Nós e a nosa circunstancia

Hai anos que sigo con atención o quefacer profesional de Manuel Veiga Taboada, xornalista exemplar, destacado narrador e sociopolitólogo de referencia. Por iso cada novo libro que dá á luz constitúe para min a escusa perfecta para volver lelo e seguir gozando co moito bo que sempre deixa o pouso das súas páxinas.

Así volvín sentilo estes días nos que me acompañei de Galicia contada aos non galeguistas, o recente volume de ensaios breves que o monfortino publicou en Xerais, un texto editado en formato peto con vistosas ilustracións de Jano.

En pouco máis dun cento de planas, e de xeito tan ameno coma rigoroso, Veiga é quen do máis difícil: sintetizar divulgativamente as trabes mestras da idiosincrasia histórica e o fondo identitario que nos define coma galegas e galegos.

Da man de Veiga sabemos de “A paisaxe tatuada” que na pel levamos e que explica ese íntimo vencello que sentimos coa terra, esteamos no punto do planeta no que esteamos. E tamén coñecemos “Os milagres da auga” entre nós, que explican a nosa poboación dispersa (pola abundancia de fontes), a nosa xenuína produción agraria e gandeira (con cultivos característicos de regadío e animais pastantes) e tamén o noso tecido hidroeléctrico (con abondosos encoros).

De especial interese resultan capítulos como o titulado “Discrepancias entre historiadores”, que resume acaidamente a problemática sobre o celtismo dos galegos ou sobre as disquisicións da orixe/duración/ámbito do vello Reino de Galicia en relación ás coroas leonesa, asturiana e castelá. Igual de revelador é o texto dedicado a “Os donos da terra” e o minifundismo constitutivo do noso territorio, que explica o especial feitío da nosa estrutura familiar e parroquial.

Reflexións que estimo tamén ben valiosas son as que dedica a explicar, diáfana e sinxelamente, os “Prexuízos antigalegos” que por aí circulan. E tanto ou máis transparentes resultan as consideracións que inciden en que “A malicia vén de vello” no noso caso e que a nosa renartería ten razón de ser, non é mal rabudo porque si.

En fin, podería seguir así e dar aínda noticia de que Veiga moi ben diagnostica a “Emigración: a imaxe dun fracaso”; ou a nosa habelencia para nos converter en “A fábrica de ministros” do Estado; ou como “A ambigüidade da escaleira ten explicación”; ou “O atraso (relativo)” da economía histórica galega; ou as raíces que aclaran por que se nos ve como unha “Terra litixiosa”; ou, por non estenderme máis, onde está o misterio de “O apoio mutuo ourensán” e o seu sentimento de tribo zonal.

Galicia contada aos non galeguistas é un libro idóneo para todas aquelas persoas que desexen saber máis da nosa terra, cultura, idioma, historia e xentes, realidades tratadas aquí lúcida e intelixentemente. Escrito con notoria capacidade didáctica e innegable atractivo, o novo libro de Manuel Veiga Taboada é unha oportunidade para repensarnos e desbotar falsos clixés que nos aferrollan, para comprender os antecedentes históricos de moitos dos nosos procederes presentes e, sobre todo, para proxectarnos con máis forza cara a un futuro no que aprendamos do andado para evitar volver caer en errores pasados que nos impidan amosarnos ao mundo como o que somos: un pobo que ten moito e bo que ofrecer e onde unha vida aínda mellor é posible.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 14-6-2020]

Radiocrítica

Dou comezo hoxe a unha nova sección do Criticalia á que decidín chamar ‘Radiocrítica’. Nela irei recuperando as emisións que se inseriron no espazo de comentario de libros de Ames Radio (107.2 FM).

En conversa coa xornalista Nazaret López e baixo o control técnico de Juan Luis Silva, en luns alternos co bo amigo e investigador Xosé Antonio López Silva, trazo unha panorámica do máis salientable, para o meu gusto, entre os títulos recentes e, cando a actualidade así o demanda, comento tamén outro tipo de circunstancias literarias.

