Salvaxemente humana

Hai lustros que sigo con atención a escrita de Medos Romero. Mesmo tiven a honra de prologar un seu libro e non foron poucas as ocasións nas que comentei obras por ela publicadas. Fun vendo, xa que logo, como a súa poética arboraba, pulando con forza nos gromos novos, facendo rexos os máis vellos, estendendo con forza as raíces dun canto no que o persoal e o colectivo se dan a man.

Da creación de Romero deixei escrito nalgún lugar que nela, aos poucos, “as sombras foron gañando terreo ao mesmo tempo que as palabras se espían e a aquel rendear primeiro do Tempo, ese feliz amarse en por si, sucedeunos o peso da derrota, o melancólico lenzo das madrugadas, toda unha seitura dos tristes, un pozo de feridas que non estiña, mapa de corpos imposibles e ausencias eternas que rematan na ansia do lóstrego, a depredación, devastación e aniquilación definitiva da materia e a vida”.

Tamén é así en E o sol era Ela, no que é ben doado descubrir as trabes mestras da súa poética, que ela mesma cifrou nalgunha ocasión: “A terra, a muller, a dor e a beleza son (…) as raíces das que se nutre toda a miña poesía, esta árbore verbal que un día naceu e que vai medrando libro a libro e da que unha nunca sabe que é o que vai quedar co paso do tempo”. Mais recoñece na súa escrita igualmente “a situación da muller na sociedade actual, con ese grave problema de que aínda moitos homes se cren donos de nós e non cesan de agredirnos para recordarnos que mellor mortas que libres, independentes e donas dos nosos destinos”. E, por suposto: “a dor como o actor principal de toda a miña obra. A dor axudoume a ser unha muller máis forte e máis valente e co tempo sacou o mellor de min”.

Xustamente esta vivencia da dor, a esgazadora perda da figura materna, a orfandade que esta xerou, é o motivo principal de E o sol era Ela, un libro difícil, mancado, no que a poeta se refuxia nun tan simbólico coma real bosque dende o que sente, magoadamente, os días e a súas feridas. Porque, como ben di unha das citas cabezaleiras deste libro debida a Lacan, dunha ferida o que importa é a cicatriz. E lañas, moitas lañas, son as que supuran neste libro, inzado de renuncias, de soidades, de abatementos.

 Ante tanta saudade, tanta tristura ontolóxica, tan só a unción panteísta é quen de dar sentido ao ser; velaquí un excelente poema que o certifica: “Adiviñei a lagoa entre bidueiros, o val, o azor,/ a lúa que caía nun precipicio./ Tamén os meus doces paxaros,/ a natureza nai que entrara de raíz/ polo cordón umbilical/ -como nos cadros de Frida Khalo-,/ sangue bombeando a vida, zume fresco, dor,/ unha dor inútil que xa non me pertencía./ Tan só a natureza impoñía a súa presenza./ E toda dor era rebatida de vez”.

Así as cousas, o papel da poesía, a necesidade do dicir, faise tamén alquimia complexa, efluvio inicuo que é preciso liberar: “O poema veleno é, bilis e dor do meu corpo de nena”. Porque os límites da dor, a fondura das feridas, e o tamaño das cicatrices son inconmensurables: “Canto amor precisaría a miña salvación?/ Canta tenrura pode acadar esta doenza?/ Canto dominio de meu esixiría coa firmeza do abandono?/ Cantos milagres resistiría eu despois da febleza?/ Canta luz precisarían os meus ollos para a mudanza?/ Canta xenerosidade debo de acadar/ para serenarme e non doerme máis,/ nunca máis de min mesma?/ Canta procura debo de conquistar/ para deixar de castigarme así, desta maneira?/ Canta?”.

