Unha nova era

Remato de ler A noite da deusa, a última novela da profesora e escritora María López Sández que publica a Editorial Galaxia en Costa Oeste, a súa colección para lectorado mozo. Fágoo cun moi agradable saibo coma pouso: aventura, mitoloxía, feminismo, ecoloxismo e multiculturalismo amalgaman nesta historia dominada polo selo da fantasía épica, que agrada tanto polo atractivo e vertixinoso da súa trama coma polo intelixente das reflexións sociais e comportamentais ás que convida.

Unha comunidade de sacerdotisas e iniciadas vive no inframundo dende tempos inmemoriais entregada á protección e solidariedade entre as mulleres, oprimidas polos resortes violentos do patriarcal. Unha serie de elementos máxico-simbólicos axudan a que este apoio ás mulleres sexa posible por parte desta comunidade de sabias e oficiantes, mais o perverso Andros, encarnación da máis temible expresión do patriarcado, consegue arrebatar ás sacerdotisas algúns destes elementos xusto no intre no que a pitonisa da comunidade anuncia que está preto a noite da deusa, momento cósmico-mesiánico no que todo é posible, mesmo conseguir que bote a andar unha nova era de convivir igualitario entre mulleres e homes.

Velaí, en esencia, o ‘conflito’ que desata a trama desta novela gurgullante, chea de acción e poderosas personaxes que poñen en escena os conflitos que a todas as persoas nos (con)moven: o temor, a dúbida, a necesidade dos afectos, a resignación inmobilista, a ira cegadora, o sangue da memoria, a sabedoría das ancestras, a afouteza transgresora, a luz esperanzada.

Son moitas as influencias e homenaxes coas que López Sández tece este seu orixinal relato, tantas que sería prolixo tentar sequera enumeralas. Mais abondará con amentar dous títulos recentes que, no contexto literario galego, coido camiñan por vieiros paralelos: As meigas de Lupa (2012), de María Solar, e mais O ouro das lúas (2018), de Beatriz García Turnes. Con ambas comparte A noite da deusa a centralidade protagónica da reivindicación empoderada da muller dende a ficción iniciática, así como a súa xustísima loita por unha igualdade xenérica na que cómpre seguir traballando e que estas ficcións poñen de relevo de xeito tan transparente coma ameno.

Xa que logo, fronte ao imaxinario fantástico de épicas canónicas coma a de O señor dos aneis ou Harry Potter, López Sández apón unha alegoría feminista que denuncia aberracións e violencias absolutamente rexeitables: a ablación, o sometemento aos canons estéticos, a violación ou os amores de enfermiza submisión, entre outros. E todo dende unha temporalización actual e unha espacialización galega, pois non en van o telúrico Val das Mouras courelao adquire na novela unha importancia decisiva que espella a radicación ancestral e identificada desta historia tan de noso, con símbolos celtas, enclaves castrexos e árbores sagradas dos druídas abrazándoo todo.

Non menor importancia reviste tamén a reivindicación ecoloxista da obra, que en moitos treitos se volve xenuinamente panteísta e presenta as protagonistas fundidas con todos os restantes seres vivos (árbores, brión, aves…) nunha nova revisitación do mito de Xea e mesmo da moderna concreción que para el procurou James Lovelock na súa famosa Hipótese Gaia.

Escrita con extraordinaria fluidez, dona de hipnóticas descricións sensorialistas e plasticidade case que cinematográfica, A noite da deusa resultará unha lectura máis que suxestiva para aquelas persoas, mozas ou non, que anden á procura dunha historia de imparable aventura, forza simbólica e mensaxe comprometida e esperanzada. Un texto que confirma a María López Sández como unha das máis valiosas narradoras do noso momento literario.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 12-7-2020]

Terra remexida

Mentres escribo estas liñas teño dediante o impresionante cadro “A illa dos mortos” do simbolista suízo Arnold Böcklin. Un fragmento do mesmo ilustra a capa de Xenealoxía dun intruso, o novo poemario do tradutor, narrador e poeta Isaac Xubín. Non é fortuíto: unha sutil sedela conecta a forza mistérica do ultramundo isolado da pintura coa devastadora travesía do deserto interior que gravita nas páxinas do libro.

