Duras entre nós

Cando se publicou O amante en 1984 un tsunami lector fixo da novela un fenómeno editorial con millóns de exemplares vendidos que lle valeron á súa autora, a escritora e pensadora antifascista Marguerite Duras, o Premio Goncourt e mais o Ritz-Paris-Hemingway daquel ano.

A narración foi recibida de xeito moi diferente polo diverso lectorado que a ela se achegou. Dunha parte, o público masivo sentiuse fascinado pola historia amorosa, rebordante de intenso erotismo, que protagonizaba en Indochina unha modesta adolescente francesa de apenas quince anos que namoraba dun mozo chinés moi rico e doce anos maior ca ela. Doutra banda, a crítica e os habituais da escrita de Duras, voz destacada do Noveau Roman e referente da Nouvelle Vague cinematográfica, souberon salientar no relato, ademais da poderosa historia de amor, a importancia deste como novela de formación e fixeron fincapé no tratamento que esta ofrecía de toda a problemática das sociedades coloniais da altura, que non aceptaban as relacións entre asiáticos e europeos e tampouco entre clases economicamente dispares, alén doutras críticas á opresión familiar e a falta de liberdade do individuo.

Esta última lectura, ben celmosa e plural, ficou aínda máis arrombada cando Jean-Jacques Annaud fixo unha adaptación fílmica da obra en 1992, creando o furor nos postos de venda dos cinemas con varios millóns de espectadores en Francia e o resto de Europa e tamén en Estados Unidos. Na versión de Annaud a centralidade da vivencia erótica dos protagonistas despraza a un moi discreto segundo plano calquera outra cuestión, creando unha cinta de impecable factura, pero abondo estetizante, que non gustou nada a Duras, quen respondeu reescribindo a obra baixo o título de O amante da China do Norte e incidindo en todas as outras realidades non exclusivamente sensuais que a novela quería pór de relevo.

Léase dende unha óptica ou dende outra, O amante segue a ser, case corenta anos despois da súa aparición, unha narración extraordinaria. Nela condénsase a mellor prosa de Duras, tremendamente plástica, chea de lirismo e sutil na percepción e análise das relacións humanas e dos contextos sociais que as rodean.

Por fortuna para nós, esta excepcional novela pode gozarse agora en galego mercé á tradución que dela fixo Oriana Méndez para o selo Faktoría K. Nas verbas de Méndez non só hai un escrupuloso respecto polo espírito que imprimiu orixinalmente Duras ao texto, senón que, alí onde foi preciso, soubo facer voar a creatividade e adaptar o que conviña para que a narración funcionase no lectorado galego. O fraseo curto de adxectivación precisa, as descricións sensoriais e alusivas, o léxico vizoso e dúctil, todo o que Duras tan ben conseguiu aquilatar está en Méndez impecablemente recreado, o que asegura unha lectura fidel e, ao tempo, nova, que moito cómpre agradecer.

[Faro de Vigo, 25-5-2020]

As outras xeografías

Unha das lecturas que me ten resultado máis amena e sorprendente nestes últimos meses é a do volume Fóra do mapa, obra do profesor de Xeografía Social da Universidade de Newcastle Alastair Bonnett, agora en galego mercé á tradución de Moisés Barcia para Rinoceronte Editora.

Fóra do mapa, como o seu propio subtítulo aclara, é un libro sobre os “espazos perdidos, cidades invisibles, illas esquecidas, lugares salvaxes e o que nos ensinan sobre o mundo”; vale dicir unha emocionante viaxe por xeografías que aínda permanecen agochadas e gardan, intacto, o seu fascinante misterio, o que nun tempo coma o noso, onde todo parece ter sido explorado, cartografado, descrito e analizado ata o último milímetro, non deixa de ser un convite para se mergullar na aventura do ignoto e arcano.

En Fóra do mapa cóntase de Sandy Island, a enigmática illa do Pacífico, a setecentas millas de Queensland, que os mapas oficiais do Almirantado Británico rexistraran pero á que ninguén fora nun século, ata que no 2012 unha expedición se desprazou ao lugar para descubrir que… non existía! E tamén sabemos de New Moore, a illa do Golfo de Bengala que emerxeu tras un ciclón en 1971 e que agora aparece e desaparece coas inclemencias meteorolóxicas mentres a disputan India e Bangladesh, pois está no límite dos seus territorios.

