O vento que nos levou a Manuel Quintáns

Por veces o nordés de aza lixeira vén arrebatado e nada nin ninguén pode evitar que varra con todo, devastando ao seu paso lumieiras, fitas, cancións. É entón cando o corazón aterece e a sombra fría da morte se achega silandeira avisando de que trae recado e que no mundo dos vivos hai quen xa estiñou o seu tempo.

Foi o vento tolo o que nos levou a Manuel Quintáns Suárez, un dos máis grandes ensaístas, etnógrafos e críticos galegos do último medio século. Con el esmorece unha xeración dourada, a dos discípulos do legado de Nós, mestres da palabra, titáns na entrega ao país, incomparables na irmandade.

Coñecín a Manuel Quintáns vai para trinta anos, contra os comezos dos noventa. Foi en Compostela, na Cafetería Lembranza, onde mo presentou o común e moi querido amigo Luís Alonso Girgado, compañeiro nestas páxinas. Dende aquela ata hoxe non deixei de aprender del, de abraiarme coa súa sabedoría sen límites e coa súa paciencia infinda, que desbaldía ás mancheas cos que, coma min, pensabamos que o sabiamos todo simplemente por ser fume e leña verde, é dicir, xente nova.

Ao longo deste último cuarto de século Manuel Quintáns ensinounos o que cumpría saber sobre o Refraneiro galego (1992), aprendeunos da contística e das lendas populares nos Contos populares de Galicia (1993) e na Galicia de conto (2005), iluminou o estudo dos mitos e a etnografía espiritual en O Outro Mundo na cultura popular galega (2006), incidiu na importancia sociolóxica da literatura de transmisión oral en A escola da lareira (2007), contribuíu decisivamente á recuperación e análise do noso cantigueiro cos varios volumes do Cancioneiro do Fisterra galego (2000) e o Cancioneiro de Celanova e outros cancioneiros (2009) e aínda estudou outras manifestacións da antropoloxía de noso no Anuario de tradicións galegas (1994).

Xa só ese labor abondaría para que gardásemos del memoria admirativa. Mais non fica aí a débeda impagable que con el contraemos. Tamén lle debemos a novela Nerio. Repinique de silencios en vermello (2008); a Historia de Santa Comba de Xallas (2005) —os seus eidos natalicios—; a dirección dos oito volumes do Dicionario Conceptual Galego (1997); as traducións ao galego de O asno de ouro de Apuleio ou A arte da persuasión de Aristóteles; e mesmo estudos sobre autores tan diversos como Castelao, Antonio López Ferreiro, Xavier Lama e, sobre todo, Roberto Vidal Bolaño, de quen foi un dos máximos especialistas e a quen dedicou a súa derradeira monografía, Roberto Vidal Bolaño. Unha poética tetral xenuinamente galega (2019), obra que tiven a honra de lle prologar.

Moito do que sei sobre literatura galega de tradición oral, sobre a escrita xornalística da nosa emigración ou sobre dramaturxia galega débollo ás ensinanzas de Manuel Quintáns. E non só iso: débolle tamén o seu guieiro nas ducias de xurados literarios que compartimos, a súa consella en mil e un actos e eventos literarios que vivimos xuntos e a ledicia de aprender ao seu carón no traballo, cóbado con cóbado, como estudosos do Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades.

Os libros que foi publicando ao longo de lustros funos saudando con admiración e agradecemento nas páxinas de El Correo Gallego (onde fomos colegas de equipo nos seus suplementos culturais durante case vinte anos), no Faro de Vigo, na revista Tempos Novos e nestas mesmas páxinas dende as que agora escribo, onde por varias ocasións me ocupei das súas sempre valiosas contribucións.

Foi Quintáns un inmenso ensaísta, patriarca de críticos, mais tamén un venerado profesor que formou a varias xeracións dos máis brillantes filólogos, escritores e humanistas da Galicia dos nosos días, tanto dende as aulas do Colexio Peleteiro como despois na súa cátedra de Lingua e Literatura no IES Eduardo Pondal de Santiago de Compostela.

Todo iso e moito máis foi para os que o benquixemos Manuel Quintáns. Agora que as friaxes do outono nolo arrebataron, non deixaremos de lembrar endexamais os oitenta e oito anos de vida que nos regalou, o galano impagable da súa amizade e bonhomía, a xenerosidade oceánica que prodigou con todos os que o coñecemos e a súa humildade proverbial, que o facía arredarse de fastos e recoñecementos, el, que tantos merecía.

