Toda a terra é Galleira

Diáspora, galeguidade, crónica. Estas tres realidades, eixo identitario trino, deveñen singulares na persoa de Luís Menéndez, lúcido fillo da Ourensanía e activísimo xornalista a quen debemos memorables programas televisivos e volumes de valía sobre a presenza e herdo dos galegos viaxeiros polo orbe.

Mercé a este destacado membro da International Federation of Journalists descubrimos o orgullo de ser Galegos no Mundo na nosa televisión pública, un espello documental que alimentou unha outra vida de papel en Toda a terra é dos homes. Galegos no Mundo (1993), título aparecido en Galaxia co que Menéndez iniciaba a xeira de crónicas viaxeiras que logo continuou en Vida e viaxes na galeguidade (1997).

Pois ben, esa ánima vagabunda e curiosa que define o autor é a que o empurrou non hai tanto a filmar para a TVG a triloxía documental Terras de Merlín, Terras do Leste e Terras de Acolá, traballos que están na base do novo libro do escritor, Galleira Passport. Crónicas viaxeiras do século XXI, que ve a luz en Alvarellos Editora precedido dun evocador prólogo do tamén xornalista e célebre ficcionador Manuel Rivas.

Galleira Passport é todo el un crisol multicultural dende a primeira ata a derradeira páxina. Defíneo e dálle unidade a ollada do seu narrador e tamén a procura da pegada da galeguidade nos máis diversos espazos e latitudes. Agora ben, do resto, nada máis hibridado, poliédrico e vizosamente dispar que as visións de territorios e xentes que na obra converxen.

Certamente, hai unha afirmación da patria Galleira (o nome que en barallete se lle dá a Galicia), mais tamén un recoñecemento do noso ser en tránsito constante (esa vivencia do passport que vai connosco amarrado aos dentes, pois somos pobo, por forza, emigrante). O resultado é un tríade de periplos, a cal máis interesante, por lugares e países nos que os do Finis Terrae fixeron lama e son hoxe veciñanza recoñecible.

“Travesías lusas”, “Travesías celtas” e “Travesías orientais” son os tres grandes bloques nos que se reparte a trintena de crónicas de autor nas que Menéndez vai deitando consideracións sobre as súas viaxes a estas terras ao tempo que reflexiona sobre a súa cultura, historia, tradicións ou vida social en relación connosco e non só.

Mozambique, Guiné-Bissau, São Tomé e Príncipe, Angola, Timor-Leste, Brasil, Cabo Verde e Portugal son os espazos da lusofonía percorridos por Menéndez, bo coñecedor da lingua de Camões, quen transparenta nestas planas a íntima conexión que a cosmovisión lingüística favorece con tales territorios, mais tamén os contrastes que, respecto do noso pasado e presente, ofrecen culturas tan diversas dos cinco continentes.

De igual modo, o vencello coas landas do Norte espella nas “Travesías célticas”, onde as vellas nacións irmandadas ven descritos algúns dos seus riscos definitorios na común orixe: as lendas córnicas, as músicas escocesas, os versos de Yeats, as fins do mundo irlandesas e as celebracións patricias, os teimudos galeses, os cruceiros entre brétemas bretoas ou as particulares vivencias manesas.

Menos sabidos entre nós son os camiños da Historia e dos pobos que se recollen nas “Travesías orientais”. Grazas ás incursións exploradoras de Menéndez e ao fino relato destas serannos, a partir de agora, un tanto máis familiares as xeiras do San Xoán en Estonia, as andanzas do demo por Lituania, a xemelga Galicja da toponimia polaca, os días checos, o gran Danubio en Eslovaquia, o selo mediterráneo de Malta, os sollíos alpinos de Eslovenia, o exotismo maxiar, ou a encrucillada de culturas chipriota.