Porque Xenealoxía dun intruso está argamasada cos mesmos materiais que fixeron grandes as traxedias helenas: o conflito entre os individuos e as instancias superiores, a transgresión da orde natural, o fluír heracliteano dos días, a redención polo amor, a anamnese e a catarse.

Xubín entrecose deliberadamente nos seus versos as voces dos coros gregos e, a canda elas, as presenzas de Apolo, Afrodita ou Cronos. Todo para compor a súa particular visión do mito de Antígona, a figura que vai balizando as diversas seccións do libro e que metaforiza a problemática esencial que o autor quere traer a primeiro plano: o desterro, a estranxeiría na propia patria, a loita fratricida, en fin, a procura da identidade que se desdebuxa coas mestizaxes espazotemporais e as hibridacións das linguaxes, das palabras, dos idiomas.

Nun proceso de coherente reificación das súas pantasmas conceptuais, a escrita de Xubín foi corporeizando nun dicir de transparencia dolorosa e hiperconsciente, que descré dos paraísos da memoria e sabe que son trapelas ás que é imposible regresar, porque “é un erro común pensar/ que ao volver todo seguirá do mesmo xeito”, por iso advirte a quen ler: “Non te engane o cheiro a suor da miña presenza,/ non se che ocorra compararme endexamais/ con aquel que chegou até aquí/ sen cruzar a pé o deserto”.

Que nos queda, pois? A viaxe. O inmisericorde atravesar do deserto, un baleiro que habita o tempo inclemente (“agora sei que a idade é unha narración”) e no que temos que reconstruírnos como individuos e reinventarnos como pobo porque estamos sós na nosa dura, fatigosa e mortal odisea: “Agora sei que os devanceiros/ nada teñen que ver coa miña entropía,/ non son aqueles que inspiran/ a verdadeira razón pola que se ama/ a destrución que implica estar no certo ou a/ tranquilidade/ de espírito perante a morte”.

Conectado co anterior regresa a este libro outro tema ben caro a Xubín: o papel do escritor, o sentido do seu oficio. Cómpre non esquecelo: “O discurso é un orizo ferido/ que pode transformar en nación e estado/ o que antes era só paisaxe:/ pódese recoñecer o amor pola súa combustión,/ o odio”. No seu caso, amais, a transfusión de tantos ríos vivenciais (anos vivindo en diversos lugares, diferentes linguas conformando o seu cotián) fai aínda máis difícil a tarefa: “non teño terra de meu”, “son unha tradución contra min mesmo,/ o vello can no camiño fragoso” a “fender rochas no deserto”, por iso, confesa, “reducín o concepto de casa á mínima expresión”, a de ser “unha nación andante”, un espectro nómade.

Non hai retorno. A frecha do destino só ten unha dirección: “O tempo é un parámetro cinético/ que sempre nos atrapa ao final para lembrarnos:/ non hai procesos reversibles,/ nada acontece así na natureza”. E insiste: “sei que é imposible a idea de retorno”, estase fóra do sagrado, “Lonxe do templo”, soterrado identitariamente de xeito ignominioso, como Polinices, de aí a rebelión de Antígona, porque “isto non se trata de nostalxia,/ lembra que estou a vingarme”.

Toda a forza oracular e hímnica dos estratos bíblicos que se deslizan no libro dótano dunha aura de revelación, a parábola de Galaad, a terra do testemuño. E con ela os ecos de Xerusalén, tamén das naves de Tárxix e mesmo de Sión e Babilionia. Todo para alcanzar o aleph definitivo co que o sempre sorprendente Isaac Xubín remata o poemario e eu estas liñas de comento: “Velaquí a tortura/ do sangue derramado por riba/ de todos os lugares que habitei,/ o año sacrificado descobre a verdadeira/ dimensión da viaxe:/ a lembranza consciente dunha terra remexida”.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 31-5-2020]

Ética e estética de Manuel García Barros

A figura de Manuel García Barros érguese como a dun xigante ético que atravesa dende finais do século XIX ata o último cuarto do século XX. O seu galeguismo indobregable —polo que foi castigado co cárcere en varias ocasións—, o seu anticaciquismo firme, o seu espírito librepensador, a súa defensa da causa dos menos favorecidos socialmente e os máis humildes e a súa adhesión inquebrantable á bandeira da lingua e da cultura propia fan del un exemplo de entrega e enteireza que hoxe, máis ca nunca, cómpre recoñecer e admirar.