Do mesmo xeito, coñecemos a triste historia de Príapat, a próspera cidade contigua a Chernóbil que, logo do terrible accidente nuclear de 1986, ficou deserta, converténdose nunha cidade fantasma.

Non menos curioso é o caso de Baarle-Nassau e Baarle-Hertog, a mesma poboación dividida en dous por unha liña imaxinaria que supón a fronteira entre os Países Baixos e Bélxica, de xeito que cruzando unha rúa da mesma localidade se atravesa tamén dun Estado a outro.

Moitas veces pensamos que as tensións independentistas catalás respecto do estado español son unha singularidade, pero Bonnett lémbranos o caso da Unidade Territorial Autónoma de Gagauzia, en Moldavia, unha sorte de república independente, non de todo recoñecida, na que viven case duascentas mil persoas de orixe turco-búlgara. E que dicir de Sealand? Resulta case que o argumento dun filme distópico, pero o caso é que fronte á costa de Essex existe unha plataforma de artillería abandonada duns 550m² que se declarou estado independente e foi recoñecida así dende os anos 60 do pasado século por algúns outros países.

Os exemplos poderían multiplicarse ata o medio cento que se recollen neste apaixonante Fóra do mapa, mais os aquí dados abondarán para asegurar o entretido da lectura dunha obra que cómpre agradecer ao psicoxeógrafo Alastair Bonnet, pois demostra que as descubertas neste século XXI aínda son posibles e, en ocasións, están ben máis preto de nós do que poida semellarnos.

[Faro de Vigo, 11-6-2020]

Literatura galega en italiano e maxiar

Sempre me presta traer a estas páxinas noticia da tradución de obras literarias galegas a outras linguas. O motivo é duplo: dunha banda, entendo que pode ser unha información útil para aquelas persoas que, provindo doutros ámbitos culturais e idiomáticos, estean interesados en coñecer a nosa escrita; doutra parte, coido que este tipo de novas terían que axudar a que as galegas e galegos comprendamos mellor o valioso patrimonio que supoñen as nosas letras, polas que se interesa lectorado de todo o mundo, o que debería de enchernos de satisfacción e contribuír a aumentar a nosa decote depauperada autoestima.

Nesta ocasión satisfaime anunciar a aparición da tradución de tres voces fundamentais da poesía galega do pasado século: a versión húngara dos poemas de De catro a catro (1928) de Manuel Antonio e os Seis poemas galegos (1935) de Federico García Lorca e o translación ao italiano dunha ampla escolma da poética de Uxío Novoneyra.

Co título Horizontkoktél két hangra [Cóctel de horizontes para dúas voces] o tradutor e poeta húngaro Árpád Mohácsi reúne nun único volume o referencial De catro a catro do rianxeiro Manuel Antonio e mais os célebres Seis poemas galegos do granadino Federico García Lorca. Complementariamente, o libro incorpora tamén unha breve descrición sobre a linguas dos poemas asinada pola profesora Ildikó Szijj, que foi quen, xunto coa filóloga Réka Dorcsák, preparou esta edición bilingüe para Eötvös, o selo editor da Universidade Eötvös Loránd de Budapest, á que ambas están vinculadas.

Dáse a circunstancia, ademais, de que no caso dos versos de Manuel Antonio é a primeira vez que se trasladan á lingua maxiar, non así no caso de García Lorca, pois versións anteriores poden lerse no segundo volume das súas obras completas a este idioma (García Lorca összes művei, Magyar Helikon, Budapest, 1967, onde foron traducidos polos destacados poetas István Eörsi e Zoltán Jékely) e máis recentemente na revista en liña Újnautilus (onde os trasladou Attila Botár no 2013).

Esta ledicia de ver a Manuel Antonio e o García Lorca trasladados ao húngaro vese aumentada ao saber que Uxío Novoneyra pode tamén lerse agora en italiano mercé aos bos oficios tradutores do filólogo e poeta Marco Paone, quen en Poesie della chiara certezza. Antologia 1955-1999 reúne unha extensa escolma dos seus versos vertidos á lingua do Dante.