Quen lea Galleira Passport descubrirá con agrado como por veces a partir dun feito ou detalle nimio pode construírse un gran relato e por que coñecer os outros é, en tantas ocasións, o mellor xeito de se coñecer un mesmo. Amais, o código QR que incorpora na contracuberta o libro e que facilita o visionado dos documentais da TVG que foron o xermolo destas historias así como as numerosas instantáneas que acompañan a obra son tamén engados certos para se facer con este título, editado con oficio por Alvarellos Editora, quen gañou para o seu selo un volume de valor do xenuíno e moi viaxado Luís Menéndez.

[El Ideal Gallego, Diario de Ferrol, 8-2-2015]

O caso Aguirre

O caso Aguirre é un claro exemplo de fama mortal. En vida, na súa curtísima vida, Aurelio Aguirre (Compostela, 1833-A Coruña, 1858) foi un escritor moi apreciado, saudado mesmo como o Byron galego, un talento natural chamado ás máis altas empresas que, porén, viu fanadas as súas expectativas cunha tan repentina coma dolorosa morte.

Como en non poucas ocasións acontece, a lousa do silencio sepultou a súa memoria durante moito tempo e ben poucos, por non dicir practicamente ninguén, se ocuparon da súa figura durante décadas.

Para reparar ese esquecemento a Editorial Alvarellos publicou a fins do ano pasado Recuerdos de agosto. Obra poética, 1850-1858, un volume patrocinado polo Consorcio de Santiago e editado por Olivia Rodríguez no que se recolle toda a súa produción poética coñecida, a pouca que el chegou a divulgar en vida e a moita inédita que ficaba esquecida en cadernos que agora se recuperaron para sacalos á luz.

En total, Recuerdos de agosto reúne 133 poemas dos cales máis de oitenta son rigorosamente inéditos, o que dá idea do interese desta exhumación, que amplifica de xeito notable o coñecemento literario que ata agora tiñamos do personaxe.

De entre toda esta produción, unicamente un poema foi escrito en galego, mais non por iso decrece o valor desta achega, pois Aguirre foi un nome clave nos alicerces rexurdimentistas, como o demostra tanto a súa decisiva participación no célebre Banquete de Conxo de marzo de 1846 coma a estreita relación que o uniu aos nomes de Manuel Murguía, Eduardo Pondal ou Rosalía de Castro.

Do libro imprentado por Alvarellos, que aplaudo no seu conxunto, préstame salientar o exemplar estudo introdutorio asinado polo ensaísta Xurxo Martínez González baixo o título “Aurelio Aguirre Galarraga”. Mercé ás súas investigacións coñecemos os pormenores biográficos e epocais dun personaxe abondo mitificado, que non sempre foi presentado coa obxectividade e rigorosidade que se precisarían e que na voz deste analista vigués fica descrito con impecable pulcritude documental.

Alén de indemostrables affaires con Rosalía ou lendarios afogamentos pola forza do desamor, Martínez González dá conta da súa formación nos círculos liberais e progresistas composteláns, da súa conexión co grupo vigués dos Alejandro Chao, Juan Compañel ou José Ramón Fernández e toda a xente que imantaba arredor da redacción de La Oliva primeiro e El Miño despois e mesmo explica a súa paixón coa culta e instruída Felisa Taboada e como aquela vertixe amorosa foi recibida por Murguía ou Alejandro Chao, quen tamén chegaran a namorar dela nalgún momento.

A morte na praia de San Amaro —amargo e, polo mesmo, premonitorio nome— nun accidente que lle desfixo o cranio contra os cons ocultos dos fondais privounos de comprobar ata onde tería sido capaz de ascender o xenio literario de Aurelio Aguirre. Mais no pouco tempo que permaneceu entre os vivos foi quen de legarnos pezas memorables, como o seu arquicoñecido ‘Brindis’, ás que debe sumarse agora este amplo conxunto de textos que Alvarellos recupera nunha edición que destaca polo coidado da súa materialidade, que se adorna coa reprodución de páxinas manuscritas e retratos do autor que fan aínda máis agradable a lectura dun volume con seguranza destinado a permanecer como unha publicación de referencia.

