Ramón Otero Pedrayo, Valentín Paz-Andrade, Luís Seoane, Eduardo Blanco Amor, Ramón Piñeiro, Celso Emilio Ferreiro, Xaime Isla, Xesús Alonso Montero, Xosé Manuel Beiras, Xosé Luís Méndez Ferrín, Monseñor Araúxo Iglesias e Carlos Casares.

Visto coa distancia que proporcionan os anos, o libro é a radiografía dunha época, a visión coral dun estado de cousas, mais tamén —e aquí coido eu que reside o segredo da súa vixencia— a crónica do camiño andado polos que entón representaban a plana maior do galeguismo histórico. E aínda que cos ollos de hoxe estrañen certas ausencias, non hai que perder de vista que a consideración actual do relevo dalgunhas figuras non é a mesma no presente que hai corenta anos e tamén debe respectarse como soberana a aposta persoal do entrevistador.

Canto aos asuntos tratados nestas longas entrevistas, o propio Freixanes deu conta deles perfectamente no limiar que dispuxo á primeira edición: “Todo vén ensarillado no mesmo fío: a personalidade dun país, o dereito á súa expresión, a literatura, a historia, as cuestións económicas, a arte, a lingua, a relixión, os feitos sociais, as motivacións psicolóxicas e as solucións, frustracións ou esperanzas políticas. Todo vén no mesmo fío”. Sobre esta mesma idea volveu seis anos máis tarde no prólogo á terza edición: “Aquí van, pois, doce entrevistas con doce personalidades das letras, as artes, a economía, a Igrexa, o capital (certo capital), a dereita (certa dereita), a esquerda, a emigración e mesmo a política”.

Mais o que fai deste libro un documento histórico é a súa oportunidade, o ter sido un sismógrafo da Galicia daquela altura, un inquirir ás grandes voces vedraias para axudasen a identificar as raiceiras das que se viña e fundar, así, un futuro posible. Doutra banda, moitas cuestións que os entrevistados responderon a pedimento do entrevistador resultaron ser verdadeiramente axiais, ata o punto de que non hai estudo fondo ou monografía de peso sobre a biobibliografía destes autores que non cite, e por veces moi abondosamente, esta obra.

Cómpre felicitar a Editorial Galaxia pola acaída reedición deste clásico, un libro singular no que aparecen retratados os mestres da nosa cultura nun momento crucial, os inicios da Transición que nos trouxo ata aquí. O herdo impagable que supón Unha ducia de galegos foi posible mercé ao bo facer e ao tesón de Víctor F. Freixanes, quen rescatou a foto fixa da palabra viva destes autores para legala ás xeracións posteriores. Que agora poidamos acceder a esta obra capital e aos distintos textos preliminares cos que foi publicándose nas sucesivas edicións é unha regalía que moito hai que agradecer. Porque a memoria destes doce mais un segue a ser, tantos anos despois, unha referencia imprescindible.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 24-9-2017]

Os disfraces de Cunqueiro

Os libros, como as persoas, avellentan asegún. Hainos que ao pouco de se publicar resultan insoportablemente caducos. Outros, pola contra, van gañando presenza cos anos, collen corpo de seu e, como as árbores máis rexas, ven como lles agroman ponlas na voz doutros que se fan eco da súa cerna.

Isto último é o que acontece coa monografía que hai agora exactamente un cuarto de século publicou o profesor Anxo Tarrío, Álvaro Cunqueiro ou os disfraces da melancolía, volume referencial nos estudos sobre a escrita do mindoniense que publicara entón Galaxia con excelente acollida por parte do público entendido.

Agora ben, que un traballo sexa substantivo e marque un fito nos estudos sobre unha materia non quere dicir que non sexa susceptible de revisarse e pórse ao día, de ampliarse puntualmente ou de balizarse con ulteriores investigacións e descubertas sobre o eido de análise. É o caso deste excelente ensaio, que, para fortuna dos que agradecen un guieiro para mellor entender ao xenio do Merlín e familia, ve agora luz nunha nova edición “revisada, ampliada e actualizada” traducida ao castelán: Álvaro Cunqueiro o los disfraces de la melancolía.

A curiosidade editorial proporciónaa o lugar de edición, nada menos que Porto, lugar onde ten a súa sede Tropelias & Companhia, selo baixo o cal se publica esta monografía, que tamén contou co patrocinio da Universidade de Santiago.

