Salinger entre o centeo

Coincidindo co día de aninovo cumpriuse o centenario do nacemento de J. D. Salinger, autor da celebérrima O vixía no centeo, para moitos unha das novelas de maior influencia na literatura mundial dende que se publicara en libro hai agora algo máis de medio século.

Jerome David Salinger naceu en Nova York, o primeiro de xaneiro de 1919, fillo do xerente dunha empresa de importación de queixo e carne de ascendencia xudía e rusa e unha nativa de Iowa descendente de alemáns e irlandeses.

Foi un estudante mediocre, o que acabou facéndoo ingresar nunha academia militar en Pennsylvania en 1934. Unha vez alí comezou a amosar interese pola escrita e traballou no xornal da escola e no anuario de Crossed Sabres. Ende mal, cando logo se matriculou na Universidade de Nova York en 1936, volveu ás baixas cualificacións, polo que rematou por deixalo todo e marchou a Europa a se formar no necesario para axudar a seu pai no negocio de importación.

Logo dun tempo por Polonia e Austria, en 1938 regresou aos Estados Unidos e asistiu un par de semestres a un curso de escritura de relatos curtos impartido na Universidade de Columbia por Whit Burnett en 1939, con quen gardou dende aquela amizade.

Pouco despois, en marzo de 1940, publicou o seu primeiro relato, “The Young Folks”, na revista Story que dirixía o propio Burnett. A partir dese momento e ata a aparición de “Hapworth, 16, 1924” no The New Yorker en xuño de 1965, Salinger deu á luz a novela O vixía no centeo (1951), os tres libros de relatos Nove historias (1953), Franny e Zooey (1961) e Erguede, carpinteiros, a trabe do tellado e Seymour: unha introdución (1963) e case dúas ducias doutras historias en diversas revistas e suplementos. Tamén deixou nove contos inéditos que se custodian hoxe nas universidades de Princeton e Austin e sábese que escribiu dezasete relatos máis que se consideran perdidos.

Entre medias de toda esa andaina literaria discorreu o resto da súa vida, marcada pola intensa vivencia da II Guerra Mundial, na que foi soldado de primeira liña das tropas aliadas, e a súa chegada á fama con O vixía no centeo, que cobrou tal dimensión que fixo que se apartase de todo e vivise dende 1953 ata o seu pasamento en xaneiro do 2010 retirado nunha propiedade en Cornish, New Hampshire, evitando sistematicamente a vida social e literaria.

Ese retiro eremítico, a súa intensa vivencia das filosofías e relixións orientais, as avoltas relacións sentimentais que mantivo e o control case policial que exerceu sobre a proxección da súa obra fixo de Salinger un mito literario marcado pola extravagancia, o que intensificou, aínda máis, o fascinio pola súa intrigante figura.

O vixía no centeo, a súa obra cimeira, ten sido considerada un retrato epocal da mocidade americana no tránsito da adolescencia á madurez, caracterizada pola súa intrínseca rebeldía e inadaptación. A dificultade das relacións interpersoais, a complexidade da vida familiar, o papel da institución escolar, o descubrimento do alcohol e o sexo, as derivas depresivas e a dureza de certos ambientes sórdidos e violentos son outras tantas realidades sobre as que a novela se debruza, pois nese seu proceso de maduración cara á idade adulta, Holden Cauldfield, o mozo protagonista, enfróntase a todas elas dende a súa peculiar personalidade, tan sensible coma inestable.

O éxito fulgurante da novela fixo dela un texto icónico. Lévanse vendido máis de sesenta millóns de exemplares da obra e cada ano esta cifra aumenta nun cuarto de millón. O seu protagonista, o mozo Cauldfield, inspirou cancións a Billy Joel, Guns N’Roses ou Jonas Brothers, entre moitos outros, e son incontables as alusións, recreacións e continuacións, tanto fílmicas coma literarias, pictóricas ou televisivas, que teñen orixe nas súas páxinas.

Ata tal punto chegou a veneración pola obra de Salinger que foron varios os casos nos que arrastrou ao delirio criminal a algúns dos seus lectores. Así aconteceu con Mark David Chapman, o asasino de John Lennon, quen tras acabar co cantante en decembro de 1980 tirou do peto un exemplar da novela e se puxo a lela namentres agardaba a chegada da policía. Máis tarde declarou en comisaría: “Estou certo de que a maior parte de min é Holden Caulfield, o personaxe principal do libro, o resto debe de ser o Demo”.

