Pessoa sen límites

Fernando Pessoa é un dos poetas máis xeniais que deu a literatura mundial no pasado século. Seguramente moitos daqueles que concordedes comigo en tal afirmación fundedes a vosa opinión na gravidade transcendente dos seus versos, altamente conceptuais, vedados a espíritos pouco instruídos e, dende logo, arredados de lectores noveis ou sen amplo oficio lector. Permitídeme que discrepe. Son dos que opinan que hai moitos Pessoa e algún deles é un abraiante creador de versos para a mocidade, poeta que dende a sensibilidade e as marcas discursivas adoitas na escrita infantoxuvenil sabe coma moi poucos engadar as rapazas e rapaces coa perspicacia transparente do seu dicir.

A proba ostensible de que o que sosteño é verdade é a publicación do álbum Poesia de Fernando Pessoa para todos, un libro que ve luz da man de Porto Editora para demostrar que a obra do lisboeta non ten límites etarios e é quen de agradar por igual á mocidade e á xente máis medrada.

O responsable da selección e organización da case trintena de poemas pessoanos é o tamén excelente poeta e acreditado ensaísta José António Gomes, profesor da Escola Superior de Educação do Porto, quen realizou aquí non só unha espléndida escolla de textos, senón tamén unha intelixente lectura arquitectónica na disposición dos mesmos nun conxunto consistente e de perfecto engaste.

Poesia de Fernando Pessoa para todos descóbrenos o Pessoa que benquere Portugal pero ama máis a quen lle deu a vida e canta na composición “À minha querida mamã”: “Eis-me aqui em Portugal/ nas terras onde eu nasci./ Por muito que goste delas/ ainda gosto mais de ti”. Tamén nos ofrece o poeta que canta o Ibis venerado dos exipcios (“É uma ave sossegada,/ porque assim não anda nada”), que fai poemas-serie (“Poema pial”) e trabalinguas, que xoga coas aliteracións, fonosimbolismos e iteracións (“Pia, pia, pia/ o mocho,/ que pertencia/ a um coxo./ Zangou-se o coxo/ um dia,/ e meteu o mocho/ na pia, pia, pia…”), que volve heroicos os ratos (“Viviam sempre contentes,/ no seu buraco metidos,/ quatro ratinhos valentes,/ quatro ratos destemidos”), que revisita o tópico da fábula da leiteira de Esopo (“Levava eu um jarrinho/ para ir buscar vinho… Correu atrás/ de min un rapaz./ Foi o jarro p’ra o chão,/ perdi o tostão), que canta a campá da aldea (“Ó sino da minha aldeia,/ dolente na tarde calma,/ cada tua badalada/ soa dentro da minha alma) e o carro de pau abandonado (“O carro de pau/ que bebé deixou… Bebé já morreu/ o carro ficou…), que se aleda coa fantasía da fada dos nenos (“Do seu longínquo reino cor-de-rosa,/ voando pela noite silenciosa,/ a fada das crianças vem, luzindo./ Papoulas a coroam, e, cobrindo/ seu corpo todo, a tornam misteriosa), que lembra os mitos clásicos nun poema como “Eros e Psique”, que enreda na contemplación do gato trasneiro (“Gato que brincas na rua/ como se fosse na cama,/ invejo a sorte que é tua/ porque nem sorte se chama) ou do músico cego (“Cheguei à janela,/ porque ouvi cantar./ É um cego e a guitarra/ que estão a chorar) ou, en fin, das nubes melancólicas (“As nuvens são sombrias/ mas, nos lados do sul,/ um bocado do céu/ é tristemente azul).

Toda esta marabilla está ilustrada polo artista e profesor da Escola Universitária das Artes de Coimbra António Modesto, un dos mellores artistas plásticos do país veciño. As súas ilustracións a toda páxina versionan cadros modernistas e enchen de cor e de luz os versos de Pessoa e os seus heterónimos, pois tamén aquí comparecen os inmensos Álvaro de Campos e Ricardo Reis.