Á súa familia, nesta dolorosísima hora na que un vento fero nolo levou, cómpre enviarlle as nosas máis sentidas condolencias, mais tamén transmitirlle a convicción esperanzada de que o seu extraordinario exemplo, o seu impresionante legado e o seu prodixioso maxisterio han perdurar no imo de todos aqueles que tivemos a inmensa fortuna de acompañalo no camiño, sabedores de que andabamos os días arroupados pola benéfica ollada dun grande entre os grandes.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 27-9-2020]

Palabras que sandan

A todas as persoas que dende o mundo sanitario

 coidan de nós heroicamente

Nas últimas semanas fíxose máis presente ca nunca nas nosas vidas o labor heroico de sanitarias e sanitarios. Os hospitais son campos de batalla onde se libra unha guerra sen cuartel contra o coronavirus e todas as persoas que por nós velan neles son as nosas mellores amazonas e espartanos, loitando en condicións ben duras contra un inimigo que a súa profesionalidade e xenerosidade vencerá, non me cabe ningunha dúbida.

O mundo da medicina e a figura da sandadora ou sandador formaron parte da literatura dende a noite dos tempos. Certamente, dende a Antigüidade son innúmeras as aparicións literarias desta temática e personaxes, aínda que, xaora, no pasado con outros nomes: druídas, meigas, físicos, esculapios, compostoras, galenos, menciñeiros…

A medicina moderna, tal como hoxe a entendemos, enraíza no século XIX. Dende aquela ata hoxe moitos grandes escritores exerceron ou se formaron como doutores: Keats, Chekov, Conan Doyle, Ibsen, Joyce, Brech, Cronin, Baroja, Celine, Maugham ou Martín Santos, por poñer só algúns exemplos que se me veñen agora á memoria.

Tan estreita ten sido esta relación medicina-literatura que hai obras clásicas que incorporan descricións ou pasaxes que se estudan nas facultades de Medicina como paradigma para mellor coñecer a percepción sintomatolóxica dalgunhas doenzas e fomentar a empatía dos profesionais da medicina cos enfermos. Así acontece, poño por caso, coa lectura do capítulo de Anna Karenina de Tolstoi que describe a morte por tuberculose do irmán do heroe da novela, Lëvin, un episodio baseado na morte do irmán do propio Tolstoi; ou A morte de Iván Ilyich, tamén de Tolstoi, que axuda aos estudantes a entender o que pasa polas mentes dos pacientes terminais e os seus familiares.

Mesmo ten ocorrido que a profesión médica e a plasmación dos seus saberes acabe contribuíndo a asentar un xénero literario. É o caso da novela detectivesca dun fundador como Conan Doyle, un excelente médico que puxo os seus dotes de observador forense e patolóxico ao servizo dunha narrativa que mudou a bata branca e o fonendoscopio pola gorra con viseira e a cachimba meditativa.

Déronse casos tamén de obras literarias que provocaron que a medicina do seu tempo avanzase e cambiase de rumbo. Pénsese, por exemplo, en A cidadela de A. J. Cronin, unha narración que describe con admirable transparencia a terrible realidade social e sanitaria que padecían os mineiros galeses de principios do pasado século. O impacto que causou a súa lectura foi tan grande que obrigou ao goberno do Reino Unido a crear os National Healt Services (NHS), a primeira organización gobernamental que ofreceu asistencia sanitaria á poboación.

Outro exemplo: John Le Carré publicou no 2001 O xardineiro fiel, unha novela que foi levada ao cinema no 2005 por Fernando Meirelles e que gozou de grande éxito. A historia relata as intrigas das multinacionais farmacéuticas que empregan as doenzas endémicas dos africanos como campo de probas para os seus experimentos. Pois ben, tan estarrecedora narración logrou remover as conciencias ata o punto de que na Declaración de Helsinqui, guía ética para a comunidade médica mundial, na súa revisión do 2013, acabou incorporándose un parágrafo para evitar que os feitos descritos na obra poidan afectar á poboación do terceiro mundo.

Capítulo á parte merecerían aquelas obras nas que o mundo médico e/ou hospitalario cobran protagonismo principal, autenticamente incontables. En centurias precedentes e na pasada, son celebérrimos os casos de Molière, moi crítico cos galenos en O enfermo imaxinario e, sobre todo, en O médico a paus; as patoloxías psiquiátricas que están na base de O estraño caso do doutor Jekyll e Mr. Hyde de Stevenson; O tío Vania de Chekov, que narra o día a día do doutor Ástrov; A montaña máxica de Thomas Mann, que ocorre toda ela nun sanatorio de montaña en Davos, Suíza; A árbore da ciencia de Baroja, delongada conversa entre o protagonista Andrés Hurtado e seu tío o doutor Iturrioz; a difícil vida de Pedro, o investigador sobre o cáncer protagonista de Tempo de silencio de Martín Santos; ou, por rematar cun par de exemplos máis recentes, o bestseller O médico de Noah Gordon, moi coñecido tras o seu paso pola gran pantalla, e Sobre os ríos que van, do portugués António Lobo Antunes, protagonizada por un tal António Antunes dende a cama dun hospital no que está recuperándose dun cáncer de colon, enfermidade que acababa de superar o propio escritor.