Por iso a recuperación da súa escrita é tan valiosa. Porque (re)lendo o que verteu sobre o papel será máis doado comprender ata que punto o seu legado segue a ser, case medio século despois do seu pasamento, modélico e inspirador.

Conscientes desta verdade palpitante, os investigadores Carlos Loureiro Rodríguez e Xesús Domínguez Dono, ambos e dous estradenses e conterráneos de García Barros, veñen de publicar Estampas desde o Val. Artigos xornalísticos 1901-1963, unha moi ampla recolleita de ensaios do autor que compila case medio cento de textos nos que se condensa o esencial do seu pensamento sociopolítico, cultural e lingüístico.

A presente escolma pon por xunto obra producida ao longo de máis de seis décadas, fundamentalmente publicada en xornais de época, pero tamén nalgúns casos estritamente inédita. Ao ter visto a luz en etapas históricas e momentos sociais ben diferentes (dende a monarquía de Alfonso XIII ata a ditadura franquista, pasando pola II República e a Guerra Civil), as temáticas e motivos tratados varían moito. Deste xeito, conviven dende ensaios centrados nos costumes, idioma e símbolos de noso (a música tradicional, figuras históricas como a do Mariscal Pero Pardo de Cela, viaxes galeguistas ao Pico Sacro, apoloxías da lingua), pasando por textos especificamente políticos (sobre o Estatuto de Autonomía, o anticaciquismo ou o galeguismo), ata aqueloutros máis atentos á actualidade sociocultural da súa Estrada natía (pranto polo pasamento dos irmáns Valladares e outras realidades da bisbarra ullá).

Cómpre salientar nestas prosas de García Barros a eficiencia do seu didactismo: sen descoidar a fasquía máis estética, os textos non perden nunca de vista o afán intervencionista, pois foron maioritariamente publicados en medios que pretendían chegar ao pobo e mobilizalo, polo que na súa redacción o afán literario aprendeu a convivir coa transmisión diáfana das ideas a un público xeral.

Aparecidos en El Eco de Galicia, El Emigrado (sobre todo), A Fouce, Céltiga, El Áncora, El País de Pontevedra, Galicia, A Nosa Terra e Vieiros, cando non inéditos, estes ensaios poñen de manifesto tamén a coherencia e fidelidade de García Barros aos seus principios democráticos e galeguistas, o que coa chegada da ignominia franquista lle causou graves prexuízos, pois case octoxenario foi preso e xa antes perdera a posibilidade de exercer o maxisterio, mais non cedeu ás presións persoais e familiares e mantívose firme ata o derradeiro alento.

Oportuna e meritoria esta edición de Carlos Loureiro Rodríguez e Xesús Domínguez Dono de Estampas desde o Val. Artigos xornalísticos 1901-1963, un volume que actualiza para as novas promocións a figura senlleira de Manuel García Barros, exemplo de dignidade, de compromiso e de talento ao servizo do país e da súa xente, que ha merecer sempre admirativo aplauso e rendido agradecemento.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 24-5-2020]

Vilardevós, novamente

Silvio Santiago foi un dos escritores galegos que coa chegada da Guerra Civil tiveron que fuxir da vesania fascista para salvar a vida, o que non puido facer seu irmán Xacinto, ao que asasinaron vilmente. De resultas, acabou recalando en Venezuela, desde onde chegara vía Portugal, logo de pasar un tempo en Cuba.

En Venezuela creou o Centro Galego de Caracas e dirixiu a Casa Galicia e o Lar Galego, amais de ser un importante dinamizador cultural e promotor da irmandade galego-venezolana. Na fronteira da sesentena sentiu que lle debía unha lembranza á súa terra de orixe e escribiu Villardevós, que se publicou en 1961 cun limiar de Ramón Otero Pedrayo. Nos últimos anos regresou a Galicia, onde morreu en 1974.