Agora que se achegan as datas de cumprir co señor Apalpador, con Papá Noel e coas súas altezas os señores Reis Magos de Oriente, esta Poesia de Fernando Pessoa para todos en edición de José António Gomes é unha aposta gañadora. Porque regalar a mellor literatura é obsequiar vida para o espírito e nada máis fermoso e necesario que vivir intensamente a beleza deste mundo e das súas palabras, como nos ensina Pessoa no memorable poema “Liberdade”, co que me presta hoxe rematar: “Ai que prazer/ não cumprir um dever,/ ter um livro para ler/ e não fazer!/ Ler é maçada./ Estudar é nada./ O sol doira/ sen literatura./ O rio corre bem ou mal,/ sen edição original./ E a brisa, essa,/ de tão naturalmente matinal,/ como tem tempo não tem pressa…/ Livros são papeis pintados com tinta./ Estudar é uma coisa em que está indistinta/ a distinção entre nada e coisa nenhuma./ Quanto é melhor, quando há bruma,/ esperar por D. Sebastião,/ quer venha ou não!/ Grande é a poesia, a bondade e as danças…/ Mas o melhor do mundo são as crianças,/ flores, música, o luar e o sol, que peca/ só quando, em vez de criar, seca./ O mais do que isto/ É Jesus Cristo,/ que não sabia nada de finanças/ nem consta que tivesse biblioteca…”

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 15-12-2019]

 

Un leito en desaliño

A incandescencia do sangue que palpita no corazón do Tempo. Así é a alta poesía de João Pedro Mésseder (Porto, 1957), unha das voces máis importantes da literatura lusa das últimas décadas.

Autor de ampla e moi recoñecida traxectoria no eido da escrita infantoxuvenil, Mésseder é tamén un dos nomes referenciais da poesía portuguesa para toda idade, ámbito no que ten dado á luz obras que son xa clásicos modernos, como A cidade incurável (1999), Fissura (Premio Maria Amália Vaz de Carvalho), o galegoportugués Abrasivas (2005), Elucidário de Youkali seguido de Ordem Alfabética (2006), Meridionais (2007), Guias sonoras e outras abrasivas (2010) ou Lá longe, o fogo (2015), entre outros.

Nos últimos meses acrecentou o caudal poético do seu río literario coas plaquettes Pequeno livro do tempo (publicada por Edições Plenilúnio en edición bilingüe franco-lusa) e O que mata a sede do mar (saída do prelo de Tropelias & Companhia no seu selo Busílis) e, sobre todo, co poemario E nele todo o sangue se concentra, volume das Poética Edições bracarenses que moito merece lerse e relerse polo que agora contarei.

Hai nos versos de Mésseder unha calixe incerta, unha nebra vaporosa que envolve o sentido nun dicir milenario, como se cada palabra refundase o ser e cada imaxe ancorase na raíz primeira do existente. A materia que ao poeta concirne é sempre transcendente e os perpiaños nos que asenta o seu edificio lírico son de sólida rocha atemporal: o Amor, a Morte, a Beleza, o Tempo. Eis as entidades coas que se establece o diálogo, a palabra fundante e fecundante, a vertixe xeratriz da que o poema emana.

As roupaxes, as máscaras, son case que infindas e adquiren innúmeras metamorfoses: a fermosura das mulleres que pasan, a melancolía eterna dos comboios, os límites da noite cos seus solpores e amencidas, os fascinios e homenaxes. Entre estes últimos, por certo, adquiren especial relevo as composicións dedicadas a célebres artistas (as actrices Silvana Mangano e Charlotte Rampling, a coreógrafa e bailarina Vera Mantero, a pintora Joana Rêgo, mesmo o célebre Tadzio da Morte en Venecia), a poetas admirados (Camilo Pessanha, Manuel António Pina, António Ramos Rosa, Alejandra Pizarnik) e a lugares benqueridos (Ofir, Esposende, a ribeira e a Rua do Paraiso no Porto, Monserrate ou Cáceres).

Pecha o poemario a serie “Flor sanguinea”, quince entregas que condensan o sentir do conxunto, unha ‘rosa de sangue’ latexante na que a vida abala entre pétalos e espiñas, nunha poética que aquí se reprega sobre si mesma e se volve intensamente conceptual, de radical simbolismo.

Como é adoito na escrita de Mésseder, as formas breves de libérrimo metro señorean estas páxinas, mais alternando con algunhas incursións medidas (así o impecable soneto “Tributo à literatura”, os decasílabos portugueses de “31 dezembro”, a fórmula retrouseada de “Canção, quase”) e os poemas en prosa, dunha forza e plasticidade admirables.