[Faro de Vigo, “Faro da Cultura”, 24-4-14]

Restauración da luz

Coñecía o labor do coruñés Carlos Pereira Martínez na súa vertente de ensaísta sobre temas históricos. Moito aprendín lendo volumes seus como A Galicia heterodoxa (2010) ou Xaime Quintanilla. Vida e obra dun socialista e galeguista ao servizo da República (2011). Mais case nada sabía da súa andaina como poeta, apenas o que puidera ler sobre da súa participación en tempos no colectivo herculino ‘Os habitantes do lago’ e as colaboracións en verso que fixera daquela chegar a revistas como Ó loro, As follas de Sísifo, Olláparo ou Cerne. Por iso me sorprendeu gratamente descubrir que se fixera coa XXXVII Edición do Certame Literario do Concello de Vilalba co seu poemario Río alzheimer, o primeiro libro de versos que asina e que ve luz agora grazas aos competentes oficios de Alvarellos Editora, quen o integrou na colección Libros do Sarela a carón doutros textos de Martiño Maseda Lozano (Entre as paredes do silencio), Xosé Otero Canto (Nenias chairegas) e Xoán X. Piñeiro (Quenda da catividade), todos eles publicados tamén este mesmo ano.

 Río alzheimer é un poemario breve (menos de medio cento de composicións que en ningún caso superan a plana e, en moitas ocasións, apenas se alcanza a ducia de versos) que, como o seu propio nome indica, se mergulla de cheo no intenso drama que supón a perda de memoria por tan temible patoloxía. Neste caso, amais, a intensidade do canto faise se cabe máis lacerante polo que de vivenciado ten, pois non por acaso o libro vai dedicado á falecida nai do poeta que marchou silandeira e sen acordanzas.

Dividido en tres seccións (“Diario de avisos”, “O dominio da Sombra” e “Ner Tamid”), a obra vai tracexando un camiño lírico de inmersión no territorio da brétema do esquecemento. Poema a poema vai deixando sentir os estragos da enfermidade, que devasta a memoria dos feitos e persoas, condenando aos que a padecen á perda da consciencia vital, arrasada a súa percepción intelectiva por as térmites do descoñecemento que acaba por sumilos na mudez e a total desconexión co circundante.

Os versos de Pereira Martínez —delicados, dolorosamente conscientes— acaban por se constituír nunha sorte de crónica da ruína do eu, da disolución da personalidade, revelando as miudezas que, día tras día, confirman a traxedia e anuncian a fin.

Mais entre tan sangrante perda hai tamén sutilezas para o recordo dos instantes luminosos, das raiolas pasaxeiras que balsamizan o corazón. Por descontado, tamén para os que acompañan en tan dura viaxe aos mancados, homenaxe a un amor filial e conxugal que convoca a dignidade para aturar a dureza do transo.

Hai na dicción de Pereira Martínez un discorrer vagaroso, de relanzos serpeantes en encabalgamentos cento, un gubiado da transparencia, revocado con cultismos contados e, tantas veces, con remates en inciso, epítomes poéticos dun sentir tronzado.

Non quero rematar sen recomendar con énfase a lectura demorada do excelente prólogo que a tamén poeta Eva Veiga dispón como adro ao libro. “O diálogo inconcluso” que a escritora de eumesa descobre na poética de Pereira Martínez é unha delicia analítica á altura de moi poucos, un ensaio epifánico no que os versos deste Río alzheimer tecen redes de sentido con palabras fulgurantes de Antonio Machado, Emilio Lledó, Vicente Aleixandre, Homero, Gastón Bachelard, Hesíodo, Jeannette L. Clariond, María Zambrano, Gong Bilan, J. C. Wilkings, Maurice Blanchot, Yves Bonefoy ou Eugène Guillevic, entre outr@s. Un limiar no que Veiga actúa como a maxistral talladora que sabe tirar o máis resplandecente facetado do diamante versal que deita a entraña fértil de Carlos Pereira Martínez, para que brille, radiante, a súa escrita núa que loita pola restauración da luz.