Desta volta, na emisión do 11 de novembro, quixen determe en textos de Manuel Álvarez Torneiro, Berta Dávila (Parte I, 7’), Olalla Cociña (I, 8’15), Xavier Seoane (I, 9’20), Luís Rei Núñez (I, 9’50), Miguel Anxo Fernández (I, 12’30), Manuel Veiga (II, 0’45), Raúl Dans (II, 2’10), Xosé Ramón Pena (II, 3’25), Suso de Toro (II, 4’15), Valente (II, 5’), a revista Oink! (II, 6’15), Ramón Caride Ogando (II, 9’20) e Antonio García Teijeiro (II, 10’).

http://www.goear.com/embed/sound/57b0470

http://www.goear.com/embed/sound/68ceb01

Agardo que esta nova sección sexa do voso agrado. Boas (radio)lecturas!

Parlamento das Letras: Manuel Veiga

Con Manuel Veiga un ten a impresión de estar ante un veterano de todas as guerras. Malia a súa meridiana idade, acumulou tanta vida vivida que a estas alturas parece que ben pouco pode sorprendelo xa.

Periodista por vocación e narrador por devoción, levou polo mundo nos ollos os verdes infindos de Diomondi. E aínda que, como tantos, padeceu as ínfulas cervantinas e o complutenserizaron a fondo non puideron extirpar nel a raíz na que prendera a fala monfortina, o amor pola luz de Lemos.

A súa escrita destila unha melancolía fonda que espella nas ruínas da cidade amada, nas biografías dos malogrados e nos exilios sen primavera. Apenas se o amor nos días de tormenta ou a tenacidade vegliota son quen de balsamizar tanta renuncia, pois a memoria de xornalista utópico é un térmite que mal deixa parar a un.

Veiga ten a nación na cabeza, do G ao Z, e fala dela cunha clarividencia case oracular, ceibando ao ar megatóns do mellor humor de noso. Coidado co que lle ledes, pois a persuasión é nel un don de Leteo que o galvanizou cando neno.

—¿Cando, onde e da man de quen publicaches os teus primeiros textos?

O meu primeiro orixinal presenteillo en man a Carlos Casares (con quen non tiña trato ningún daquela) e foi en 1997. Publicouse en Galaxia un ano despois. Tratábase da novela As ruínas da cidade amada. Lembro que me dixo que tiña moito coñecemento do mundo rural e quedei sorprendido, porque os meus pais non eran labradores, aínda que era certo que eu vivira até os doce anos, boa parte do tempo, na aldea na que os meus proxenitores eran mestres. Por certo, o libro só está ambientado lateralmente no campo. O seu ámbito sitúase en Monforte que para os de Vigo é unha aldea (no caso de que saiban que existe), para os de Monforte é unha cidade, por mor do título de tal que lle deu Alfonso XII e, en realidade, trátase dunha vila de vinte mil habitantes.

Por outra parte, daquela eu tiña a idea de que chegaba á literatura moi tarde (nacín no 60), agora penso que foi a tempo.

—¿Cal das túas obras cres que foi mellor tratada e cal pasou máis desapercibida para o público e/ou a crítica? ¿Por que cres que recibiron ese trato desigual?

Non estou moi seguro, pero creo que a que tivo a mellor acollida foi O exiliado e a primavera, basicamente porque recibiu o premio Xerais. A que pasou máis desapercibida supoño que foi Biografías de malogrados, quizais porque era un libro pequeno de relatos, nunha editorial (Espiral Maior) boa e cun bo editor, pero que non é comercialmente das máis fortes. Tamén influiría a calidade, en cada caso, pero iso xa non son tan capaz de xulgalo.

Tamén creo que O profesor de vegliota foi pasada un pouco por alto, a pesar de tratarse dunha novela sobre un tema candente, como era o da lingua e sobre todo no momento no que saíu. A razón pode estar no seu fondo reflexivo, cando a xente o que quere é que lle dean ánimos. En fin, eu creo que o coñecemento, aínda que non resolva o problema, sempre alivia a dor. En todo caso, eu se fago unha novela teño que facela, mellor ou peor, pero desde a postura dun escritor, non desde a de presidente da MNL, por moi importante que me pareza o papel de todos os que se dedican á normalización.