Cauldfield en galego e outras historias

A escrita de Salinger foi traducida a ducias de idiomas e é un best seller mundial con millóns de lectores en todo o mundo.

O vixía no centeo pode lerse en galego dende que en 1990 o vertera á nosa lingua Xosé Ramón Fernández Rodríguez. A obra publicouse inicialmente como novena entrega da serie Grandes do Noso Tempo, mais, ao desaparecer esta, pasou á colección Fóra de Xogo, na que vai xa pola novena edición logo de varios miles de exemplares vendidos.

Tamén foron trasladados os Nove contos, neste caso polo escritor e tradutor Xosé Antón López Dobao, quen os verteu para a colección Medusa de Sotelo Blanco Edicións en 1994.

[Faro de Vigo, 10-1-2019]

Ser da Illa

Teño para min que a voz de Josep Lluís Aguiló é unha das máis sonoras da poesía en lingua catalá dos últimos lustros. Libros como L’estació de les ombres (2004), Monstres (2006) ou Llunari (2008) confirman o que digo, como tamén o fan os numerosos galardóns que recibiu e as abondosas traducións das que foi obxecto.

Por tanto, a aparición de Banderes dins la mar en edición bilingüe catalán-castelán da man da prestixiosa Colección Visor de Poesía non é senón a consecuencia lóxica dun camiño poético ascensional, que o autor leva andando dende hai tempo e que dá con el por segunda vez no selo que dirixe Chus Visor, o que non é mérito menor, pois son poucos os poetas que poden presumir de ter varios volumes editados nesta referencial colección.

Banderes dins la mar vai acompañado da correspondente tradución ao castelán de Francisco Díaz de Castro, tamén el poeta, ademais de crítico e profesor da Universidade das Illas Baleares, quen xa trasladara os versos de Aguiló noutras ocasións ―poño por caso en Monstruos y otros (2014)―, o que fai deles un binomio poético onde o entendemento e a percepción creativa espellan en froito sempre celmoso.

Estes poemas de Aguiló son unha sorte de atlas lírico do ser antropolóxico insular. A Mallorca de nacenza e residencia do escritor é o obxecto poético e columna vertebral do seu libro, que incorpora outros textos complementarios en diálogo coa que é, como digo, a súa trabe mestra: a cartografía histórica, xeográfica, cultural e espiritual da illa.

O propio título, Banderes dins la mar, é xa un sintagma ben entrañado, pois forma parte do cancioneiro tradicional illego: “Mumareta meva, dau-me berenar/ que es corsaris vénen i me n’he d’anar./ En una barqueta partiré d’Artà/ a posar banderes enmig de la mar”. Logo del, o conxunto de poemas ocúpanse da morfoloxía e hábitat da illa, a personalidade e peculiaridades dos seus poboadores, os seus hábitos sociais e comportamentais, relacións cos foráneos, ritos e mitos e mesmo tipoloxía e lendas.

Cunha metafórica soberbia, chea de imaxes poderosas e unha musicalidade de superior harmonía os versos de Aguiló van tecendo unha mesta arañeira de evocacións, reflexións e intuicións que chegan ao cerne mesmo da idiosincrasia insular, dalgunha maneira epítome universal, tamén singular e diferenciada tribo con xenuínas especificidades.

Cómpre ler este Banderes dins la mar e deixarse arrolar pola marea lírica que Aguiló nos propón, aprehender a complexa relación interior/exterior, insular/continental, radicado/estranxeiro, identificado/apátrida que esta obra traza dende todos os puntos de vista posibles. É un exercicio de ductilidade mental necesario, tamén un gozo para o padal poético.

Como ben sendo adoito en todo o que sobre Aguiló escribo, remato hoxe anosando uns seus versos como escaparate improvisado dunha estética de excelencia literaria que recomendo con entusiasmo. Á fin, ler boa poesía é a mellor maneira de sementar bandeiras no mar da beleza. E velaí “Da lingua da Illa”, tan ben pensada para o idioma balear que case parece escrito para o noso galego: “O seu idioma é endémico,/ dificilmente clasificable/ e de ben complexa aprendizaxe./ A oralidade e xestualidade/ da lingua teñen que cravarse/ no entendemento do falante/ como dardos de astucia irónica.// Os neófitos teñen que ser quen/ de distinguir no interlocutor/ o significado do que di,/ o que quere que pensen que pensa,/ o que realmente pensou/ e o que desexaría dicir se non/ fose da illa e crese inxenuamente/ que é posible sobrevivir/ sen se converter nun enigma”.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 30-7-2017]

Outro xeito

A escritora nixeriana Chimamanda Ngozi Adichie (1977) é unha narradora de proxección internacional que, de seguro, soará a moitos dos que lean estas liñas. Haberá incluso quen teña lido algunhas das súas estupendas novelas Purple Hibiscus (2003), Half of a Yellow Sun (2006) e Americanah (2013) ou os relatos recollidos en The Thing Around Your Neck (2009) e os máis asiduos talvez se animaran á poesía de Decisions (1997) ou o teatro de For Love of Biafra (1998).