[Publicado no Praza Pública, 30-9-2013]

Canitrot entre a néboa do Tempo

Entre os estudosos da historia cultural de Galicia a figura de Prudencio Canitrot Mariño (Pontevedra 1883—Madrid, 1913) non ten adquirido relevo de notoriedade. A súa foi decote unha referencia coral e se nalgún dos nosos ensaios esenciais o seu nome se fixo presente foi apenas para o vencellar con Murguía, Basilio Álvarez ou algún outro prócer do movemento rexionalista e/ou agrarista ou, máis habitualmente, outros persoeiros galegos por nacemento, pero non por expresión, como, poño por caso, Sofía Casanova ou, sobre todo, Ramón María del Valle Inclán, por quen Canitrot sentiu de sempre verdadeira devoción, ata o punto de compartir con el faladoiro durante anos e mesmo ser o seu editor.

O investigador de Becerreá Carlos Gegúndez López quixo paliar este (semi)arrombamento na néboa do tempo coa súa monografía Canitrot. Cen anos de esquecemento, publicada por Alvarellos Editora coincidindo co centenario do pasamento do autor. E abofé que o conseguiu.

Gegúndez López informa cumpridamente dos principais socalcos biográficos deste mozo pontevedrés, que marchou a Madrid buscar fortuna como pintor e escritor e que chegou a tratar amigablemente a Castelao, Rey Soto, Vicenti e outros intelectuais galeguistas do momento, mais que talvez non conseguiu maior proxección como creador por ter desaparecido cando apenas se contaba con trinta anos.

Xornalista en medios madrileños de positiva sensibilidade cara á nosa realidade como El Liberal, Galicia ou La Correspondencia Gallega, Canitrot chegou a adquirir xusta sona de bo retratista e notable caricaturista e debuxante, gañando tamén algúns certames de relato daquela hora.

Próximo, como se dixo, ao Rexionalismo e afecto á causa agrarista de Acción Gallega, a súa sinatura apareceu igualmente en La Temporada de Mondariz, a bonaerense Airiños d’a Terra ou a revista Galicia do Centro Galego da Habana e el foi tamén o cofundador e principal impulsor da Biblioteca de Escritores Gallegos.

Non pode dicirse sen faltar á verdade, por tanto, que Canitrot non fose un personaxe de interese no panorama cultural daqueles anos, mais tamén é certo que nunca publicou un só texto en lingua galega, o que explica que para os que nos dedicamos á investigación, crítica e historiografía literaria galegas a súa figura ficase nun discreto segundo plano, por máis que se lle recoñezan méritos como o de ter prologado o libro de versos Ventureiras, de Ricardo Barros Pintos, onde mesmo chegou a exaltar a calidade da poesía en galego do seu tempo.

Este Canitrot. Cen anos de esquecemento tan ben traído por Gegúndez López complétase cunha escolma de relatos do autor representativa das súas principais liñas temáticas e estilísticas, moi útil para estimar a valía da súa prosa e apreciar o seu interese no concerto da narrativa española de primeiros do XX.

O libro, que conta tamén cun breve prólogo de Xulio Pardo de Neira, é, malia algún pequeno despiste nas datas, unha moi proveitosa ferramenta para o coñecemento dun autor que ben merecía esta recuperación, pola que cómpre felicitar a Carlos Gegúndez López e a Alvarellos Editora.

