Anacos de realidade crúa

Por veces a ficción confúndese perigosamente coa realidade. E en non poucas ocasións a realidade constitúe a base dun relato literario no que faísca a vida experimentada máis intensamente.

Tal parece ser a columna vertebral que sostén o edificio narrativo soerguido por Xosé Luís Santos Cabanas en É todo conto?, volume de prosas breves nas que tanto cabe o minirrelato coma o flash evocativo ou a crónica denunciatoria e que ve luz na Colección Nume da Editorial Toxosoutos.

Estruturado en catro grandes bloques (“Falar ao pulso”, “Et al.”, “Morrería Pan?” e mais “As camelias son deles”), moitas destas historias condensadas son alustros que poñen o dedo na ferida obscena do fascismo bélico, cando non na denuncia do esmagamento do Terceiro Mundo polos máis acomodados do planeta. Son, por tanto, textos con evidente carga social que, servíndose da ironía raiana co sarcasmo, poñen en evidencia condutas e procederes hipócritas e mesmo amorais.

Relatos como “Elixido” manifestan transparentemente a insolidariedade cos máis desfavorecidos. Outros, como “Sentido da propiedade”, “Machos Alfa” ou “Volvan os barcos”, a lacra machista que tanto mal aínda fai. No caso de “Esas cousas pasan” é o hedonismo incívico o que recibe crítica, o mesmo que en “O carballo” palpita o rancor suicida dos nosos paisanos. Outra porción de textos, en fin, ocúpanse da cuestión diglósica, como os titulados “Afalar”; “Falar ben” ou “Liberdade lingüística”.

Sexan uns ou outros os temas escolleitos hai en toda esta escrita de Cabanas unha ollada inquiridora, unha fulguración do pensamento que analiza e tira á luz comportamentos incoherentes, vergoñentos e mesmo delituosos. Este cuestionamento vólvese moi vívido cando as pezas se centran en sucesos acontecidos no 36 ou derivados do que entón pasou. A ignominia dos vencedores, en particular dos axentes directamente implicados na represión (paseadores, forzas da orde pública franquista e os seus cómplices), é aquí ben sangrante nas historias recollidas na derradeira das seccións, “As camelias son deles”, onde a crónica dos fusilados e das familias represaliadas adquire tinturas necesariamente tráxicas e onde a heroicidade da resistencia e da loita antifascista brilla con particular fulgor.

Para alén do dito, Santos Cabanas ten a virtude da narración depurada, o que lle proporciona un estilo directo, de absoluta eficiencia na transmisión da mensaxe, liberada de aditamentos espurios ou manierismos retóricos. Por riba de todo nesta escrita interesa subliñar, sen lugar a ningunha dúbida, onde se sitúa a liña fronteiriza entre o Ben e o Mal, entre aqueles que son dignos de memoria benfadada e aqueloutros aos que cómpre non esquecer como executores do terror e da iniquidade máis desprezable.

Xa que logo, É todo conto? abunda no territorio da escrita social que o autor ensaiara con anterioridade, dende os relatos de De noxos e de brétema (1996) ata os poemas de Por estas palabras recadadas (2006) ou o máis recente Novas do exterior. 63 quilómetros de viaxes á cadea (2016), de título abondo expresivo.

Oficio e solvencia narrativas caracterizan É todo conto? de Xosé Luís Santos Cabanas, un libro que comeza coa interrogación retórica que supón o propio título e á que ben pronto responde o autor inequivocamente: non, non todo é conto porque “sempre haberá polo medio anacos de realidade crúa”.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 1-11-2020]

Se o vello Sinbad volvese a Ons

Por veces penso que talvez non somos o suficientemente conscientes da inmensa fortuna que supón para a nosa terra ter espazos insulares tan espectaculares como os que beirean as nosas costas. Estes paraísos naturais son, amais, territorios que atesouran un moi vizoso patrimonio natural, de abraiante biodiversidade, pero tamén lugares que, en non poucas ocasións, gardan unha historia, tradición e identidade fondamente marcadas.

Acontece, de por parte, que varias das illas que conforman o preto de medio cento de insuas do Parque Nacional Marítimo-Terrestre das Illas Atlánticas de Galicia están —ou estiveron— habitadas, o que suma unha antropoloxización da súa realidade paisaxística que as fai máis próximas e menos descoñecidas.