A Editorial Galaxia, a mesma que publicou hai máis de medio século a súa primeira novela (e logo tamén a póstuma O silencio redimido, 1977), volve editala agora novamente, dando así a oportunidade ás xeracións mozas de achegarse a un texto que é xa un clásico da narrativa galega de Posguerra.

Teño escrito nalgunha outra ocasión que Villardevós constitúe unha moi estimable radiografía sociolóxica da vida vilega, acaída memoranza da súa localidade natal nos tempos da súa nenez, un repaso lar a lar da veciñanza toda, que engade perspicaces comentos e observacións que, non alleos á sutil ironía e mesmo a certa xenuína retranca, captaban inmellorablemente a atmosfera humana e vivencial característica das nosas xentes.

No requintado e emotivo “Prólogo” que Otero Pedrayo dispuxo para a obra describiu luminosamente o pulo que esta agocha: “O autor deste libro puido gardar completo, sen fanalo, sen arranxalo, lonxe das sazóns, no segredo fondo do seu ser —sen sequera por moito tempo se decatar do tesouro— o ramo enteirado de todas as flores do seu tempo de neno, espertando coa luzada para os camiños de mozo e de home; das flores e toxos do xardín, do monte, da cuneta, do medo e do gozo, da lembranza e da curiosidade; de todos os intres e sementeiras e vendimas dun tempo, no que os homes espertaban espreguizándose das cousas, e as cousas estaban coloridas de verdes, rubros, mouros, brancos, de senso e carácter humano”.

Porque Villardevós é un prodixio que reflicte coma ben poucas obras o poder transformador do tempo, a evocación do paradiso da infancia. E faino, amais, cunha prosa que avanza con admirable fluidez, que sabe recrear prodixiosamente eses pequenos detalles que dan fondura a cada retrato humano, a cada descrición de lugares ou paisaxes, tinguíndose por veces con airexas case de neorrealismo cinematográfico.

E esta unha visión coincidente coa que no seu momento expresara xa Cunqueiro, quen poucos días despois do seu pasamento escribiu un artigo no que salientou como Silvio Santiago recuperara na novela “esas memorias, eses recordos, ese mundo que foi evocando na lonxanía, con medo de que lle fuxise repetíndose a si mesmo a paisaxe, os camiños, os tipos, as anécdotas, a vida de Vilardevós, con esa paz tan pouco doada de dar a un mundo infantil nas memorias da madurez”.

Vai agora para dez anos, no cincuentenario da publicación da novela, escribín nestas mesmas páxinas: “É de xustiza recuperar a figura de Silvio Santiago. O seu infatigable labor a prol da nosa cultura por terras venezolanas e a súa novelística así o demandan. Neste sentido, non estaría de máis que no seu concello natal se pensase nalgún tipo de acto de homenaxe, mesmo sería unha ledicia noticiar publicamente unha oportuna reedición da súa primeira obra, pois dende a última reimpresión que dela se fixo van alá case tres lustros”. Por unha vez semella que non se predicou no deserto e que non fun o único en decatarme de que Villardevós debía regresar ás librerías do país. A ver agora se, en canto pase a treboada vírica, na súa vila aproveitan para presentar tan oportuna reedición e se animan a celebrar unha xornada que axude a actualizar a figura dun dos grandes escritores dunha localidade con longa tradición literaria, axudando a salientar o seu legado ao carón dos de Manuel Núñez González ou Eloy Luís André, un herdo que hoxe escintila na mestría de Juan Tallón e que ten de seguir a medrar.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 12-4-2020]

Novelo nove novamente canto

Emilio Rúa é un dos cantautores galegos máis destacados dos últimos anos. Con dez álbums publicados, duetos e colaboracións cos máis importantes músicos do Estado e a súa presenza habitual en festivais e outros eventos musicais de referencia, non hai iniciativa melómana de mérito en Galicia na que o seu concurso non se faga imprescindible.

