Memoria da Mariña

Galicia é unha e múltiple. Somos unha tribo irisada, con clans millenta que nos complementamos e levamos séculos enriquecéndonos na común convivencia. Unha desas familias ben diferenciadas é a que conforman os norluceses e galegos do occidente asturiano, poboadores da antiga provincia mindoniense e, antes diso, xentes da Britonia de Maeloc, hoxe xunguidos todos baixo o común apelativo de mariñaos.

Desa liñaxe extensa e intensa dá noticia cumprida e rigorosa Martín Fernández Vizoso nos dous volumes que publica baixo o título Memoria de Mariñáns da man do Grupo de Comunicación Galicia en el Mundo. Cento e medio de artigos que o propio autor presenta como “crónicas e semblanzas que recuperan e recordan a vida e obra de centos de emigrantes galegos en América. Unha memoria da Mariña e de Lugo a través de historias persoais, de singularidades”.

Os volumes, que contan cun prólogo de Ramón Pernas, achégannos á peripecia única e, moitas veces, novelesca dunha serie de personaxes nacidos nesta bisbarra que en América se volveron persoeiros de relevo, destacando polos máis diversos e, por veces, peregrinos motivos.

Xentes son estas de Ribadeo, Castropol, Vegadeo, A Pontenova, Trabada, Lourenzá, Barreiros, Foz, O Valadouro, Alfoz, Burela, Cervo, Xove, Viveiro, Ourol, O Vicedo e, sobre todo, Mondoñedo, en palabras de Pernas “capital galega e sé, cidade serena onde habita todo o silencio do mundo, terra do bispo Alcolea, arcebispo que foi de Compostela e patriarca das Indias, epicentro literario deste longo centenar de crónicas cotiás contadas, narradas dende o lugar onde habita o corazón das homenaxes aos que levaron dende o vello reino cunqueiriano a chuvia das mensaxes de ida e volta entre as dúas beiras da mar”.

Nestes relatos, amenísimos e cheos de curiosidades, Fernández Vizoso vai descubríndonos a vida, obra e milagres do ribadense Agustín María Acevedo, precursor da ciencia ficción española coa súa novela Unha tempada no máis fermoso dos planetas (1870); do tamén fillo de Ribadeo José Alonso Trelles, alias El Viejo Pancho, quen alén de moita literatura gauchesca escribiu delicados tangos que cantou Carlos Gardel; do igualmente ribadense Federico Mediante, autor de ducias e ducias de novelas populares e de peto, moitas delas históricas do xénero policial, que se consumiron ás mancheas na España das primeiras décadas do século pasado. E tamén sabemos da intelectual da Veiga Carmen Osorio, “unha muller que, con cinco anos, daba concertos de piano a catro mans polo mundo co seu medio irmán Pepito Arriola; que tivo un pai da Veiga explorador en África, veu como súa prima Hildegart era asasinada pola súa nai, tocou para Hitler e Goebbels e ensinou música na Persia do Sha”.

Noticia hai tamén nestas crónicas de Juana de Ibarborou, filla dun muiñeiro de Lourenzá, gloria da poesía de América; do focense Francisco Lourido, interesante poeta do Rexurdimento que moito merece recuperarse; da poeta, tamén de Foz, Sara Lorenzana, quen cantou, xa no XIX, a lenda do desembarco normando nesta localidade e o milagre afundidor das súas naves protagonizado por San Gonzalo; da estancia en terras de Alfoz do gran poeta arxentino Francisco Luis Bernárdez, cuñado de Julio Cortázar; do vínculo con esta vila da destacada poeta cubana Rita Geada; do cervense José María Cao Luaces, mestre indiscutible dos caricaturistas españois e hispanoamericanos do seu tempo; e incluso se nos conta a aventura de Agustín Rodríguez Castro, vicedense que escribiu máis de mil obras teatrais e cancións e aínda tivo tempo para provocar dúas mortes seica accidentais.

Capítulo á parte merecen nesta nutrida nómina de heroicos emigrantes os moitos mindonienses que causaron abraio na outra beira do Atlántico. Entre eles, Amador V. González, o inesquecible cronista da Patagonia arxentina e rebelde; Lorenzo Rico, o galeguista animador de Céltiga, cofundador do Centro Galego de Buenos Aires e sogro do poeta Emilio Pita; Óscar F. Mel, médico amigo do Che Guevara e alcalde da Habana; Elisa Lamas, ensaísta, intelectual e unha das figuras clave do feminismo nos tempos da Transición; ou José María Robles Rodríguez, precursor da aviación arxentina nos anos dez do pasado século.