Xurdida a partir do traballo do Centro de Estudos Galegos da Universidade de Perugia e publicada por Aguaplano (casa editora na que o propio Paone dera a coñecer non hai tanto a Poesía última de amor e enfermidade (1992-1995) de Lois Pereiro), esta Poesie della chiara certezza antologa composicións extraídas de Os eidos e Os eidos 2 (1955 e 1974), Poemas caligráficos (1979), Muller pra lonxe (1986), Do Courel a Compostela (1988), Tempo de elexía (1991), Poemas da doada certeza i este brillo premido entre as pálpebras (1994), Onde só queda alguén pra aguantar dos nomes (1999) e Arrodeos e desvíos do Camiño de Santiago e outras rotas (1999).

Tan xenerosa recolleita en edición bilingüe vai precedida dunha sucinta mais diáfana análise da poética do courelao asinada por Paone (“Uxío Novoneyra: un poeta tellurico fra amore e libertà”) e unha “Bibliografia essenziale” na que figuran compendiadas valiosas referencias para que o público italiano saiba como navegar no caudaloso mar literario do autor.

Nova ben feliz, sen dúbida, esta de que a nosa mellor poesía alente noutros idiomas, proba evidente de que a vella fala da Gallaecia segue a ser lingua de reis da palabra.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 7-6-2020]

Tinta viaxeira

Un dos síntomas inequívocos de que unha literatura alcanzou un grao de desenvolvemento importante é a súa capacidade para se facer visible alén das fronteiras do seu territorio ou territorios lingüísticos. Que as obras dun sistema literario se exporten vía tradución a outros sistemas é indicativo do interese que este suscita, tamén do recoñecemento implícito que ten como centro, como circuíto creativo que xera producións que son seguidas, referenciadas e importadas por outras literaturas. Por iso non cansarei de noticiar, e de aplaudir, a tradución de obras galegas a outros idiomas, pois son a proba de que a nosa escrita é universal e de que en galego estamos no mundo.

Dende que comezamos o ano un número apreciable de textos de noso teñen sido trasladado ás máis diversas linguas. Un dos últimos é a novela Un dedo manchado de tinta, da autoría do profesor, ensaísta e narrador Manuel Portas, que acaba de ver a luz en italiano baixo o título de Un dito macchiato d’inchiostro por man da tradutora Gloria Castelli.

Vai agora para dez anos saudei dende estas mesmas páxinas a aparición desta narración, publicada orixinariamente por Xerais. Estaba convencido xa daquela de que a media ducia de historias que compoñen a obra presentan un xenuíno teselado estrutural, unha arquitectura interna de panelado casular onde cada relato longo goza de total independencia, de tal xeito que o libro, ollado ao microscopio, amosa ás claras as células narrativas autónomas, máis contemplado a simple vista non mente na súa aparencia orgánica. Xustamente nesa articulación de mecano autoconsistente residía, ao meu ver, unha das claves da obra, que ofrece un entrelazado de sucederes sorprendentes —ou non tanto— que lles acontecen a seis personaxes de radicación compostelá e extracción social e dedicación profesional abondo diversa: un funcionario do concello, traballador e abnegado, que ten como cometido buscar os familiares galegos de vellos emigrantes; a dura vida dun vendedor ambulante senegalés que, de xeito inesperado, atopa o amor e se ve envolveito nun asunto criminal; as intensas vivencias carcerarias dun preso acusado de violación a unha menor e a tensa soidade na que vive ese presidio a súa parella; a denodada (e case épica) loita sindical na que se embarca unha caixeira de supermercado por un despido improcedente ou a fuga de auténtico relato de espionaxe á que se ve obrigada unha detective privada que procuran para liquidar.

O tempo vai pasando e vai, tamén, quitando ou dando a razón. O feito de que agora poidamos ler en italiano esta novela mercé aos bos oficios editoriais de Teófilo e á pericia da experimentada Castelli coido que son o mellor testemuño de que un non andaba tan errado cando salientaba o valor metaliterario, a xeometría esférica e o xogo especular cos que está cosida esta excelente narración, posuidora dunha prosa líquida, directa e de absoluta eficiencia no dicir.

Non hai, pois, escusa posible para non animarse á lectura da escrita de Manuel Portas, ben na súa natural expresión en Un dedo manchado de tinta (que conta, amais, co atractivo de incluír un cd con temas de Clara Pino e Rubén Abel que musican o sentir do sexteto protagonista), ben nesta súa nova vida na lingua do Dante como Un dito macchiato d’inchiostro (impecablemente editada e traducida).