Hai, pois, un recoñecemento explícito dunha perda irreparable: a da nai que todo o sandaba, que restituía a orde do Cosmos e facía que todo fulgurase: “E o sol só era Ela/ enchendo a casa de luz,/ coa súa faciana firme,/ termando do seu sorriso/ cara a min”. A memoria desa eiva non deixa outra que: “Elevar o espírito á pureza suprema,/ ter nacido así, soa, extrema./ Ficar neste lugar de sombras,/ nesta espesura imposible./ Ser ao fin salvaxemente humana”, versos cos que remata este libro co que Medos Romero alcanza a plenitude poética.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 26-12-2021]

Aldaolado, outra cousa

Hai xente que aínda coida que a poesía é un éter inconsútil que só unha sagra especie de elixidos é quen de convocar nos seus arcanos máis profundos. Para quen así pensa, ser poeta supón ter recibido un don, encarnar os designios do divino destino e andar os días deste mundo imbuído da alta misión dos profetas.

Acabo de escribir o anterior e xa estou escoitando as gargalladas de Lucía Aldao e María Lado. Mellor aínda: é máis que probable que lles estropease o gintonic —ou o colacao, que sei eu— facendo que o chimpasen da boca ao chan ante tanta panocha meliflua do oficio dos vates da nación. Cagan por tal. E fan ben. Convén aprender delas. Mellor nos iría.

E vén isto a conto do seu primeiro libro en dueto: Ninguén morreu de ler poesía. Porque si, morrer a xentiña mórreuvos de moita cousa rara de Deus, pero, ata onde sabemos, ninguén tumorou aínda por ler a Rosalía ou a Cunqueiro ou a Luz Pozo Garza ou a Manuel Antonio ou a Luísa Villalta ou a Pimentel. A ver, algún fato puido indixestar lendo a Campoamor, pero é que hai xente que as merece e punto.

Esta miña columna ha de lela (se é que alguén a le) persoal do máis diverso. Pois ben, as persoas que esteades ata os orellos da poesía de salón, da poética enlevada e transcendente, da estética de cartón pedra e cantería de granito secular, tendes neste libro a vosa kriptonita para acabar con tanto supermán de saldo poético.

Porque Aldaolado saben moi ben onde empeza a poesía e acaba a babecada; que os amores ausentes son os máis presentes; que a raíz de toxo é un noxo; que aos lorquianos adolescentes mortos acáelles un bo cover; que os canivetes todos teñen cara A e cara B; que o santoral facebookiano mexa por nós; que a poesía non é innovación, pero pode ser revolución; que o temible non é where you did sleep last night, o terrible é o veleno noctívago; que calquera tempo pasado foi pretérito e máis nada, por moito que arrinquemos os sangumiños saloucando polas bolas do dragón, o Delorean, o Xabarín, os Casio, Atari, Tigretón e Colajet; que os amores de EXB… vaia por Deus; que os faros da beiramar aluman mesmo cando están apagados, máis aínda, iluminan, sobre todo, cando son cegos; que as cousas que verdadeiramente pagan a pena na vida son as que se fan cando ninguén nos ve ou as que o Amor guía; que o pracer dun bo collage dadaísta self made non ten nin punto de comparación co narcisismo insufrible dos selfies; que, en fin, Aldaolado ten o público que se merece, pois por algo son “atractivas e talentosas!”.

E agora a nota erudita para os pescudadores do dato miúdo (esta parte pódena obviar os que teñan claro que, como din as autoras, onde estea un cubata que se quite un soneto): Ninguén morreu de ler poesía recolle textos xurdidos dende o 2006 ata hoxe. Algúns van coasinados e os máis deles rubricados por cadansúa autora. Hainos estritamente inéditos e outros avanzados en libros delas ou obras colectivas. Non poucos son letras de poemas-canción e outros versos recitados nos espectáculos cos que, como dúo poético, levan percorrido toda a xeografía galega dende o 2005.

Humor, música, metapoesía. Velaí o misterio da iconoclasta trindade aldeoladiana. Escrita que, como elas advirten, reivindica a dadallada. Unha lírica alternativa, que presta poñer na porta do frigorífico. E tecerlle un tapete. E chantala derriba da tele. Alguén dá máis?

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 8-11-2020]

Anacos de realidade crúa

Por veces a ficción confúndese perigosamente coa realidade. E en non poucas ocasións a realidade constitúe a base dun relato literario no que faísca a vida experimentada máis intensamente.