E nele todo o sangue se concentra é un miradoiro, un cume de madureza poética dende o que o creador olla os días transcorridos, os soños delongados, a esperanza que se abre cara ao futuro e proclama o sentido da “Escrita”: “Há palabras que lutam entre si/ como corpos que buscassem a harmonia/ do ritmo e o acerto do desejo./ Mas da luta das palavras que se tocam/ que se mordem se penetram se devoram/ quantas vezes resta apenas um leito em desalinho/ apenas o recorte insuportável da ausência”. E velaí: un leito en desaliño, a paisaxe despois da batalla, a inaturable dor do baleiro.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 27-1-2019]

Literatura ecoguerreira

Teño escrito nalgunha outra ocasión que a gran literatura infantoxuvenil portuguesa converxe en João Manuel Ribeiro polos catro puntos cardinais. Poeta, narrador, filósofo, conferenciante, antólogo, ensaísta, tradutor, profesor universitario e animador cultural, este crossover da escrita lusa ten sido traducido a diferentes linguas e atesoura no seu haber varias ducias de libros entre os cales se encontran títulos referenciais da literatura para o lectorado novo do país veciño.

Afortunadamente, tamén en galego se teñen vertido textos de Ribeiro. Recentemente anosouse Meu avó, rei das pequenas cousas e agora ve luz O señor Pésimo é o Máximo, relato publicado novamente pola editorial Hércules e outra volta trasladado pola tamén escritora e tradutora Ánxela Gracián.

Este mes de novembro cumpríronse tres lustros dende o mouro afundimento do Prestige. Moita foi a literatura que aquel aciago accidente fixo correr entre os autores galegos, mais tamén fóra das nosas fronteiras houbo voces solidarias que ficcionaron sobre o feito tentando exorcizar o fantasma de futuros desastres, uníndose cordialmente ao noso “nunca máis”.

Entre eses creadores de sensibilidade comprobada atópase Ribeiro, quen principia a historia do seu señor Pésimo na Costa da Morte, onde el e a súa familia veñen de vacacións no outono do 2002 e acaban por vivir, en primeira persoa, a terrible traxedia do asfaltado das nosas praias.

Pésimo, de primeiras, é un tipo un tanto despreocupado, sumido no seu traballo e pouco empático cos que o rodean. Mais o drama do Prestige acaba por desarmalo e prodúcese nel unha transformación que o levará a tomar conciencia da vertixe destrutiva que os humanos exercemos sobre o planeta e, logo de pasar todas as vacacións exercendo como voluntario recolledor de chapapote, regresa a Portugal cambiado e comeza a ler sobre ecoloxía, sostibilidade e respecto ao Medio e decide mudar o rumbo da súa vida e da da súa familia converténdose nun “ecoguerreiro” que pon en práctica todo aquilo que entende vai facer dos seus días unha convivencia harmónica coa natureza e os seus seres.

Pésimo convence pouco a pouco a súa muller e os seus dous fillos para que aposten polo aforro enerxético, que acollan animais desamparados, que se animen a cultivar os seus propios alimentos ou que coiden xardíns, campos e arboredos. Noutras palabras: acaba por metamorfosealos nunha familia modélica no respecto polo contorno e o aproveitamento sostible dos seus recursos, o que explica a mudanza superlativa do protagonista de Pésimo intratable a Máximo admirable.

Todo o anterior é relatado por Ribeiro con grandes doses de sensibilidade e humor, cunha prosa dúctil, tremendamente versátil nos diálogos e descricións, na que non faltan acaídas referencias mitolóxicas, filosóficas ou literarias que, porén, son procesadas con intelixencia para conseguir facelas accesibles ao máis diverso público, sen necesidade de que este se ache familiarizado previamente con elas.

O señor Pésimo é o Máximo lese en galego cunha plasticidade plausible, un labor de adaptación no que moi fino traballou o buril de Ánxela Gracián, unha das nosas mellores tradutoras, que deixa aquí unha mostra da súa boa man. Mágoa que non a acompañen en excelencia as ilustracións do interior que asina Bolota e que non lle fai xustiza á óptima edición de Hércules.