Paralelamente a todo este labor creativo, a autora desenvolveu un vizoso quefacer intelectual de signo marcadamente feminista, que ten no ensaio breve We Should All Be Feminist (2012) o seu ideario de referencia para tan importante cuestión.

Este texto é, en realidade, a transcrición dunha conferencia que impartiu en decembro do 2012 no TEDxEuston, o prestixioso simposio anual centrado en África que ten lugar cada ano en California. Ese seu relatorio foi traducido no 2015 ao portugués para Dom Quixote e ao castelán para Ramdom House, ao catalán no 2016 para Fanbooks e chega agora ás nosas librerías vertido ao galego polo avezado Moisés Barcia para Sushi Books. Ben deitamos deste selo de Rinoceronte Editora, pois sen el aínda continuariamos sen poder ler no noso idioma un ensaio maxistral que debería ser de lectura común nos centros educativos do país.

Todos teriamos que ser feministas, que é o título co que aquí se publican estas páxinas, aborda de xeito intelixente, lúcido, ameno e moi didáctico o complexo tema do feminismo e os problemas de xénero. Nunha sentenza luminosa, Ngozi Adichie recórdanos que: “O problema cos roles de xénero é que prescribe como teriamos que ser, no canto de recoñecer como somos. Imaxinade canto máis felices seriamos, canto máis libres de ser quen somos en realidade, se non soportásemos a carga das expectativas de xénero”.

Noutras palabras: debemos comprender que a cuestión vai moito máis alá das elucubracións teóricas dunha elite intelectual preocupada por definir situacións e dinámicas. O verdadeiramente importante é a vivencia desa realidade e como as desigualdades xenéricas operan desequilibrios que afectan tanto ás macro coma ás microestruturas sociais, por veces de modo aberrantemente obvio, outras de xeito ben sutil, en ocasións mesmo con perniciosas dobres lecturas.

Neste ensaio Ngozi Adichie presenta algunhas desas condutas e apriorismos xenericamente rexeitables, circunstancias que ela mesmo padeceu ou observou como nixeriana residente no seu país e mesmo como emigrante nos Estados Unidos. Poño por caso: tópicos como o de que “as feministas son mulleres infelices porque non dan atopado marido”; que o feminismo é “antiafricano” porque non responde á cultura xenuína deste continente; que ser feminista significa odiar os homes ou outras absurdas connotacións negativas coas que se canga o feminismo: “odias os homes, odias os suxeitadores, odias a cultura africana, coidas que as mulleres deberían estar sempre ó mando, non te maquillas, non te depilas, sempre estás anoxada, non tes sentido do humor, non usas desodorizante”.

Con exemplos claros e contundentes Ngozi Adichie demostra como estes pensamentos retrógrados son automatizados e inculcados de maneira que, “se facemos algo unha e outra vez, acaba facéndose normal”. Contra esta trapela endiañada érguense as axuizadas e perspicaces planas de Todos teriamos que ser feministas, das que pode extraerse unha conclusión de lectura tan transparente como reveladora: “Os roles de xénero importan en todas as partes do mundo. E hoxe gustaríame pedir que empecemos a soñar cun plan para un mundo diferente. Un mundo máis xusto. Un mundo de homes e mulleres máis felices, que son máis honrados consigo mesmos. E velaquí como empezar: temos que criar as nosas fillas doutro xeito; e temos que criar os nosos fillos doutro xeito”. Eu, dende logo, apúntome.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 5-3-2017]

Kafka, un século despois

Por estas datas, hai cen anos, tomaba forma unha das novelas curtas máis admiradas da literatura universal: A metamorfose, do escritor praguense de expresión alemá Franz Kafka.