Tal parece ser a columna vertebral que sostén o edificio narrativo soerguido por Xosé Luís Santos Cabanas en É todo conto?, volume de prosas breves nas que tanto cabe o minirrelato coma o flash evocativo ou a crónica denunciatoria e que ve luz na Colección Nume da Editorial Toxosoutos.

Estruturado en catro grandes bloques (“Falar ao pulso”, “Et al.”, “Morrería Pan?” e mais “As camelias son deles”), moitas destas historias condensadas son alustros que poñen o dedo na ferida obscena do fascismo bélico, cando non na denuncia do esmagamento do Terceiro Mundo polos máis acomodados do planeta. Son, por tanto, textos con evidente carga social que, servíndose da ironía raiana co sarcasmo, poñen en evidencia condutas e procederes hipócritas e mesmo amorais.

Relatos como “Elixido” manifestan transparentemente a insolidariedade cos máis desfavorecidos. Outros, como “Sentido da propiedade”, “Machos Alfa” ou “Volvan os barcos”, a lacra machista que tanto mal aínda fai. No caso de “Esas cousas pasan” é o hedonismo incívico o que recibe crítica, o mesmo que en “O carballo” palpita o rancor suicida dos nosos paisanos. Outra porción de textos, en fin, ocúpanse da cuestión diglósica, como os titulados “Afalar”; “Falar ben” ou “Liberdade lingüística”.

Sexan uns ou outros os temas escolleitos hai en toda esta escrita de Cabanas unha ollada inquiridora, unha fulguración do pensamento que analiza e tira á luz comportamentos incoherentes, vergoñentos e mesmo delituosos. Este cuestionamento vólvese moi vívido cando as pezas se centran en sucesos acontecidos no 36 ou derivados do que entón pasou. A ignominia dos vencedores, en particular dos axentes directamente implicados na represión (paseadores, forzas da orde pública franquista e os seus cómplices), é aquí ben sangrante nas historias recollidas na derradeira das seccións, “As camelias son deles”, onde a crónica dos fusilados e das familias represaliadas adquire tinturas necesariamente tráxicas e onde a heroicidade da resistencia e da loita antifascista brilla con particular fulgor.

Para alén do dito, Santos Cabanas ten a virtude da narración depurada, o que lle proporciona un estilo directo, de absoluta eficiencia na transmisión da mensaxe, liberada de aditamentos espurios ou manierismos retóricos. Por riba de todo nesta escrita interesa subliñar, sen lugar a ningunha dúbida, onde se sitúa a liña fronteiriza entre o Ben e o Mal, entre aqueles que son dignos de memoria benfadada e aqueloutros aos que cómpre non esquecer como executores do terror e da iniquidade máis desprezable.

Xa que logo, É todo conto? abunda no territorio da escrita social que o autor ensaiara con anterioridade, dende os relatos de De noxos e de brétema (1996) ata os poemas de Por estas palabras recadadas (2006) ou o máis recente Novas do exterior. 63 quilómetros de viaxes á cadea (2016), de título abondo expresivo.

Oficio e solvencia narrativas caracterizan É todo conto? de Xosé Luís Santos Cabanas, un libro que comeza coa interrogación retórica que supón o propio título e á que ben pronto responde o autor inequivocamente: non, non todo é conto porque “sempre haberá polo medio anacos de realidade crúa”.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 1-11-2020]

Diáspora do ser

Escribín unha vez, tendo ben presente a memoria do gran poeta Xosé María Díaz Castro, que existe un lugar no mundo onde todo se derruba en luz, onde o Tempo desorballa os prados, as estrelas arden sobre o medo e o mal e treman as bágoas nos budios escuros. É unha xeografía escolleita por un anxo e salvada nalgún intre de amor desesperado. Existe e chámase Guitiriz. Nesa terra entretécense fías de soños e de palabras e o leite, o centeo e a luz da aurora nutren o berce dos poetas para que oian pacer canto hai.

Desa chaira privilexiada provén tamén a voz de Ana María Barral, nada no lugar de Portovello, en plena landa guitiricense, campías de herba sen fin con ovellas salferindo o verde, eidos de feraces milleirais e soutos nos que se pousan todos os outonos.