É este o caso da Illa de Ons, insua que pecha a boca da Ría de Pontevedra, na que vive algo máis de medio centenar de persoas, pero que durante os meses de verán recibe un milleiro longo de visitas diarias, principalmente de veraneantes que queren gozar das súas praias e viaxeiros que se animan a coñecer as súas fermosas paraxes.

A tan engaiolante illa dedica a escritora Anxos Sumai o seu último libro, Sendas de Ons, un volume en forma de álbum ilustrado con imaxes de Pablo Rosendo que publica El Patito Editorial, selo que anuncia futuras entregas centradas na Illa de Arousa (a cargo de Gracia Lacal) e na Illa da Toxa (por Mercedes Corbillón).

Sendas de Ons é o relato da viaxe estival que, durante tres días, levou a escritora de Catoira ata esta fascinante illa. A crónica desa estancia vértese en cincuenta e unha prosas breves nas que a autora vai dando conta dos diversos roteiros que realizou pola xeografía insular, con profusión informativa da fauna e flora que alí se atopa, tamén dos pequenos enclaves de poboación, orografía e descrición litoral e, xaora, sobre todo das impresións anímicas que todas estas visións espertaron nela e as reflexións ás que a conduciron.

As Illas Ons xa eran coñecidas para Plinio O Vello, pero na historia peninsular a primeira vez que apareceron documentadas foi nunha mención de Afonso III no ano 899. Dende aquela ata hoxe, estas illas viron os ataques viquingos, os asaltos ingleses, as fortificacións defensivas do XIX (das que aínda fican algúns restos esboroados) e o devalar poboacional a partir de mediados do pasado século. Secasí, resisten ao transcorrer das centurias e gardan, intacta, a súa beleza, que engadou a visitantes e artistas, algúns dos cales fixeron dela lugar de frecuentes estancias, caso da pintora Berta Cáccamo ou do xornalista e escritor Antón Lopo, quen cofundou e dirixe un selo editorial que leva por nome, xustamente, A Chan da Pólvora, un dos máis xenuínos microtopónimos da illa.

Admirablemente escrito, cunha prosa rebordante de imaxes e metáforas, de sinestesias e símbolos, delicadamente poética, Sendas de Ons regálanos parágrafos esmaltados de sensacións, coloraturas do corazón que anegan as puntas e illotes, os altos e praias, as enseadas e castros, todo un mundo de beleza na fin do Oeste que foi matria un día de republicanos resistentes, hippies idealistas da comuna Camagüey e peregrinos marítimos de todo tempo.

Pon rostro aos vieiros percorridos por Sumai o pintor Pablo Rosendo, autor das acuarelas do libro, pulcro na execución do seu labor, eficiente na capacidade referencial.         

Non se me ocorre mellor guieiro para visitar tan máxica illa que este Sendas de Ons de Anxos Sumai. Se eu fose sabio e soñador como o vello Sinbad volvería ás illas outravolta e, de entre todas elas, elixiría Ons, sextante co que descubrir as estrelas agochadas da antiga Aunes, astrolabio para atopar a vía láctea que levamos dentro e que espella en liñas maxistrais esta magnífica escritora: “Os camiños son metáforas de vida. Encrucilladas, sombras, suxestións, enigmas. Trazos esgazados dunha biografía, nostalxia de desexos extintos. O que elixín lévame inexorablemente á morte. Os que desbotei, a onde levaban? Que outras memorias puiden construír?”.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 23-8-2020]

Nitroglicerina emocional

O amor é como a nitroglicerina: a temperatura ambiente e por baixo dos 41º graos é un fluído estable e mesmo en certas preparacións médicas serve ata para coidar do corazón. Pero se o ardor supera esa barreira térmica, ai amigo, nada nin ninguén escapa ás súas letais consecuencias e convértese nun témero explosivo, vale dicir, no máis amarguriante desamor debelador.

Esta máxima relacional humana, o péndulo do amor-desamor no que oscilamos as parellas, constitúe a columna vertebral do último libro do narrador e profesor Manuel Portas, un relato que defende a tese de que a paixón, o amor insomne e desmedido, a entrega cega e o delirio romántico teñen o seu natural reverso no esfarelamento e a desafección, no desencanto e aborrecemento da sensualidade que xa non abonda, que non é quen de sandar unha ánima esburacada pola saudade vital. Porque a vida son, e velaí o título da obra, Cadencias, ciclos polos que transitamos, tamén no amoroso.