Escola de menciñeiros

A literatura sanda o espírito e a medicina os corpos, mais no caso da literatura galega tal parece que ambas as dúas foron decote de mans dadas. Poderían multiplicarse os exemplos, pero abondará agora con lembrar que Pondal foi médico e que tamén o foi Castelao, quen confesaba que cursara a carreira por amor a seu pai e non exercera por amor á Humanidade. E as dúas dedicacións son igualmente a cerna do médico poeta Manuel Leiras Pulpeiro e do narrador Manuel Reimóndez Portela, dos farmacéuticos Florentino López Cuevillas e Antón Vilar Ponte e do saber milenario do pobo sandador recolleito en Escola de menciñeiros e noutros relatos de Cunqueiro.

[Faro de Vigo, 30-4-2020]

Un belvedere con vistas á gran flor submarina e ao mundo

Unha das cousas que máis sorprende ao visitante é comprobar como un mundo tan extenso e intenso na súa fabulación como o de Álvaro Cunqueiro tivo como correlación real un espazo tan exiguo como o da mandorla citadina mindoniense. No escaso cento de metros que media entre a Fonte Vella, hoxe chamada Fonte de Álvaro Cunqueiro, e mais o cantón da Praza da Catedral desenvolveuse boa parte da vida e do territorio creativo do xenial escritor.

Foi precisamente a carón da secular fonte onde veu ao mundo e onde comezou a escribir, no faio daquela súa casa patrucial, os primeiros textos xornalísticos e poéticos, argallados arredor da que chamou Oficina Lírica do Leste Galego, de onde saíron as publicacións da Editorial Un e mais a revista Galiza, que el mesmo dirixiu nos primeiros anos 30.

Agora ben, a vivenda de referencia para a súa obra maior foi, sen dúbida, a casa da Praza da Catedral nº 13. A ela foi vivir con seus irmáns Carmen e Xosé desde que regresou de Madrid, en 1947, e nela residiu ata que marchou a Vigo para integrarse na redacción do Faro de Vigo en 1961.

Nesta vivenda do Cantón Grande —que herdara súa irmá Carmen da súa tía Pilar Moirón e que tivera nos baixos un comercio de lencería coñecido co nome de “Géneros de Punto”— escribiu Cunqueiro boa parte das súas obras máis famosas.

Ollando dende as fiestras desta casa o rosetón da catedral mindoniense —o mesmo que Ramón Otero Pedrayo alcumara como a gran flor submarina de Galicia— Cunqueiro escribiu Merlín e familia (1955), As crónicas do sochantre (1956), O incerto señor don Hamlet (1958), Las mocedades de Ulises (1960) e mais Escola de menciñeiros (1960), entre outros.

Foi, por tanto, o auténtico epicentro literario cunqueiriano, un espazo privilexiado que viu nacer varias das máis senlleiras obras do príncipe dos escritores mindonienses. Nada máis lóxico, pois, que que sexa este o lugar que albergue a Casa Museo Álvaro Cunqueiro, pois foi entre estas paredes onde agromou a maxia toda do señor Merlín da Terra de Miranda; onde as fantásticas andainas de Charles Anne de Crozon, sochantre de Pontivy, comezaron a cobrar forma; onde a revisitación do drama de Hamlet, príncipe de Dinamarca, foi tecendo a súa rede; onde as singraduras de Ulises, fillo do carboeiro Laertes e da fiandeira Euriclea de Ítaca, foron dos soños ao papel para unilo a Penélope; en fin, foi este o belvedere privilexiado dende o que Cunqueiro veu pasar polos ollos da imaxinación a Perrón de Braña, Borrallo de Lagoa, Xil de Ribeira, Lamas Vello, O Coxo de Entrebo, Pardo das Pontes, Silva da Posta, O Señor Cordal, Cabo de Lonxe e O Licho de Vilamor.