Á súa dilatada e exitosa andaina profesional engade agora o libro-disco Novelovento, onde pon música a catorce poemas de Álvaro Cunqueiro tomados de Herba aquí ou acolá (1980), o que foi o seu derradeiro poemario, unha compilación de textos que fora dando a coñecer ao longo de moito tempo e que apareceron recolleitos por xunto no primeiro tomo da súa Obra en galego completa, poucos meses antes do seu pasamento.

As catorce cancións que Rúa dispón en Novelovento ven agora luz da man da Editorial Galaxia, quen contou coa colaboración do concello natal do poeta. A música é toda do propio Rúa, quen tamén toca a guitarra acústica e española, a harmónica e o piano e é o responsable das programacións. O equipo de intérpretes complétano José García no saxo tenor, Alex Barreira na frauta traveseira e a Lucía Muíña no clarinete, encargándose José Gayoso do mastering. Tamén si, nalgún tema participaron integrantes da Escola de Música de Mondoñedo.

Canto á escolla dos poemas que serviron de base ás musicacións, calquera seguidor da escrita cunqueiriana agradecerá saber que aquí figuran harmonizados non poucos dos máis emblemáticos versos tanto da sección “As historias” coma do bloque “Vellas sombras e novos cantos” de Herba aquí ou acolá. E velaí a suxestiva nómina: “Deica abril”, “Eu son Danae”, “Na outra banda”, “Porque a terra é redonda”, “Ese alguén de meu que nunca volve”, “Os catro chefes da Casa de Gingiz”, “Resucitado”, “Un capitán e o seu cabalo”, “Os oficios de Bran”, “Díxenlle á rula: pase miña señora!”, “Pero Meogo no verde prado”, “Herba aquí ou acolá”, “Retorno de Ulises” e “Lord Dunsany / Epitafio”.

Todos os poemas cantados figuran no libro (curiosamente non pola mesma orde na que aparecen no disco), onde tamén se inclúe un breve texto de presentación do propio Rúa (“De onde vén a herba de namorar”) e mais un magnífico soarego da poeta e narradora Ánxela Gracián (“Novelovento”).

A sonoridade da proposta asegúraa a voz melancólica e asemade rotunda, desgarrada cando cómpre, do cantautor das Ventas da Barreira, que se manexa con oficio no melódico e o pop, con toques soul e algunhas outras fías de vario xorne. O resultado son unhas cancións nas que logra con ben interpretar uns poemas de moi difícil adaptación, dotados sen dúbida de certa música interna, mais escritos con versos moi longos, en ocasións case versículos, faltos de retrousos que axuden á iteración melódica e cunha sintaxe e períodos que case non deixan alentar, o cal engade aínda máis valor ao traballo de Rúa, quen se atreveu con eles cando Herba aquí ou acolá apenas se fora antes musicado, bardante interpretacións xa clásicas como as de Amancio Prada en “Díxenlle á rula: pase miña señora!” ou César Morán en “Unha canción foi prohibida no Sur” de César Morán.

Novelovento toma o seu nome dos versos de “Retorno de Ulises”: “Pende en que pende Penélope pensativa/ perde novelo nove novamente canto (…) os longos dedos que solprendidos dicen/ novelovento, novelo nove pido,/ o meu corazón tecendo mar e soño/ baixo esa ponte de ignorados ríos”. A propia musicalidade desta creación verbal aliterativa dá a pauta toda a un libro-disco con acertos indubidables (recomendo oír a canción “Herba aquí ou acolá”, para min a mellor), pois alén da proposta sonora, a edición da obra engade materiais fotográficos que moito lle prestan e unha impecable composición xeral de Hayat Husein, quen coidou con extremo gusto tipografías, ilustracións, gardas e estampacións.

Os amantes da boa música e da poética de Álvaro Cunqueiro teñen moito que celebrar: Novelovento trae para eles toda a maxia da evocación e recrea, como tan luminosamente anota Gracián no seu proemio, unha “atmosfera de rumor tenro, moi intimista, por veces case un aloumiño, e outras, unha poderosa e fresca, sempre límpida e timbrada fervenza de sonoro e profundo sentir”.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 5-4-2020]