Cómpre tomar nota desta lectura, que moito ben ha facer a aqueles que a ela se acheguen, por amena e instrutiva, tanto que sería intelixente prescribila nas escolas ao pé doutras obras nas que a educación emocional nos aprende a reconciliarnos coa vida e a natureza, coa raíz e o lar planetario, que ben fariamos en coidar, pois é o noso único fogar.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 19-11-2017]

Portugal e Galicia en Guilherme de Almeida

“A rua que eu imagino, desde menino, para o meu destino/ pequenino/ é uma rua de poeta, reta, quieta, discreta,/ direita, estreita, bem feita, perfeita/ com pregões matinais de jornais, aventais nos portais, animais e/ varais nos quintais”. Quen así cantou procurando unha paisaxe urbana para o corazón foi o gran poeta brasileiro Guilherme de Almeida no seu libro Você (1931).

O escritor tivo unha vida plena, chea de recoñecementos, e deixounos unha obra extensa que ocupa sete volumes de poesía completa. Foi, que dúbida cabe, un xenio da escrita e no seu São Paulo natal e en todo Brasil é un clásico lido e relido, admirado e idolatrado.

Nacera en Campinas en 1890 e morreu en São Paulo en 1969, onde, dende hai case catro décadas, existe unha Casa Museo que leva o seu nome e que constitúe un auténtico centro de peregrinación para todos os amantes da poesía e e a arte.

Avogado, xornalista, crítico de cine, poeta, ensaísta e tradutor, Guilherme de Almeida foi tamén un cidadán comprometido e solidario, que tivo problemas co réxime do seu país ao significarse como combatente na Revolução Constitucionalista de 1932, que pretendeu derrocar o goberno de Getúlio Vargas e instaurar unha Assembleia Nacional Constituinte. Os sublevados non conseguiron o que procuraban e o resultado foi que Guilherme de Almeida, logo dunha breve estancia no cárcere, tivo que marchar ao exilio, indo parar a Portugal.

Xustamente a súa estancia por terras lusas é a substancia que alimenta o volume de prosas O meu Portugal, un texto de referencia que contén algunhas das crónicas máis fermosas e penetrantes da idiosincrasia e a xeografía lusitanas. Os bairros e lojas, as velhas casas fidalgas e o gótico desfalecente de Lisboa; as señoriais Sintra e O Estoril; o emblemático túmulo de Dom Dinis; o fascinio do fado e o carnaval lisboeta; os autos de Gil Vicente, a feira da Ladra e aínda as estradas portuguesas son outros tantos recantos vivenciados que Guilherme de Almeida inmortalizou nestas súas “crónicas do desterro”, como a el lle gustaba chamalas.

Pois ben, no comezo daquela primavera de 1933 o paulista viaxou a Galicia. Visitou Vigo e Compostela, tamén outros lugares. E nesas súas visitas coñeceu e trabou amizade con Castelao, Maside, Colmeiro e Paz-Andrade, entre outros. A camaradería entre eles durou toda a vida, ata o punto de que, cando o último publicou Sementeira do vento na colección Salnés de Galaxia en 1968, o libro apareceu prologado por unha “carta-prefacio” de Guilherme de Almeida, quen na portada era recoñecido como o “Príncipe dos Poetas do Brasil”. O seu texto figura datado a fins de 1967 e nel saúda fraternalmente a “milagrosa Poesía” do escritor pontevedrés.

Fica constancia desta galegofilia de Guilherme de Almeida na revista Nós, onde se lle transcribiu a palestra “Galizza, pátria da canção”; na súa pertenza honorífica ao Seminario de Estudos Galegos; nas memorables páxinas que dedicou á lírica trobadoresca no discurso de ingreso na Academia Brasileira de Letras e na pegada de Martin Codax nalgúns versos do seu poemario Simplicidade (1912-1914); tamén na versión ‘brasileira’ á que acomodou o texto, en edición pentalingüe, do Pranto Matricial (1975) de Paz-Andrade.

O meu Portugal deste gran poeta que tan benquería os galegos acaba de ser publicado polo selo brasileiro Annablume nunha magnífica edición a cargo do profesor Ulisses Infante da Universidade Estadual Paulista e mais a profesora María Isabel Morán Cabanas da Universidade de Santiago. Un traballo impecable que recupera e pon de novo en circulación un texto aparecido hai tres cuartos de século, arroupándoo con documentadas e felices informacións verbo da biobibliografía do escritor, da súa estancia en terras portuguesas e galegas e, xaora, a propósito do fondo e a forma destas crónicas lusas.