Da súa man chégannos os Versos do desasosego, que veñen constituír o seu primeiro poemario publicado, pois con anterioridade apenas se dera á luz algúns textos ocasionais na revista cultural betanceira A Xanela.

Versos do desasosego ábrese cunha cita inicial de Fernando Pessoa e o seu Livro do desassossego, que revela a un tempo a orixe, en homenaxe, do título de Barral e tamén a razón de ser da súa escrita: “Se escrevo o que sinto é porque assim diminuo a febre de sentir”.

E como lle acontecía ao Bernardo Soares pessoano, tamén en Barral se desexa ser outra; mellor aínda, ancéiase que o mundo e as cousas, que o Tempo cruel fose outro e non pasase, inmisericorde, debelándoo todo. “Vivir é ser outro”, escribiu o xenio portugués. Tamén para Barral é así, tal como anuncia no poema limiar ao libro: “as pedras que me lastran a alma/ quero ceibalas nestas páxinas”.

O medio cento de composicións que conforman a obra ancoran en realidades e sentires que marcaron a lume os días de Barral: a lembranza da feliz e calma infancia ida, a admirativa consideración dos proxenitores, o alento salvífico do amor, o fastío e o baleiro vital de certo presente, a beleza lenitiva do mar e, sobre todo, o poder esconxurador de todos os males que a palabra agocha.

Desfilan, así, por estes versos, a memoria da “montaña asolagada nas meixelas doces/ dos nenos que fomos,/ das cereixas que perdemos”, mais tamén o “tempo de faros e auga,/ claros litorais bailando xeográficos e lixeiros,/ vidros de colores estelares”. Por descontado, os “xeroglíficos que nos xorden das entrañas”, esa “vertixe que rebenta en cores,/ en cráteres de caos,/ salitrosos” e todo un tecer de “caricias/ lentamente,/ a deslizarse ata a eclipse/ que nos corta estas desordes/ e nos estrangula a carne”.

Nestas coordenadas, o valor substantivo do feito poético adquire relevo metafísico e, fronte ao “desamparo/ no tecido do universo”, déitanse os “versos/ no centro da diáspora do ser,/ no estraño,/ no sangue que vertes sen ninguén mirarte;/ no loito de todos,/ no silencio desta loita que respira contra o nada”.

 A poética de Barral aliméntase de fontes xurdias e, alén da esperable e evidente homenaxe ao poeta maior da súa tribo, Díaz Castro (inevitable lembrar “Penélope” tras ler os versos contidos en “Galicia de tea e grilos solitarios”), abebera tamén noutros mananciais. Así na voz salgada de Manuel Antonio (léase o poema “O tempo puido ser noso”); no Cunqueiro que pende en que pende Penélope pensativa, que en Barral se volve un “perdo espellos pulsacións perdo”; na melancolía eterna das tardes do Lugo de Pimentel, que aquí son un “Lugo espectro/ nun xaneiro cruel de mans frías/ e abrentes empapados en sombra”; e en millenta outras imaxes e metáforas que recordan a Novoneyra, Manuel María ou Rosalía, entre moitas outras voces de noso.

O poema “Epílogo” destes Versos do desasosego clama pola maxia sandadora das palabras: “Tecede palabras/ que engulan as arañeiras da ansiedade./ Palabras para o silencio da fuxida./ Palabras/ que nos acariñen a alma”. Ben haxa. E que mellor esconxuro para espaventar todo mal que a lectura de verbas tan fermosas e sentidas coma estas coas que se estrea en libro Ana María Barral, lumieira guitirica que desexamos ver brillar moitas outras veces.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 25-10-2020]

Posdramaturxia galega

A literatura dramática galega vive momentos complicados. O actual contexto da covid-19 angosta a súa recepción e proxección, tanto nos escenarios do país onde se representan as obras coma nas editoras que as dan a coñecer. Agora ben, isto é de aplicación unicamente no eido da acollida pública destes produtos culturais, pois unha realidade moi outra é a que ten que ver coa excepcional calidade e vizosísimo momento creativo que os nosos dramaturgos levan demostrando nos últimos anos.