Concordo con Fernández Vizoso na necesidade de recuperar a memoria, de volver ao exemplo dos que antes de nós foron para, con lexítimo orgullo, impulsarnos ilusionadamente no presente: “se non hai lembranza non hai referentes, non podemos saber a quen queremos parecernos nin que ser nin a que aspirar. Por iso é un deber moral manter viva a memoria”.

Sabias palabras de Martín Fernández Vizoso, quen nos ofrece unha obra de grande valor: estes dous volumes de Memoria de Mariñáns que son espello da “memorable lección” dos nosos emigrantes, “unha memoria colectiva a través de singularidades” que recibimos como un regalo impagable dun legado que ha vencer calquera sombra de esquecemento.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 4-10-2020]

Nós e a nosa circunstancia

Hai anos que sigo con atención o quefacer profesional de Manuel Veiga Taboada, xornalista exemplar, destacado narrador e sociopolitólogo de referencia. Por iso cada novo libro que dá á luz constitúe para min a escusa perfecta para volver lelo e seguir gozando co moito bo que sempre deixa o pouso das súas páxinas.

Así volvín sentilo estes días nos que me acompañei de Galicia contada aos non galeguistas, o recente volume de ensaios breves que o monfortino publicou en Xerais, un texto editado en formato peto con vistosas ilustracións de Jano.

En pouco máis dun cento de planas, e de xeito tan ameno coma rigoroso, Veiga é quen do máis difícil: sintetizar divulgativamente as trabes mestras da idiosincrasia histórica e o fondo identitario que nos define coma galegas e galegos.

Da man de Veiga sabemos de “A paisaxe tatuada” que na pel levamos e que explica ese íntimo vencello que sentimos coa terra, esteamos no punto do planeta no que esteamos. E tamén coñecemos “Os milagres da auga” entre nós, que explican a nosa poboación dispersa (pola abundancia de fontes), a nosa xenuína produción agraria e gandeira (con cultivos característicos de regadío e animais pastantes) e tamén o noso tecido hidroeléctrico (con abondosos encoros).

De especial interese resultan capítulos como o titulado “Discrepancias entre historiadores”, que resume acaidamente a problemática sobre o celtismo dos galegos ou sobre as disquisicións da orixe/duración/ámbito do vello Reino de Galicia en relación ás coroas leonesa, asturiana e castelá. Igual de revelador é o texto dedicado a “Os donos da terra” e o minifundismo constitutivo do noso territorio, que explica o especial feitío da nosa estrutura familiar e parroquial.

Reflexións que estimo tamén ben valiosas son as que dedica a explicar, diáfana e sinxelamente, os “Prexuízos antigalegos” que por aí circulan. E tanto ou máis transparentes resultan as consideracións que inciden en que “A malicia vén de vello” no noso caso e que a nosa renartería ten razón de ser, non é mal rabudo porque si.

En fin, podería seguir así e dar aínda noticia de que Veiga moi ben diagnostica a “Emigración: a imaxe dun fracaso”; ou a nosa habelencia para nos converter en “A fábrica de ministros” do Estado; ou como “A ambigüidade da escaleira ten explicación”; ou “O atraso (relativo)” da economía histórica galega; ou as raíces que aclaran por que se nos ve como unha “Terra litixiosa”; ou, por non estenderme máis, onde está o misterio de “O apoio mutuo ourensán” e o seu sentimento de tribo zonal.

Galicia contada aos non galeguistas é un libro idóneo para todas aquelas persoas que desexen saber máis da nosa terra, cultura, idioma, historia e xentes, realidades tratadas aquí lúcida e intelixentemente. Escrito con notoria capacidade didáctica e innegable atractivo, o novo libro de Manuel Veiga Taboada é unha oportunidade para repensarnos e desbotar falsos clixés que nos aferrollan, para comprender os antecedentes históricos de moitos dos nosos procederes presentes e, sobre todo, para proxectarnos con máis forza cara a un futuro no que aprendamos do andado para evitar volver caer en errores pasados que nos impidan amosarnos ao mundo como o que somos: un pobo que ten moito e bo que ofrecer e onde unha vida aínda mellor é posible.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 14-6-2020]

Venturosa recolleita

A obra ensaística en xeral e filolóxica en particular —quer na súa faceta (socio)lingüística quer na súa dimensión (crítico)literaria— de Ricardo Carvalho Calero só pode cualificarse cun adxectivo: ciclópea. Ducias, centos de artigos, conferencias, discursos, pregóns, nótulas, recensións, proemios e estudos introdutorios súmanse á vintena longa de libros de ensaio que en vida publicou.