Un singular trío protagoniza esta nouvelle ambientada na área metropolitana barcelonesa, con escenarios de adoita radicación emigrante galega (L’Hospitalet sobre todo), pois son xustamente tres emigrantes do noso rural á grande urbe, dúas rapazas e un mozo, os compoñentes deste palpitante triángulo pasional.

El chegou a Barcelona para estudar Arquitectura e iso é o que seus pais cren que fai alí, pero pronto abandonou todo para traballar nas cargas e descargas do mercado de Santa Catarina e deixarse ir pola costa abaixo da vertixe imparable dos días que se suceden sen norte e que apagaron mesmo a súa paixón pola ilustración, pois chegou a facer algunha incursión como debuxante en editoriais de bd. Estando nesas, namora de Elisa, tamén emigrada coma el, unha traballadora sexual coa que vivirá unha intensa relación que acabará pasto dos celos e das disimetrías dos seus proxectos vitais. O seu recambio será unha nova moza emigrante, veciña da súa mesma parroquia e namorada del dende cativo, unha rapaza coa que tamén se irá esgotando aos poucos o estraño fluído do amor, ata facelo inestable, nitroglicerina pura.

Polo medio Portas proponnos ben interesantes reflexións, non só sobre a volcánica natureza do amor, senón a propósito dos soños frustrados, o real e o aparente, a hipocrisía social ou a cousificación da muller, convidando a unha seria reflexión verbo da deshumanización e o alleamento ao que a vida nas grandes cidades, e non só, nos ten aferrollados.

Calidoscopio incremental, escrito con capítulos curtos de técnica impresionista que van sumándose como capas superpostas ou brazos dunha crecente espiral de esboroamento afectivo, estas Cadencias fan boa a máxima tan reiterada de que o amor é o motor que move o mundo. O problema vén cando ese motor gripa.

[Faro de Vigo, 4-6-2020]

Novela matrioska

A escrita de Pura Salceda é sistemicamente irredutible, xenericamente múltiple e identitariamente mestiza. Soña en galego, pasea en catalán e toma o sol en castelán. Esperta narrando o amencer, teatraliza as horas de mantel e descóbrese poeta lunar. É chamaquita na lembranza, noia cosmopolita en mil xeiras e boborense cordial a tempo completo. Tan singular circunstancia defínea como unha creadora plural, de talento amalgamado e orixinalidade mestiza, o que a faculta para transitar territorios literarios para os que ben poucos teñen pasaporte, pois ela é transfronteiriza por definición.

Ese escribir entre dous mundos, o aquén dos días e o alén dos recordos, ten moito que ver co seu último libro: a novela O paxaro de nácara, publicada recentemente pola Editorial Galaxia. Teño dito nalgún outro lugar que esta é unha narración matrioska, un artefacto literario polimorfo que participa por igual da novela de investigación e descuberta, da novela amorosa, da novela social, da novela epocal e mesmo da novela saga. Precisamente na habelencia para coser todas estas fías reside, ao meu ver, un dos grandes acertos do libro, cabal retrato da Galicia da Terra e da Galicia Emigrante dende os ollos dunha muller que vive cun pé en ambas por mor da súa condición de filla de emigrantes que regresa aos eidos familiares de orixe.

O paxaro de nácara é a historia de Nélida, unha editora barcelonesa que recibe a nova do pasamento da súa avoa Delmira e viaxa ata a parroquia de Feás, no concello ourensán de Boborás, para asistir ao velorio e posterior soterramento. Unha vez chega ao lugar atópase con Elías, un amor de mocidade co que estivera a piques de casar, pero que acabou nunha historia de amor fanada porque el emigrou a México DF e ela decidiu non seguilo. Mais o reencontro fará renacer neles a paixón amorosa, que vivirán intensamente. Entrementres gozan desta apaixonada relación van descubrindo asuntos do pasado das súas familias e das da veciñanza que lles eran descoñecidos e que iluminan ángulos moi escuros na emigración mexicana dun tío da protagonista e da filla duns caciques da parroquia. Todo o anterior acontece ao tempo que se sucede un cadoiro de desvelamentos e sucesos que inclúen tanto traizóns e mortes coma amores delituosos e abusos, o mesmo falsidades que enfermizas relacións, todo trenzado nunha espiral de dor e de ocultamentos que se estenden ata o presente.

Narrada en primeira persoa mais salferida de abondosos diálogos, a novela regálanos parlamentos faiscantes, cheos de dobres intencións, moi áxiles e perfectamente trabados, que se complementan de xeito idóneo co fluír principal da historia e a súa trama investigadora, guiada por esa voz omnisciente culta que tesela a historia con alusións ao universo do literario, musical, cinematográfico e pictórico para enriquecer a caracterizacion de personaxes, lugares e tempos.