Esa máis que plausible andaina volve fulgurar coa publicación de DramaturGA 20, o volume colectivo que edita a Asociación Galega de Dramaturxia no que participan case unha ducia dos nosos mellores creadores teatrais.

As propostas reunidas en DramaturGA 20 son un bo expoñente da máis próvida das vangardas escénicas. Lonxe das fórmulas, temas e rexistros do teatro galego doutrora, as liñas de forza, conflitos e tramas que conforman a urda destas creacións sitúannos plenamente no novo milenio e nun concepto espectacular posdramático, onde —e valla o xogo de palabras— a forma conforma o que o texto informa. Dito doutro xeito: o no gordiano destas historias anóase nunha posta en escena múltiple, mestiza, multimodal e participativa, na que a cuarta parede desapareceu, as fronteiras xenéricas foron abolidas e a columna vertebral da performance escénica é só en parte verbal.

Por estas coordenadas avanzan os “Soños de cinza” de Ana Abad de Larriva, teatro danza, onde o proxémico e quinésico determinan en non poucas ocasións o lingüístico e a semántica da mensaxe abala na aduana da loucura lúcida. E outro tanto acontece co “Corporal” artefacto de Afonso Becerra de Becerreá, dramática enunciativa de monolóxico fluír da conciencia inquiridora, indagación sobre a metafísica da fusión dos corpos.

Non menos orixinal é a achega de Raquel Castro e o seu “Un bolso grande de máis”, alegación contra a tiranía da xornada dobre feminina e a ditadura dos atumes procreadores adxudicada ao rol feminino na sociedade patriarcal.

Autorreferencial e atrevidamente gráfica e musical é tamén “Play” de Sther F. Carrodeguas, ácida revisión dos preconceptos machistas que condicionan a educación na infancia e os roles sexuais. E velaí tamén a sutil prospección no limes da cordura roma e do lúcido psiquiátrico que Julio Fernández Peláez explora con “O corazón dos peixes”, profundar no labirinto do eu ata os baixíos da ulterior razón.

“Bisesto” de Fran Godón engada polo xogo paralelístico e por espellar as cicatrices que deixan ao ar os casos da mocidade que cae nas gadoupas da anorexia e doutras afeccións que devastan a estima propia e provocan o autoodio moitas veces lesivo.

“Aba e Don”, de Ernesto Is, é quen de crear un bucle espazotemporal que se dilata na delicada membrana do real e do fantástico, con alusións metaficcionais e de escuro bélico.

Carlos Labraña, voz autorial de abraiante plasticidade, codifica en “Alzheimer” a denuncia da barbarie do 36 e as feridas abertas pola incivil guerra, nun intelixente xogo de silencios ominosos, remorsos implacables e amnesias interesadas.

Francisco Oti Ríos, autor do limiar ao volume, é así mesmo o autor de “Unha cuestión familiar”, texto polo que recibiu o Premio de Teatro Mínimo Rafael Guerrero, peza intensa e reveladora, que xira arredor do esgazamento que se produce nas familias separadas polo exilio ao que obrigan os conflitos bélicos.

Pechando o libro figuran “Alicia morreu de sobredose” de Noelia Toledano, intertextualización lewiscarrolliana de epifánico monólogo, traxectorias cruzadas de absurdo deconstrutivo e traumático infantil; e, xa por último, “Por exemplo Biona” de Roi Vidal Ponte, dramapuzzle, cóctel escénico para montar e desmontar, ir e vir de flashes vitais nos que palpita a infinda vertixe dos días e das xentes.

Moito e moi bo reúne este volume DramaturGa 20. Oxalá sexan millenta as persoas que a el se acheguen para arroupar e facerlle xustiza ao noso teatro, hoxe especialmente necesitado de atención. Poderán comprobar, de propia man, a valía desta “proposta aberta e plural”, así como a innegable “excelencia e liberdade” que o seu prólogo anuncia e que as pezas que aquí se inclúen confirman.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 18-10-2020]