[Publicado no Galicia Confidencial, 18-8-2013]

Express Literario

Onte, á tarde noite, tiven o pracer de compartir xornada cunha decena de colegas escritor@s convocados polo grupo de Editores de Compostela (Alvarellos Editora, Edicións Positivas, Sotelo Blanco Edicións e mais Urco Editora), que levaron adiante un festival de presentacións ao que denominaron ‘Express Literario’.

O evento levouse a cabo na santiaguesa Praza Salvador Parga e nel colaborou o Pub Medusa, encargado de saciar a sede (e a fame petiscada) das ducias de asistentes ao acto.

En presentacións lóstrego de apenas dez minutos —iso que os organizadores denominaron con tanto acerto na publicidade da xuntanza ‘Libros a toda mecha’— foron pasando polo escenario poetas, narradores, tradutores e ata críticos que deron cumprida mostra da vitalidade literaria da que goza a cidade do apóstolo.

O acto abriuno a escritora Paula Carballeira, quen deu lectura a uns seus poemas do libro Contatrás, nunha intervención moi amena que gañou rapidamente o favor do público cos lúcidos comentarios sobre os textos que ía compartindo.

Tras dela escoitáronse os versos de Rosalía Fernández en Átonos, que chegaron aos presentes mesturados cos acordes dun baixo bluseiro que moito gustou.

Seguiron logo presentacións dos 30 gramos do lisboeta Leonel Moura e mais a Bretemeda do muxián Gonzalo López Abente, ambas as dúas a cargo do seu editor, Enrique Alvarellos; da novela de ficción fantástica O mundo secreto de Basilius Hoffman, da que se ocuparon Fernando M. Cimadevila (autor do texto) e mais Iván Valladares (responsable das ilustracións); da novela Outono aquí, de Mario Regueira, gañadora do último Premio Lueiro Rey de Novela Curta, da que o seu autor dixo moi atinadas palabras que deixaron en todos o devezo pola súa lectura; e mesmo un completo recitado das páxinas da Pornografía da ben coñecida poeta Lupe Gómez.

Mais tamén se sumaron á festa, ben que por voces interpostas, os poemas de Wislawa Szymborska en Versos escollidos, que foron lidos (no polaco orixinal e na súa tradución ao galego de Lucía Caeiro) dende o improvisado escenario por dúas nativas, deixando en todos o resaibo aglaiado da grande literatura que afortunadamente xa podemos ir gozando na lingua de noso grazas a tan oportunas traducións.

Agora ben, a sensación da noite protagonizárona, por unha banda, os responsables da Sociedade Lovecraft da Galiza, quen presentaron o labor da tradución completa ao galego da obra do xenial escritor de Providence que se está a levar a cabo por parte de Urco Editora. Estes adoradores de Cthulhu aproveitanron, amais, para dar breve noticia das moi ironicamente subversivas actividades que andan a promover dende a que eles chaman FPG (Fronte Preternatural Galega), organización política frontista nacida da unión da UPG (isto é, da Unión de Profundos da Galiza), o BNG (Batracios Nyarlathotepistas da Galiza) e o PCPG (Partido Cthulhiano do Povo Galego), todos unidos arredor da SLG (Sociedade Lovecraft da Galiza).

Last but not least, o altamente combustionable Samuel L. París cantou versos do seu Inflamable, nun improvisado recital poético-musical que nos gañou a todos, inmediatos adeptos terbutalinos, pola súa iconoclastia sarcástica e debeladora.

Paralelamente a todas as intervencións os asistentes que o desexaron puideron gozar dun atractivo outlet bibliográfico cun stand de volumes das catro editoras onde, a prezos realmente populares, se vendían títulos emblemáticos da literatura de noso destes últimos anos.

O balance deste primeiro ‘Express Literario’ non pode ser máis positivo: logrouse, con certeza, o obxectivo dos seus organizadores, que non era outro que ‘conquistar novos espazos’ e facer que os nosos libros habitasen as rúas de Compostela. Dende Criticalia, parabéns aos que fixeron posible tan inesquecible xornada!