Pois ben, este titánico labor analítico, desenvolvido durante máis de medio século arredor dunha abraiante variedade de asuntos lingüísticos e literarios galegos e publicado en revistas e xornais, libros colectivos, folletos, anuarios e outros volumes, foi escasamente escolmado e reeditado ata hai ben pouco, malia teren transcorrido xa tres décadas dende o pasamento do insigne ferrolán.

Por iso a compilación de ensaios Ricardo Carvalho Calero: a ciencia ao servizo da nación, a cura de quen é unha das máximas especialistas na biobliografía do autor —e, como ela mesmo recoñece, discípula súa—, a profesora e investigadora María Pilar García Negro, constitúe unha venturosa recolleita, que pon ao alcance de todas as persoas interesadas case medio cento de ensaios breves do intelectual, entre os que non faltan traballos referenciais dedicados a persoeiros ou materias esenciais como Rosalía, Curros, Pondal, Castelao, Otero Pedrayo, Risco, Cunqueiro, Seoane, o bilingüismo, o feminismo e o galeguismo, entre moitos outros.

Esta segunda edición de Ricardo Carvalho Calero: a ciencia ao servizo da nación (a primeira aparecera no 2010) foi revisada e acrecentada por García Negro, quen actualizou os seus textos de presentación e engadiu interesantes apéndices para completar unha obra que, polo valor da escrita antologada, a amplitude de temas abordados, o extenso abano temporal abranguido e o impecable tratamento e reprodución dos textos seleccionados, resulta un volume de consulta imprescindible para coñecer a fondo o Carvalho Calero “traballador incansábel das letras galegas”, “servidor conspicuo da Galiza” ao que lle acae, con toda xustiza, a consideración de que “nada galego lle foi alleo”.

[Faro de Vigo, 21-5-2020]

Narrativas de posguerra

Por fortuna, nos últimos tempos foron vendo a luz ensaios que moito axudan a comprender mellor momentos decisivos do noso devir socioliterario e político-cultural.

Entre estes valiosos traballos cóntase a recente monografía Narrativa e imaxinario nacional na reconstrución do campo literario de posguerra (1936-1966), un moi documentado e rigoroso estudo do investigador e escritor Mario Regueira que publica Xerais.

Froito da súa tese de doutoramento defendida na USC en xaneiro do 2016, este longo ensaio de preto de catrocentas páxinas analiza en detalle a reconstrución do campo literario galega de posguerra e o papel central que nel xogou a política culturalista da Editorial Galaxia.

Para mellor comprender esta emerxencia sistémica, e os repertorios e imaxinario nacional que proxectou, Regueira describe o contexto literario e editorial dos anos corenta, cincuenta e sesenta, co xurdimento de revistas e selos que foron timidamente dando espazo ás nosas letras e revertendo, aos poucos, o ermo da Guerra Civil. Tamén si, dedica non poucas páxinas ao cometido que desenvolveron nestes anos institucións como a Real Academia Galega, Instituto Padre Sarmiento, Patronato Rosalía de Castro ou o Colexio Fingoy, entre outros.

Capítulo principal desta monografía resérvao Regueira ao estudo do proxecto Galaxia e ao que denomina a “base branda” da súa ancoraxe ideolóxica, evidenciando unha asunción ecléctica de teses de Risco, Spengler, Eliade ou Heiddegger, que acabou por tracexar unha nebulosa filosofía humanística e posmoderna que, para a súa concreción literaria, defendeu como liñas de forza o lirismo e a saudade, o sentimento telúrico da paisaxe, o pulo do fantástico e o imaxinativo e, xaora, o humor, conformado todo nunha atmosfera ahistoricista, esencialista e transcendente de propio cuño.

A parte do león gáñana no libro as que Regueira alcuma como “novas narrativas”, conformadas por aquelas voces que tecen fronte ao proxecto Galaxia unha arañeira ben positiva, ben negativa, ben alternante, dependendo do autor, da obra ou da conxuntura. Nesta liña cómpre situar a escrita de Rodríguez Mourullo, Xohán Casal, Méndez Ferrín, Queizán, Gonsar ou Casares e, xa na Galicia do exilio, as apostas de Seoane, Blanco-Amor e mesmo Eliseo Alonso e Neira Vilas.