Álvaro Cunqueiro o los disfraces de la melancolía, que inaugura a colección Caleidoscópio, ofrece como adral un capítulo introdutorio cunha síntese histórica da narrativa galega entre finais do XIX e primeira metade do XX. Tras esta, catorce breves entregas repasan toda a cosmovisión narrativa cunqueiriana, explicando en que consiste o “contar claro, seguido y ben” que propugnaba o autor, confirmando a súa “vocación idealista y estetizante” no ollar a Galicia, sen evasións, senón enfrontándose “simplemente, con los tristes, porque creo que la tristeza traiciona la condición humana”. Do mesmo xeito, sublíñase a consideración das xentes galegas que encerra a súa obra, realista, aínda que filtrada polo seu xenio deformante e adobiada de estratexias de persuasión para conseguir a conivencia e complicidade do lector. Insiste, así mesmo, na visión teatral da súa narrativa, en todo o repertorio quinésico, proxémico ou paralingüístico nela hai, no fascinio polas bolas de neve e outros xoguetes como obxectos-metáfora, na ensamblaxe dun espazo-tempo mítico-pragmático e mesmo en como as vestimentas dos personaxes responden a intencións programáticas e de deseño narrativo, pois todo conta neste fabuloso mundo cunqueiriano, mesmo as sensacións sinestésicas que nos procuran os sabores e olores, os exquisitos licores, as receitas exóticas, os perfumes delicados, contribuíndo uns e outros a caracterizar unha atmosfera inimitable onde o cendal do melancólico desborda a imaxinación.

Unha moi ampla bibliografía final (perfectamente escolleita e actualizada) dá cabo a este Álvaro Cunqueiro o los disfraces de la melancolía, mapa imprescindible co que visitar a Selva de Esmelle, navegar os mares de Sinbad e ruar os recantos de Pontivy para atopar os feirantes outros, os menciñeiros que son escola, as xentes de aquí e de acolá.

[El Ideal Gallego, Diario de Ferrol, 21-12-2014]

No centenario de Cilistro

Vivimos nun país de desmemoriados. Celestino Fernández de la Vega, un dos grandes pensadores e intelectuais galegos do pasado século, estivo de centenario este 23 de setembro e poucos o lembraron, o que non deixa de ser sintomático de ata que punto a nosa é unha cultura de fastos e nefastos, onde se recorda só o que se quere recordar. Se o último 5 de xullo os membros da RAG non decidisen que Xosé Filgueira Valverde fose o persoeiro ao que debía dedicárselle o vindeiro Día das Letras e Fernández de la Vega non perdese, por un voto, a derradeira quenda de votación fronte á candidatura do polígrafo pontevedrés, seguramente este artigo se vería rodeado dunha imparable fervenza de textículos recordatorios, que cantarían as excelencias indiscutibles dun ensaísta sen par. Pero non foi así e o filósofo lugués ficou novamente á sombra, relegado ao neboeiro mesto dos que camiñan polas marxes.

Celestino Fernández de la Vega, Cilistro, foi o máis insigne dos escritores de Friol, a vila luguesa na que, como digo, este 23 se fixo un século da súa vinda. Fillo de notario que tamén exercía de xuíz, seu pai quixo que seguise os seus pasos profesionais, pero a aquel neno discreto cando se atopaba en público e rideiro e bulidor na intimidade familiar non lle tiraban os manuais de Leis, senón profundar nas filosofías dos grandes pensadores que no mundo foran, o que explica que con catorce anos lera xa (e con proveito!) a Crítica da razón pura de Kant. Secasí, non quixo desgustar o proxenitor e acabou indo estudar, a Santiago primeiro e logo a Madrid, Dereito e, cos anos, exerceu como técnico da Administración Civil, labor no que chegou a ser un profesional de recoñecido prestixio e publicou manuais de referencia como La tecnificación de la Administración Pública (1962).

Tense reiterado ata o cansazo que Cilistro é autor dunha obra ensaística moi breve, que publicou un único libro, como se a estas alturas non estivese claro xa que no mundo das letras os valores non se estiman ao peso. É certo que a súa obra cimeira é O segredo do humor (1963), pero tamén é verdade que chegou a asinar outra vintena de ensaios ao longo de case corenta anos de dedicación e que con apenas vinte anos xa andaba reflexionando verbo das ideas de Miguel de Unamuno.

A Cilistro debémoslle reveladores ensaios a propósito de artistas como Carlos Maside, George Braque, Tino Grandío ou Luís Seoane, esexeses impagables da escrita de Rosalía, Valle-Inclán, Castelao, Pimentel, Fole ou García-Sabell e diálogos de ti a ti con Nietzsche, Baroja e outros. Mercé á súa teimosía en aprender a lingua de Goethe puido ser o milagre de ver publicada na España franquista de 1956 Da esencia da verdade, decisiva conferencia ditada por Martin Heidegger en 1943. Grazas a el temos dende 1952 en galego o Cancioeiro da lingua céltiga que Julius C. Pokorny dispuxera en 1944. E foi Cilistro tamén que con maior acuidade investigou sobre a orixe histórica e o sentido dun enigmático lugar de culto en El Enigma de Santa Eulalia de Bóveda (1970).

Aínda hai moito Cilistro por estudar, moito pensador que recuperar. ¿Quen aquilatará o interese do conxunto da súa articulística en prensa, quen analizará o valor do único conto que publicou, quen porá por xunto os seus textos dispersos sobre crítica pictórica ou sobre grandes nomes da Literatura e a Filosofía, quen as moi interesantes e escasas entrevistas que concedeu, quen…? A Carlos Fernández, Ramón López Vázquez ou Siro, cilistrianos de vello, corresponde o reto, tamén si a todos os que queiran facer xustiza a un autor que ben tería merecido un centenario luminoso.

[Faro de Vigo, “Faro da Cultura”, 25-9-2014]