—¿Tes algún hábito singular ou manía á hora de escribir?

Non.

—Nunha antoloxía da nosa literatura recente, ¿ao pé de que autores/as preferirías figurar?

Non sei, nunca me parei a pensar niso, probabelmente porque non é cousa miña.

—Se tiveses que historiografar a túa propia traxectoria literaria, ¿que trazos salientarías?

Creo que me queda o principal por escribir, polo tanto non me paro a historiografar nada. A miña preocupación é que non me suba o colesterol para non acabar no outro barrio demasiado pronto.

—¿Que lecturas te acompañan decote ou a que escritores/as regresas con frecuencia?

Teño unha morea de libros rodeándome sempre. Creo, precisamente, que a moitos escritores lles faltan lecturas, non por unha cuestión de temas, senón de técnica. Ler dáche recursos e solucións. Por exemplo, na miña novela Lois e Helena buscándose un día de tormenta eu non me tería atrevido a reiniciar a acción desde o punto de vista dun segundo personaxe se algún tempo antes non llo vira facer a Ford Madox Ford na novela O bo soldado. El faino catro veces seguidas e iso deume azos para facelo eu, aínda que só fose dúas. Agora penso que eu debía telo feito tamén catro veces, incluíndo dous personaxes máis para que así a novela quedase máis completa e non un pouco coxa como quedou.

Eu, desde logo, non teño ningún medo a ler outros libros cando estou escribindo. Todo o contrario, sempre trato de imitar os grandes e nunca o consigo. En realidade, leamos o que leamos, os escritores somos (e debemos ser) as vítimas do noso propio e singular carácter e iso sempre se reflicte na obra e non muda nunca. E se non se reflicte malo, quere dicir que non afondaches bastante e que estás a ser superficial.

—¿Que cres que lle falta aínda ás nosas letras e que lle sobra definitivamente?

A maiores do que todo o mundo xa sabe, creo que deberiamos aproveitar a crise para mellorar. A técnica facilitounos demasiado todo e hoxe temos unha crise de sobreprodución, tamén en canto a títulos literarios. Penso que as dificultades presentes representan unha boa oportunidade para que os autores traballemos máis e presentemos mellores textos. Vexo que a xente escribe moi rápido. Posto que non imos renunciar ao ordenador para volver á pluma de ave, aí vai un consello que me fago, en primeiro lugar, a min mesmo: profundemos máis e repasemos máis antes de ir correndo ao editor.

—Se soubeses que o teu tempo se esgota, ¿que non te perdoarías non deixar escrito?

É certo que teño unhas cantas ideas pendentes, pero son consciente de que, aínda que morra agora mesmo, o mundo seguirá igual sen elas. Así que tampouco me torturo demasiado.

—¿Cal é a túa valoración do noso presente literario?

Ía dicir que mediocre, pero cando leo os analistas literarios doutras épocas sempre comprobo que se refiren ao seu tempo como mediocre, aínda que sexan coetáneos de Flaubert, de Faulkner ou de Proust. Así que calo a boca para non caer nese defecto tan xeneralizado do presentismo.

—Se desexas facer algunha outra consideración, túa é a palabra.

Moito ánimo a todos os que, coma min, andamos na guerra de xuntar letras. Gustaríame que todos entendésemos que esta é unha guerra apaixonante, na que un compite consigo mesmo e na que nunca se gaña.

Manuel Veiga, entre o silencio e o ruído

Estes últimos días acompañoume a escrita do periodista e sociólogo Manuel Veiga, autor de inconfundible voz que acaba de publicar Os xornalistas utópicos, aliaxe narrativa que ve luz da man de Xerais.