O volume remata cun ben disposto capítulo de “Consideracións finais” e unha amplísima bibliografía de case corenta páxinas nas que o investigador especializado poderá atopar cumprida referencia de traballos e análises coas que establecer lecturas de diálogo ou contraste.

Non quero rematar sen recomendar o magnífico prólogo a cargo de Arturo Casas, “Contar e ser: repertorios en xogo nun tempo incerto”, que reforza e complementa o universo de contido analizado por Mario Regueira nunha monografía de necesaria consulta.

[Faro de Vigo, 27-2-2020]

Arredor do noso romanceiro tradicional

Hai libros que son un clamor, que berran dende a súa propia entraña a necesidade de ver a luz. Este é o caso do Romanceiro tradicional que os investigadores e profesores José Luís Forneiro e Sergio de la Ossa asinan para aCentral Folque, un volume que, como o seu propio subtítulo indica, nos agasalla cunha “Breve antologia das recolhas do Seminario Menéndez Pidal na Galiza (1977-1983)”.

E é que o Romanceiro tradicional é moito máis que unha magnífica escolma comentada de romances. É tamén, e cómpre subliñalo, unha sintética pero reveladora historia da tradición galega do romanceiro hispánico, tanto da vertente literaria coma da musical.

Os que se acheguen a este libro-disco poderán ler con agrado unha ben interesante entrevista proemio aos autores, quen nas súas respostas sitúan o estado da cuestión sobre o estudo, conservación e divulgación do romanceiro en Galicia, ao tempo que poñen en valor o extraordinario legado que supón o Archivo Sonoro del Romancero (ASOR) promovido entre finais dos anos setenta e primeiros oitenta do pasado século polo Seminario Ménendez Pidal da Universidade Complutense de Madrid. Mercé aos seus esforzos, podemos consultar esta colección de gravacións, na que se conservan máis de 16.000 versións de romances, das cales 3.700 corresponden a 302 localidades da área galega. É, por tanto, a maior colección romanceiril da nosa tradición e tamén unha das máis celmosas de todo o ámbito panhispánico.

No amplo estudo introdutorio á escolma Forneiro leva a cabo unha modélica síntese do nacemento e historia do romanceiro, con particular parada no que di do romanceiro tradicional galego, as sombras e luces na súa recolla e o estudo das principais liñas que o caracterizan, amais de engadir unha sucinta pero precisa nota histórica verbo do Seminario Menéndez Pidal e os traballos deste en Galicia.

Da súa parte, o etnomusicólogo De la Ossa analiza a música dos romances e a tradición dos estudos nesta dirección desenvolvidos, con especial atención ás súas melodías novas e vellas, ás variantes existentes, ás melodías e xéneros, ao xogo estrófico, ritmos, prosodias e mais compases e mesmo ás unidades musico-textuais.

Tras os dous longos traballos introdutorios, Romanceiro tradicional reproduce dezaoito versións de dezasete romances (o tema de “O conde Alarcos” conta con dúas), que constitúen unha mostra representativa do corpus galego do ASOR, escollida a partir da excelencia textual e musical das versións, da pluralidade de subxéneros incorporados (con romances carolinxios e novelescos, pero tamén xocosos, rústicos, relixiosos e vulgares) e da súa extensión a todas as áreas xeográficas da Galicia administrativa.

Alén do dito, cada texto e partitura destas dezaoito versións van acompañados dun completo comentario literario e musical, que contextualiza histórica e socioculturalmente as pezas ao tempo que as pon en conexión co resto da tradición romanceiril.

A publicación, que vai acompañada do correspondente cd cos romances cantados, péchase cun apéndice coa “Lista de títulos portugueses e castelhanos mencionados no texto” e ofrece ao través das súas páxinas ben interesante material fotográfico, que recolle tanto instantáneas (hoxe xa históricas) das recolleitas de campo dos membros da FRMP durante os traballos do ASOR como a reprodución de cubertas de obras clave e retratos de persoeiros como o propio Menéndez Pidal, Diego Catalán e outros.

Romanceiro tradicional. Breve antologia das recolhas do Seminario Menéndez Pidal na Galiza (1977-1983) é un libro-disco imprescindible para entender o romance como representante ibérico da balada europea, particularmente valioso para coñecer a súa vizosa tradición galega. Sexan parabéns, por tanto, a José Luís Forneiro e Sergio de la Ossa polo seu formidable traballo, co que contribúen a enriquecer o destacado catálogo de aCentral Folque.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 24-11-2019]