De todas estas vidas marabillosas foi testemuña a vivenda da Praza da Catedral nº 13, hoxe Casa Museo Álvaro Cunqueiro, espazo xerminal no que as xentes de aquí e de acolá han descubrir o universo inesgotable do máis célebre dos escritores mindonienses, clásico entre clásicos das nosas letras de todo tempo.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 21-8-2020]

Ricardo Carvalho Calero, a voz múltiple

Hoxe é o Día das Letras Galegas, que este ano dedicamos á senlleira figura de Ricardo Carvalho Calero (Ferrol, 1910-Compostela, 1990). Con esta conmemoración honramos a memoria dun home que dedicou a vida á causa de Galicia, da súa cultura e da súa lingua para engrandecelas. Un intelectual polifacético, que centrou todos os seus esforzos e sabedoría en enriquecer a nosa literatura, estudala a fondo, ensinala e facer que a amasen propios e alleos.

En realidade, non hai un só Carvalho Calero, senón moitos. A súa é unha voz múltiple, un poliedro de mil caras que fan del un dos humanistas máis completos da pasada centuria.

Carvalho Calero foi poeta e manifestouse con contundencia respecto a tal identidade: “Poeta es, pois da-che nojo todo/ agás a poesia”. E foi verdade, pois abondan para demostralo títulos como Vieiros (1931), O silencio axionllado (1934), Anxo da terra (1950), Poemas pendurados dun cabelo (1952), Salterio de Fingoy (1961), Pretérito imperfeito (1980), Futuro condicional (1982), Cantigas de amigo e outros poemas (1986) ou Reticências (1990). Neles deixounos unha poética de clasicismo culturalista, atenta tanto ás cuestións problemáticas do individuo e da sociedade coma á pulsión amatoria, igual á reflexión identitaria ou transcendente que á pescuda metapoética.

Mais o ferrolán cultivou tamén a narrativa nalgúns relatos breves e nas novelas A xente da Barreira (1951), un dos títulos cos que se recupera o discurso literario galego das Posguerra, e a máis complexa Scórpio (1987), texto de pegada autobiográfica que supón o cumio da súa escrita neste xénero.

Da mesma maneira, Carvalho Calero non desatendeu a dramaturxia na nosa lingua. E velaí están para o demostrar pezas como a “Farsa das zocas”, “A arbre”, “O auto do prisioneiro” ou “A sombra de Orfeo”, todas reunidas no volume Catro pezas (1971), ás que logo uniu “O fillo”, “Isabel”, “O redondel” e “Os xefes” para publicar o seu Teatro completo (1982). A lectura de todas elas evidencia a súa fina sensibilidade para conxugar a tradición histórica do noso teatro coas máis vangardistas achegas do teatro europeo da época, sen desatender á función didáctica, pois moitas destas pezas naceron ao abeiro da súa praxe docente.

Agora ben, se importante foi a súa contribución aos eidos da poesía, a narrativa e o teatro en galego, non me cabe dúbida ningunha de que Carvalho Calero brillou incomparable como ensaísta. El é, sen lugar a discusións, o pai da historiografía literaria galega moderna. A súa Historia da literatura galega contemporánea (publicada orixinariamente en 1963, pero con edicións revisadas e aumentadas de 1975 e 1981) é a biblia literario-historiográfica galega. Pasaron moitas décadas dende a súa escrita, mais ninguén en todos estes anos (ninguén que consideremos un estudoso serio, entendámonos) abordou calquera análise dun autor, xeración ou época literaria historiada por Carvalho Calero sen acudir, unha e outra vez, ao seu manual, para amplificalo, complementalo, contrastalo ou rebatelo, mais sempre téndoo como referencia inescusable. A esta súa Historia habería que engadir ducias e ducias doutros traballos seus capitais, pois non hai escritor importante, época literaria ou feito destacable que non tratase o que foi o primeiro catedrático de Lingüística e Literatura Galega da USC. Mais, por sintetizar, amentarei tan só outros dous volumes: as entregas Libros e autores galegos; a primeira analizando Dos trovadores a Valle-Inclán (1979) e a segunda centrada no Século XX (1982).

O perfil desta voz estereofónica, todoterreo da cultura de noso, completaríase coas facianas do lingüista (velaí a súa canónica Gramática elemental del gallego común, pola que tantas promocións estudaron dende que se publicou en 1966); o seu labor docente no Colexio Fingoy, no Instituto Rosalía de Castro e na súa cátedra universitaria; a militancia no Partido Galeguista e a implicación na redacción do Anteproxecto do Estatuto de Galicia; e a pertenza ao Seminario de Estudos Galegos, á FUE, á Real Academia Galega, a Academia das Ciências de Lisboa ou á AGAL.