Os xornalistas utópicos (aquí podes ler as primeiras páxinas) é un acabado exemplo diso que chamamos literatura do eu, isto é, unha narración na que o obxecto e o suxeito da enunciación conflúen de xeito osmótico e máis ou menos especular, segundo os casos. Por tanto, aínda que non pode dicirse, en sentido estrito, que o que Veiga nos ofrece sexan propiamente unhas memorias, tampouco o seu texto pode desvincularse das súas vivencias para ser cabalmente entendido. Digamos, máis ben, que nos atopamos ante unha ficción autorreferenciada ou, se se quer, unha autobiografía ficcionalizada, cóctel discursivo que asenta na mestura do vivido e o imaxinado, peneirado todo polo cendal da memoria deformante ou a caricatura (meta)literaria.

O resultado é este libro no que asistimos ao que foron as andainas de Obdulio Somoza, alter ego do propio Veiga, no Madrid da Transición e logo no Vigo dos anos 80, aínda que por veces o furco temporal se abra para acoller tamén alusións aos primeiros setenta ou, pola outra banda, á moura lembranza do Prestige.

Logo, o vórtice narrativo que Os xornalistas utópicos configura vai alimentándose un pouco de todo: dende minirrelatos ata microensaios sobre cuestións sociopolíticas, dende relatos epocais ata diarística episódica. Iso si, todo trufado con abondosas reflexións metanarrativas, aforística varia, polémicas sociais e aínda consideracións filosóficas de incuestionable fondura.

Sorprende gratamente a vontade polifónica do conxunto, onde xunto a treitos gobernados pola primeira persoa hai relanzos contrapuntísticos case en interviu e outros nos que a terceira persoa fía as partes e serve de argamasa a este edificio narrativo balzaquiano que, á maneira do XXI, tamén pretende narrar a epopea humana dende a metonimia do individual parabiográfico.

Deliberadamente Os xornalistas utópicos dispara en múltiples direccións, así que é van tentar sinalar unha única liña argumental. Abonde con dicir que nestas estas páxinas teñen cabida tanto a crítica literaria como a socioloxía da literatura, igual a definitoria conceptual (o que é que son o amor, o tempo, a morte…) que as tirapuxas Vigo versus A Coruña, mais tamén o recordo do Madrid panfletario de manifas antifranquistas a carón do suburbial da Movida e aínda a complexa, estresante e mesmo agónica vida das redaccións dos xornais.

Os que coñezan o autor e a súa circunstancia gozarán de bola extra: elas e eles saberán descubrir moitos personaxes reais que se esconden tras dos nomes aquí ficcionados, seres que completan o retrato dun tempo polo que tamén desfilan —estes si aludidos sen ambaxes— outros artistas e escritores amigos como, poño por caso, Manuel María.

Nun momento da narración, Somoza-Veiga tenta definir un título da escritora xermana Christa Wolf, Noticias sobre Christa T, e faino empregando unhas palabras que lle acaen inmellorablemente ao seu propio relato; velaí: “fala de todo, biografía, ensaio, novela con golpes poéticos, labores domésticos, sentimentos, depresión por un mesmo e polo que lle sucede ao país, inquedanza, sutileza, avisos de algo, ideas de ensaios só albiscadas”.

Así é tamén Os xornalistas utópicos, literatura por sublimación, éter autorial abaneante entre o nós e o eu, entre o que debe ser recordado (“A literatura é a memoria dos mortos, ocupa ese intersticio entre o que xa non é real e o esquecemento definitivo”) e o que foi sendo o camiño dun (“Todo iso, ese punto de vista sobre a sociedade, talvez sexa a maior creación propia, individual que posúa. A miña ideoloxía, a miña ficción máis grande”). A solitaria proeza do periodista que testemuña un mundo, avolto, cambiante, impredicible, “un lugar diferente, entre o silencio e o ruído”.

[Publicado nos xornais El Ideal Gallego, Diario de Ferrol, Diario de Arousa e Diario de Bergantiños, 15-9-2013]

O agasallo da lectura

Nos últimos meses viron luz un número importante de obras literarias en galego que encheron os andeis das nosas librerías de interesantes posibilidades para os agasallos destas datas. Nas seguintes liñas anotarei algunhas delas, pois tanto nos eidos da narrativa coma nos da poesía, igual nos do ensaio que nos da escrita infantoxuvenil hai volumes máis que recomendables.