Quen queira un guieiro diferente para viaxar ata as terras irmás do Sur pode facerse con este O meu Portugal na tenda virtual da editora (http://www.annablume.com.br/). Descubrirá unha visión diferente e ben profunda da ánima do país ultramiñoto na verba, vibrante, dun dos mellores poetas da lusofonía ou galeguía. Porque unha cousa é ver e outra reparar, xa se sabe, e a ollada dun poeta como Guilherme de Almeida revela e ilumina a realidade.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 26-3-2017]

Das pequenas grandes cousas

Hai libros que, unha vez descubertos, producen un sismo interior que acaba por reconfigurar os cimentos do mapa sentimental propio. Son obras das que posúes a certeza de que tería sido un inmenso erro non chegar a coñecelas ao longo dos teus anos de vida, textos nos que asalta a convicción de que tardaches de máis, sempre demasiado, en darlles cumprida lectura.

Por iso te prometes relelas moitas máis veces. Porque a vida é curta e a arte dalgunhas obras moi longa. E porque Menéndez Pelayo tiña toda a razón cando se queixaba de que é unha pena morrer, coa de libros que lle quedan a un por ler. Sobre todo, engado eu, se eses libros son tan extraordinarios como Meu avó, rei das pequenas cousas, unha alfaia literaria de João Manuel Ribeiro da que hoxe quero dicir apenas dúas ou tres palabras.

Non tentarei apañar a auga do mar literario de Ribeiro con cribos. Imposible resumir aquí a extensa, densa, intensa traxectoria autorial de quen conta os volumes por ducias, as conferencias e charlas por centos e a súa participación en libros colectivos e eventos literarios de todo tipo por moreas. Abondará con dicir que Ribeiro é un dos máis importantes escritores infantoxuvenís de todo Portugal e o dilatado orbe lusófono, un lugar que lle confire, con todo merecemento, a súa recoñecida, reeditada e multipremiada obra.

Porque eu quero falar agora de Meu avó, rei das pequenas cousas, un libro editado con delicado primor por Hércules Edicións e ilustrado —acaeríalle mellor dicir iluminado— por Catarina Pinto, un volume que se publica en galego por man doutra sobresaliente escritora infantoxuvenil galega, Ánxela Gracián, quen puxo o seu cumprido talento de tradutora profesional ao servizo dunha historia da que o menos que se pode dicir é que esganifa a fibra cardíaca tanto como enleva o pensamento.

Ideado como unha historia de vida e descubrimento en oito estacións, o relato de Meu avó, rei das pequenas cousas é todo el un vademécum gnómico e sentimental, unha narración que, ao tempo que testemuña vivencias e fidelidades, memorias e perdas, ledicias e revelacións, serve tamén ao propósito do docere et delectare dos clásicos, pois ese alento de ensinanza e fe nun vivir vai cosido á víscera mesma desta admirable historia.

O neno protagonista que narra os feitos rememorados dá razón da importancia transcendental que na súa vida xogou —e xoga, na lembranza— o seu avó. El foi quen lle ensinou a ver o mundo, a pensar a existencia e aprehender que a felicidade está nas cousas máis miúdas, que nos levan sempre ás verdadeiramente inmensas: o amor, a amizade, o agarimo á terra e as xentes dun, a paixón por aprender, a perda dos que queremos, a convivencia harmónica co resto dos seres, en fin, a necesidade dos soños, da imaxinación, da ledicia presente e a esperanza futura.

Camões, Pessoa ou García Lorca aparecen homenaxeados nestas páxinas, cheas de luminosas reflexións, tamén de tenrura e sutileza, de maxinacións e ensoños, de gratitudes e arelas. Unhas planas nas que se desliza una prosa dúctil, despida, que acompasa a súa música cunha imaxinería sensorialista, evocadora, grácil.

Meu avó, rei das pequenas cousas é un regalo para o corazón, unha dádiva que o deus das palabras lle concedeu a João Manuel Ribeiro e que el, como novo Prometeo, nos obsequiou aos lectores. Como non apreciar un galano así. Merece agradecérselle a quen o agasalla e a quen fai de oportuno Mercurio, neste caso Ánxela Gracián e Hércules Edicións, pois grazas ao seu favor está na nosa man poder ler o Saint-Exupéry portugués dos nosos tempos.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 12-3-2017]