Máis de seis décadas entregadas a Galicia, o seu idioma e as súas letras; milleiros de textos publicados en libros e revistas; máis dunha ducia de poemarios; novelas e pezas teatrais; dúas ducias de volumes de ensaios e decenas de investigacións por toda parte; innúmeros estudos introdutorios, prólogos, edicións de autor; folletos, conferencias millenta, relatorios en congresos, dirección de teses e tesiñas, entrevistas e unha morea de actividades máis fan do intelectual ferrolán un xigante das nosas letras que abraia pola súa enormidade. Por iso este 17 de maio, día sinalado, a nosa máis admirativa homenaxe rendémoslla a Ricardo Carvalho Calero, voz múltiple que nos guía.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 17-5-2020]

 

Valente, poema vivo

Un poema vivo que medra sen máis palabras. Velaí un verso que é, ao tempo, unha autopoética e unha ontoloxía: o Ser como Verbo en plenitude que en si mesmo se completa.

Tan superior intuición ontopoética abre, a modo de dedicatoria, o libro Poemas a Valente que edita o profesor, ensaísta e profesor lucense Saturnino Valladares e que aparece baixo o selo da Cátedra José Ángel Valente de Poesía e Estética da Universidade de Santiago de Compostela, institución que estes días alberga a magnífica exposición Valente e a Unidade das Artes comisariada po Claudio Rodríguez Fer, no marco da cal foi presentado o volume.

Poemas a Valente reúne corenta e un poemas do moi diversos autores de todo o mundo ideados para agasallar o autor, tal como Valladares explica no moi amplo e documentado estudo introdutorio ao libro: “nuestro criterio de selección se ha basado en la calidad literaria de los textos a los que hemos tenido alcance, que tuviesen una dedicatoria explícita o que hubiesen sido incluidos en una edición en la que se homenajease al autor”.

Con tales premisas recolleuse a corentena de composicións que conforman estas páxinas, onde figuran os versos dalgún poeta dunha xeración anterior á do propio Valente, non poucos de estritos coetáneos seus e abondos de autores de promocións posteriores. Estes poemas foron agromando, fundamentalmente, do contacto do autor con outros escritores ao longo do tempo e nos diferentes lugares nos que viviu; así, da súa estancia universitaria en Madrid entre 1947 e 1955 xurdiu a amizade con Vicente Aleixandre, premio Nobel que lle dedicou xa en 1962 a composición “Castillo de Manzanares el Real”, que integrou no libro En un vasto dominio. Mais tamén na capital do Estado tratou os seus colegas Alfonso Costafreda e José Agustín Goytisolo, que tamén lle dedicaron textos. Do mesmo xeito, durante a súa moi extensa estancia en Xenebra como funcionario na sección de español da OMS abrollou a confianza con Pere Gimferrer e José-Miguel Ullán e, entre 1982 e 1984 en París, a proximidade con Juan Gelman e Antonio Gamoneda, autores todos que lle escribiron, igualmente, versos en homenaxe.

 A carón dos dos autores xa amentados, nestes Poemas a Valente atópanse tamén algúns da autoría de Jacques Ancet, Bernard Noël, Luz Pozo Garza, Jorge Riechmann ou Claudio Rodríguez Fer, entre outros. Por xunto constitúen non só un plausible volume en homenaxe, senón tamén unha excelente antoloxía dalgúns dos mellores poetas romances do último medio século.

Todos os textos reproducíronse nas linguas nas que orixinalmente foron creados e, cando esta era distinta ao castelán, traducíronse tamén para dar unidade idiomática ao conxunto. O resultado é unha escolma de gran riqueza, tanto polas voces antologadas coma pola diversidade de estéticas ofrecidas, a representatividade dos campos literarios e culturais abranguidos e, xaora, polo moi frutífero diálogo que todos estes textos abren coa biopoética de Valente.

Non quero rematar sen facer notar a necesidade de acompañar a lectura destes Poemas a Valente —recolleitos para celebrar o nonaxésimo aniversario do natalicio do escritor— coa visitación das páxinas que a modo de introdución dispón Valladares ao libro, pois nelas atoparanse non só noticias cumpridas das circunstancias nas que cada un destes escritos foi vendo a luz, senón tamén unha análise precisa do universo que cada un deles recrea.

E acabo como comecei, lembrando a outra cita de Valente coa que o volume se abre, neste caso dedicada ao xa amentado Rodríguez Fer: memoria dun esquecemento, voz dun silencio. Así é para o caso do escritor de Lugo e para o de todo xenuíno creador: a vida como a poesía e viceversa, sempre a esencial mandorla de saudade na que palpitaron os versos incandescentes de José Ángel Valente e viron reflectidas as súas labaradas nos espellos de tantos autores como aquí se reúnen pola sabia e paciente man de Saturnino Valladares, quen moita beizón merece.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 29-12-2019]