En realidade, a obra fora redactada entre o 17 de novembro e o 7 de decembro de 1912, pero non veu a luz ata outubro de 1915 na revista Die Weißen Bläter, un dos voceiros máis destacados do expresionismo alemán que se publicaba en Leipzig. Secasí, non foi ata decembro dese ano cando se dispuxo en formato libro, integrada na colección Der Jüngste Tag, responsabilidade do editor Kurt Wölff.

Porén, Die Verwandlung (en alemán, literalmente, A transformación) non comezou a circular ata comezos de 1916, pois ese é o ano que figura na cuberta da primeira edición. Cómpre dicir, amais, que no seu momento non gozou de excesiva popularidade e que esta narración é, xunto a dous ou tres títulos máis, do pouco que o autor deu ao prelo en vida, pois a maioría da obra que del coñecemos hoxe chegounos postumamente pola man do seu amigo e testamenteiro Max Brod.

Kafka naceu en Praga, o 24 de febreiro de 1885. Criouse no seo dunha familia xudía de fala alemá, o cal non deixaba de ser unha dobre marxinalidade naquel Reino de Bohemia do Imperio Austrohúngaro. Estudou Leis, non por iniciativa propia, senón por compracer a seu pai, por quen sempre sentiu máis respecto que benquerenza, pero logo dedicouse ao anódino traballo de oficina nunha compañía de seguros, o que non axudou a facelo moi sociable, pois, fóra das horas de traballo, botaba a maior parte do tempo na casa, onde apenas se se falaba con seus pais, súas irmás ou cuñados.

Aquel seu espírito senlleiro acubillou nun mozo lanzal, inclinado aos paseos solitarios polo bosque e aos nados no frío Moldava, namoradeiro, pero con dificultades no trato co outro sexo, co que non acabou de entenderse moi ben ata case o seu final, carencias que supliu con frecuentes visitas aos bordeis, se facemos caso ao seu biógrafo Reiner Stach, quen non o retrata tan atormentado como nolo legou a lenda, senón máis ben bohemio, afeccionado a andar en moto e xogar ao tenis.

Sexa como for, o que si é certo é que Kafka escribía sen parar, centos e centos de cuartillas que lle pediu, sen éxito, ao seu amigo Brod destruíse unha vez morrese, o que non tardou en acontecer, pois xa no verán de 1917 sufriu unha grave hemotipse e detectóuselle tuberculose pulmonar, doenza que acabou con el o 3 de xuño de 1924.

Nos seus escasos corenta anos de vida deulle tempo a deixar (máis ou menos conclusos, segundo os casos) títulos hoxe clásicos como O proceso, O castelo, América ou os libros de relatos Un médico de aldea e Un artista da fame. Mais non cabe dúbida de que, aínda que algúns destes sexan literariamente superiores, o texto polo que é popularmente lembrado é A metamorfose.

A historia de Gregor Samsa, o tratante de teas que un día amence na súa casa transformado en algo así coma un coleóptero, ten sido obxecto de infindas interpretacións alegórico-simbólicas, tantas que o estudoso Stanley Corngold chegou a contabilizar máis de cento e medio do máis diverso.

Dunha ou doutra forma, a historia de Samsa que agora chega ao seu primeiro centenario segue a estar plenamente vixente, pois aquel alleamento, aquel desposuimento, aquela orfandade de quen se sente que non encaixa e é incomprendido no seu propio mundo segue a ter hoxe unha lectura máis que actual. A soidade das relacións que esfarelan, a incomprensión dos conxéneres, o egoísmo e a insolidariedade que asoman nesta páxinas son, desafortunadamente, males do noso tempo que explican a modernidade da mensaxe que a obra segue a transmitirnos.

Son innúmeras as adaptacións fílmicas, en bd, radiofónicas e ata operísticas que se realizaron desta narración, que ten influído poderosamente en toda a literatura posterior, ata o punto de que un Premio Nobel como Gabriel García Márquez ten confesado nalgunha ocasión que se decidiu a escribir a primeira novela logo da lectura da obra de Kafka, de quen aprendeu que o máis importante nunha obra non é a trama ou o argumento, pois estes poden ser perfectamente absurdos, senón o xeito de transmitila, o estilo e fondura cos que se ofrece.

Agora que chegamos a ese primeiro centenario de A metamorfose non é mala ocasión para regresar á súa lectura e deixarnos conmover pola crueza dese Gregor ao que a súa familia vai, aos poucos, condenando ao esquecemento e a definitiva desaparición por ser un ‘bicho raro’ que non encaixa en ningures.