O paxaro de nácara é unha novela homenaxe, o tributo garimoso dunha escritora filla de emigrantes que espella na súa ficción ese choque de realidades que tantos dos nosos experimentaron ao marchar dos seus telúricos eidos e ter que gañar a vida nunha urbe estraña e vertixinosa, mais que aprenderon a tirar o mellor de cada lugar e comprenderon que o seu ser é xa, necesariamente, dúplice e de medrado caudal nas correntes converxentes das ambasmestas que flúen xenerosas.

[Tempos Novos, 273, febreiro do 2020]

Para bailar a vida

A vida é un avanzar entre néboas na procura de loiras que aloumiñen o corazón. Queremos que nos queiran, necesitamos sentir que máis alá das dificultades diarias, das angustias transitorias, dos sen sabores e desacougos hai unha man amiga que ha de estar sempre para soerguernos das nosas caídas, para lembrarnos que a vida é fermosa e que a marabilla da existencia ten sentido porque nos amamos intensamente.

Mais acontece que por veces esa maxia chamada Amor esvaece. E veñen días escuros, xeiras nas que o sol se extingue e semella que endexamais volveremos ver a luz.

Así lle acontece á protagonista de Formigas nos pés de Nazaret López. Unha muller na fronteira dos cincuenta que ve como a relación coa que foi a súa parella de tantos anos esfarela. O desamor fai presa neles e o corvo da ruptura roe no imo. As renuncias, as feridas, os silencios habítano todo e nada nin ninguén parece poder calmar tanta dor. Onde atopar o bálsamo milagroso co que sandar as lañas dunha ruptura amorosa?

Pero cando todo semella non ter remedio, cando a mudanza obrigada para se afastar do vello fogar antes compartido se volve unha condena inmisericorde, cando as comidas deixan de ter sabor, os paseos son roteiros cara a ningures e nin sequera o falar das amizades é consolo, cando todo parece perdido, un vagalume no fondo de nós tira cara á superficie e fainos recordar que a vida é un don e que cómpre non desperdicialo, que tras da treboada aparecen decote as lanceiras, que as persoas que nos rodean nos benqueren e que Cupido non o pode todo, pois a Ave Fénix é máis forte.

Os tres centos de páxinas que compoñen Formigas nos pés son unha crónica da vitoria da vida fronte ao desamor, o relato extenso e intenso das cicatrices que se abren para os ex. Porque nada importa que de primeiras unha se vexa como a muller máis triste do supermercado, xantando soa, que perciba a magnitude insondable do desamparo, que se sinta mesmo inxustamente culpable por ter deixado que quebrase o afecto ou que se descubra recaendo na dependencia dun cariño que xa non se lle profesa. Por riba de todo iso, alén das penurias ás que arrastra a perda da parella á que tanto se quixo, a enerxía imparable da vida irradia a súa forza para continuar. E somos quen de superar as desilusións de ver o ex xa con outra. E nada poden contra nós os avogados, os libros de familia e o dereito matrimonial. E arrepoñémonos contra a melancolía dos bancos solitarios nos parques, as cuncas de té en soidade e os fríos cuartos de hotel de pequena cama única. As formigas nos pés seguen aí, pero as sombras fican atrás e nós ollámolas dende o retrovisor e non hai xa nin nostalxia, nin mágoa nin carraxe, só unha muller nova, unha muller renacida, unha muller con un mundo por explorar.

Nazaret López escribe desa morte e desa resurrección. Faino labrando nas imaxes como un canteiro vello púe o granito, con amor á pedra das palabras, desbastando os períodos ata facer escintilar os substantivos na pátina sutil dos adxectivos. Nestas páxinas a música dos períodos goberna o pulso e a epifanía das pequenas cousas, dos detalles máis nimios é unha relixión que nos convida a ollarnos dende dentro, aprehendendo, aprehendéndonos, sentindo cada átomo do universo baixo os pés formigueantes.

É fermoso ver plasmada esa íntima vibración na cuberta de Celia Pía que adorna a capa do libro: unha muller poderosa, a música das esferas, a escrita que nos dá sentido. Todo está aí. Todo o necesario para que non esquezamos que a vida é unha celebración e que mentres non nos vaiamos de aquí non pararemos de bailar.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 22-12-2019]