Varios narradores ben recoñecidos e de longa traxectoria nas nosas letras deron a coñecer este ano as súas novas propostas. É o caso de Anxo Angueira en Iria, unha novela na que o universo ribeirán da Arousa o domina todo no medio dunha trama onde agurgulla a loita clandestina contra o tardofranquismo, nunha sorte de natural continuación da súa moi celebrada Pensa nao. Do mesmo xeito, tamén se remite a un tempo histórico decisivo —o dos debates entre os galeguistas partidarios da loita culturalista con Piñeiro ao fondo e o dos que preferían un activismo político máis intervencionista en pleno franquismo— Como en Alxeria, de Xosé Ramón Pena. E camiña tamén polo vieiro da novela histórica A noite branca, de Francisco Xosé Fernández Naval, intenso e moi emotivo relato a catro voces dun galego que formou parte da División Azul e viviu o desastre da tentativa de invasión nazi a Rusia.

Capítulo á parte merece As voces baixas de Manuel Rivas, non só por constituír un híbrido xenérico entre o puramente narrativo e o libro de memorias, senón por ser esta súa ‘literatura do eu’ un dos títulos mellor escritos polo autor, quen deita aquí algunhas páxinas absolutamente antolóxicas, modélicas evocacións poéticas e intimistas duns tempos (os anos sesenta e os da Transición) tan decisivos, por diferentes causas, para a nosa historia recente.

De diferente natureza son narracións como a moi alegórica 15.724 de Xesús Constela, parábola dunha sociedade limitadora dos individuos aos que aboca a unha existencia agónica e privada de verdadeira liberdade, o mesmo que acontece, mais polos camiños da fantasía épica, en O país adormentado, do chairego Xabier P. Docampo, obra esta na fronteira da escrita infantoxuvenil, o que tamén acontece nos notables relatos de terror de Agustín Fernández Paz en As fronteiras do medo, inzado de imantadoras historias nas que a sombra do mestre Lovecraft é homenaxeada.

Pensada igualmente para un público novo, Palabras de auga de Marcos Calveiro formúlase como unha novela curta ambientada na África suahili para evidenciar, con excelente pulso narrativo non exento de puntais tinturas líricas, a dificilísima arte de vivir na que tantiños pasan os seus días neste continente.

Moi diferente é a proposta de Pemón Bouzas no relato A estrela de Oriente, este si un texto que, podendo lerse tanto por pequenos coma por maiores que conserven espírito neno, será sen dúbida un galano perfecto para redescubrir a lendahistoria dos Reis Magos nunha clave decididamente intercultural onde non faltan os aires celtocalaicos.

A aqueloutros máis inclinados ao verso, non quero deixar de recomendarlles tres poemarios maiores e moi diferentes entre si: Os ángulos da brasa, do veterano Manuel Álvarez Torneiro, alta lírica de brunido clásico e impecable dicción; Calado testamento, o reflexivo e recapitulador regreso, tras vinte anos de silencio, do poeta lucense Xavier Rodríguez Barrio, e As pontes invisibles, o libro-cd do performanceador e neovangardista Xelís de Toro.

Finalmente, os máis devotos da escrita de pensamento han poder regalar(se) textos tan diversos como o gastronómico e enciclopédico Abecedario das mantenzas, de Fausto Galdo; o memorialístico e narrativo O rastro que deixamos, de Agustín Fernández Paz, con certeza unha das mellores obras deste ano; o ensaísmo sociopolítico de Antón Baamonde en A derrota de Galicia ou a dicionarística paródica e subversiva de Manuel Veiga en Do G ao Z.

Como se ve, non falta onde escoller. Anímense e obsequien algún destes libros ás súas xentes queridas. Un bo libro é sempre unha aposta segura de éxito, pois hai nas obras ás que convido moita e boa literatura para acompañar os días.

[Publicado na revista Bahía Sur, 64, xaneiro-febreiro do 2013]