            Kafka entre nós

Hai exactamente un cuarto de século que A metamorfose foi vertida ao galego. O responsable da tradución foi Xosé María García Álvarez, quen a trasladou xunto con A setenza, publicando ambas en Sotelo Blanco Edicións. Aquela edición acompañouse das ilustracións de Manuel Uhía e tivo moi boa acollida, pois non moito despois (1993) apareceu xa unha segunda edición.

Por fortuna, o lector galego pode ler hoxe moitos outros textos de Kafka, caso das prosas reunidas en Un médico de aldea e Un artista da fame, volumes editados por Galaxia en 2004 e 2005, respectivamente. E tamén O proceso, novela publicada por Sotelo Blanco, no 2003. Todos tres foron acomodados á nosa lingua por Luís Fernández Rodríguez.

[Faro de Vigo, 7-1-2016]

Literatura sobre rodas

Christopher Morley (Pensilvania, 1890-Nova York, 1957) é un deses curiosos híbridos literarios que reúne na súa escrita a elegancia británica de quen se formou en Oxford e a espontaneidade narrativa dos grandes columnistas e reporteiros estadounidenses da época dourada.

Dotado dunha admirable versatilidade, as súas novelas conxugan a aventura, o humor e a reflexión filosófica en tramas dúctiles, que conseguen entreter ao tempo que moven o pensamento.

Probablemente os títulos máis celebrados de Morley sexan Kitty Foyle (1939) —obra levada ao cine pola que Ginger Rogers obtivo un Oscar— e Thunder on the Left (1925), tamén adaptada ao teatro no seu día por Jean Ferguson Black.

Mais a obra coa que se estreou como narrador foi Parnassus on Wheels, relato publicado en 1917 por Doubleday, Page & Co., a editora neoiorquina na que traballou uns anos como publicista e lector. É este o libro que Estela Villar traduciu para Rinoceronte como O Parnaso sobre rodas, achegando por vez primeira ao público galego un autor non demasiado coñecido por estas latitudes.

O Parnaso sobre rodas é a historia dun vendedor ambulante de libros (Roger Mifflin) que atravesa Nova Inglaterra ofrecendo a súa mercadoría nunha sorte de carromato-librería. Nunha das súas viaxes, chega a unha granxa na que convence unha dona (Helen McGill) de que o substitúa na súa dedicación para que el poida retirarse. A partir dese momento hanse suceder unha serie de episodios máis ou menos rocambolescos nos que a paixón polos libros e a liberdade latexan en cada páxina xunto á fe no amor e un tenue feminismo acorde á época.

Morley sérvese do argumento para incidir en temas que aínda hoxe, case unha centuria máis tarde, seguen de actualidade; poño por caso: o feito de que as xentes sexan capaces de desbaldir en tecnoloxías varias ou melloras dos seus rutilantes vehículos pero non sexan quen de investir no seu futuro formándose na lectura. Porque as persoas do común do tempo de Morley “pagarán ben por unha desnatadora ou por unha capota para o carro, pero ninguén lles ensinou nunca a preocuparse pola literatura”. Tróquese ‘desnatadora’ por smartphone e ‘capota para o carro’ por ‘equipo de son para o coche’ e comprenderase mellor a vixencia da mensaxe.

A entrega sen límites ás bondades da literatura dos protagonistas vendedores ambulantes faise patente en parágrafos que son non un convite á lectura, senón a defensa de todo un xeito de vida e de aprehensión da realidade: “Creo que ler un bo libro nos fai modestos. Cando es testemuña da marabillosa percepción da natureza humana que amosan os libros verdadeiramente bos, estás destinado a sentirte pequeno… coma cando observas a Osa Maior nunha noite despexada ou cando, unha mañá de inverno, contemplas o amencer”.

As divertidas aventuras da señora McGill e o señor Mifflin tiveron unha continuación alén deste ameno O Parnaso sobre rodas, tan dilixentemente traducido por Estela Villar: The Haunted Bookshop, unha obra que Morley deu a coñecer dous anos despois e na que levou os protagonistas dende o rural dos pequenos estados fundadores ata o urbano de Brooklyn, onde pasarían rexentar unha singular e ‘encantada’ librería que é a que dá título a esta nova entrega das súas peripecias, aínda non vertida ao galego. Velaí un reto pendente para Rinoceronte e o seu equipo de tradutores: proporcionar aos lectores a posibilidade de seguir gozando co idealismo de Mifflin e a practicidade de McGill en novas páxinas de animadas andainas.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 30-8-2015]