Oxalá tras desta veñan máis traducións a outros idiomas, desta e doutras novelas do mesmo autor, que corra a tinta viaxeira; tamén, por suposto, que suceda o mesmo coa escrita de tantos outros autores e autoras de Galicia. O noso campo literario fortalecerase, seguirá gañando relevo e xeral admiración e gozaremos da alegría de saber que a literatura deste recanto do mundo se recibe con ben en moitos outros lugares nos que ollan para nós querendo coñecernos máis e mellor.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 10-5-2020]

Taishi Asaka

As voces do Finisterrae levan a súa luz ata o País do Sol Nacente. Velaí o pequeno gran milagre literario: poder contemplar como unha parte da nosa mellor escrita cobra nova vida na lingua nipoa. Que as creadoras e creadores galegos poidan ser coñecidos polos lectores de tan arredado Oriente non é algo fortuíto. Constitúe o froito do labor entregue e xeneroso de quen é, sen dúbida ningunha, o noso mellor taishi, o noso máis xenuíno embaixador (que iso é o que significa en xaponés taishi) naquelas terras: o profesor, tradutor e ensaísta Takekazu Asaka.

Asaka tomou contacto con Galicia, a súa cultura e lingua a finais dos anos setenta e viaxou á nosa terra por vez primeira a principios dos oitenta. Dende aquela, a súa paixón pola nosa lingua e literatura non parou de medrar e o noso idioma foi un dos investigados na súa tese sobre lingüística comparada de 1985, estando presente tamén na súa docencia de Filoloxía Románica na Universidade Tsudajuku de Toquio.

A este nipogalego debémoslle a publicación en xaponés de importantes traballos lingüísticos como a súa Gramática do galego moderno (1993), a Guía de conversación en galego (1994), o Vocabulario básico da lingua galega (1995), unha monografía sobre As linguas de España e Portugal (2005) e unha Nova gramática galega (2016 e 2018).

Mais o eido no que Asaka ten traballado con máis dedicación é, con certeza, o da tradución poética. Mercé aos seus esforzos hoxe poden lerse en xaponés os Seis poemas galegos (1993) de Federico García Lorca, os Cantares gallegos (2002 e 2009), Follas novas (2018) e os Contos da miña terra (2014) de Rosalía, así como Os eidos (2017) de Uxío Novoneyra.

A estas excelentes versións suma agora a tradución íntegra do poemario A rosa de cen follas (Hyakuyō nô bara) de Ramón Cabanillas, un libro orixinalmente publicado polo cambadés en 1927 que representa o cume da súa lírica amorosa, xa parcialmente presente en libros anteriores como No desterro (1913) e Vento mareiro (1915).

Esta edición do profesor Asaka reproduce o texto galego ao carón da súa translación nipoa e dispón como apéndice un amplo vocabulario con aquelas palabras que poden resultar máis complexas para o lector xaponés. Ao tempo, engade tamén unha escolleita bibliografía sobre Cabanillas e a súa poesía e dous textos breves coa biografía e currículo do tradutor. Enriquecendo todas estas achegas figura un valioso limiar do académico Francisco Fernández Rei, tamén el cambadés de nación e especialista na obra caballineana. Nestas páxinas ofrécese un moi acaído compendio da poesía de tema amoroso do autor e, asemade, proporciónanse as principais claves para entender a importancia de A rosa de cen follas no conxunto da súa produción e a plausible recepción da que foi merecente dende un punto de vista histórico-literario.

Cabanillas foi, como deixou dito Ricardo Carballo Calero, un ‘poeta total’ que cantou á loita acendida, ao imo extremo, á saudade perenne, á mítica propia, aos costumes do pobo, ao fero combate anticaciquil, á musa transcendente e aínda ás paisaxes e paisanaxes todas. En palabras de Álvaro Cunqueiro, o seu nume atendeu por igual “aos santos, os heroes, os amadores, os mariñeiros, os labregos, os mendiños, as rosas, o viño, os piñeiros, o mar e tamén á esperanza humana e aos soños”. Que toda esta regalía poida agora ser lida polo público xaponés grazas á dilixencia e ao extremo talento de Asaka é unha beizón que nunca seremos quen de agradecerlle o suficiente.

Galicia, a súa lingua e a súa literatura existen no Xapón porque alí está o noso taishi Takekazu Asaka, eminente profesor, consumado tradutor e, sobre todo e ante todo, bo e xeneroso amigo das galegas e galegos que o consideramos un de nós, e dos mellores.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 4-8-2019]