Memorial de desagravio

Manuel Francisco Reina, novelista, poeta, guionista, crítico literario, dramaturgo, ensaísta, antólogo, orador e mil cousas máis que adorna co seu don para facer das palabras velaíñas luces que responden ao seu ditado, regresa á escena literaria co poemario El fiel de la balanza, un volume que se integra na colección Anaquel de Poesía da madrileña Editorial Cuadernos del Laberinto e que se acompaña dunha suxestiva ilustración de cuberta de Luis Moro.

El fiel de la balanza é un memorial de desagravio, unha crónica do amor traizoado que precisa dunha reparación pola palabra salvífica, onde os versos son o lenitivo da ferida infiel que precisa de resarcimento.

O poeta foi vulnerado. Amou intensa, denodada, apaixonada, absoluta, irracionalmente. Mais sentiu nas carnes propias a trabada do áspide da infidelidade que esboroou o vínculo de afectos que o unía ao ser amado. Por iso estes versos son o relato dunha apostasía, a do amor que foi pero que agora non merece a paixón que nel se depositou, pois a perfidia e a aleivosía demostradas foron tan infames que só a condena á soidade eterna é resposta a tal felonía.

Este exercicio de reparación cobra forma aquí dunha nova biblia do amor lacerado. É este, pois, un novo Libro da Xénese no que o Adán cantor eleva a queixa pola traidora trabada do Evo na mazá. Hai, por tanto, unha conciencia nidia de que a tentación da caída non está no froito, senón na falta de correspondencia, na defección do outro que non é quen de respectar o bieito lazo da unión: “Quiso el padre que su criatura no estuviese sola y le entregó el amor. Le dio ese fuego que calienta sin llama y por quien el jardín y sus seres tenían sentido, y puso a la perfección la mácula de la serpiente, que no es la prohibición, ni el pecado y su manzana, sino la vulnerable consciencia de saber que nuestra dicha, nuestra vida, la creación entera, depende del otro, aunque el otro no lo merezca y ponga en riesgo todo, hasta a sí mismo, con un puñal de sombra silenciosa y abandono”.

A partir de aí só o “Verbo” pode acalmar tanta dor: “su poder para interpretar el universo y cambiarlo, para traducir lo inefable como el dolor, o el miedo, o la muerte, o el amor sin fisuras”. E cobran sentido as “Lamentaciones de Adán” (“un necio y desnudo cordero para el sacrificio”), a discordia por “La manzana” (consciente de “disfrazar de amor con tus mentiras lo que sólo era una escala para conseguir un reino y destruirlo”), a vileza que produciu o “Príncipe de las Mentiras” (“porque gélido es el sentir del que logra su dicha, causando el daño en el corazón de otro”), a expulsión do Paraíso para ir “Al este del Edén” (“Contigo y por ti fui al este del Edén. Dejé la fuente de la luz y mi jardín cerrado, mi tierra de occidente con sus océanos sin límites y su arena de oro y abiertos los ríos de mi corazón ingenuo”) e aparece a “Marca de Caín” como unha maldición (“Que el silencio te muerda la sien, como la quijada de un asno, y la soledad tan sólo te siga siendo fiel, en la rotura estéril de los años que vivas, multiplicados hasta por setenta y siete veces siete”) e xa nada fica da “Lengua común” dos amantes (“Lengua común que unifica el mundo. Que cohesiona el sinsentido cotidiano de que dos seres encuentren cobijo y calor el uno en el otro”) e todo se volve “La torre de Babel” (“Entre las ruinas de una vida miraste al cielo, y la negrura cerró sus labios confusos, como una maldición de silencio incontestable”).

El fiel de la balanza tráenos a lembranza do delator visgo amoroso, explica a síndrome do amputado e da tortura que aínda se sente logo de deixar a parella que tanto mal causou, constata a ingratitude de quen non soubo apreciar a lingua dos anxos que Eros deu aos amantes e, sobre todo, fai balance da razón e da loucura, do ser o do nada e acusa os falsos amigos, os vendedores de fume e as liturxias da depredación.

Palpitantes, aceirados e epifánicos, estes poemas en prosa de El fiel de la balanza están escritos co sangue dorido de quen amou ata a extenuación e sentiu no seu imo o veleno ingrato da traizón. Hai neles tanta verdade que enmudece a lectura, mais tamén tan alto poder para cauterizar as feridas abertas que fulguran como un novo grial obrando a milagrosa transfiguración da dor “en florido perfume de palabras”.

[El Ideal Gallego, Diario de Ferrol, Diario de Arousa e Diario de Bergantiños, 2-5-2021]

A verdade do sangue

Unha boa amiga recoméndame a lectura de Mala sangre, a novela de Helena Tur que vén de publicar Plaza & Janés. Achégome a ela curioso e descubro unha intensa historia de intriga e amor no XIX berciano, cóctel de mesturado, non axitado, que cómpre tratar con moita man.

Avanzo na narración e bato con Henar, unha moza orfa ao Jane Eyre, criada nun hospicio de monxas e que, logo do falecemento dunha abastada señora cega á que coidaba, ten que regresar ao hospicio, onde lle ofrecen a posibilidade de ir vivir cunha familia de apicultores e gandeiros bercianos. Decidida e afouta, acepta a proposta e marcha ata Villaverde de la Abadía, nas inmediacións de Ponferrada, onde vivirá cos Hurtado: o odioso Lucio (cruel pai de familia, execrable maltratador), Baia (admirable nai coraxe) e Lúa (fráxil filla xordomuda que coidará Henar e coa que establecerá unha estreita relación de afectos protectores).

Velaí o contexto no que irrompe a intriga da novela, que non é outra que a aparición dos cadáveres de varias rapazas da contorna co que hoxe chamariamos unha firma do asasino: un corte no pescozo e un corpo exsangüe. Á procura do culpable de tales atrocidades dedicará Henar todo o tempo que non lle rouba Juan, un mozo da localidade que sobrevive rapinando co que manterá unha romántica historia de amor.

Pero Mala sangre, no ronsel dunha Jane Austen ou unha Charlotte Brönte, é aínda moito máis que intriga e romanticisimo. Achéganos un retrato transversal da España de mediados do XIX, coas acendidas loitas entre isabelinos e carlistas e os republicanos tratando de afirmase. Do mesmo xeito, é tamén un documento, ficcional mais verosímil, sobre o papel da muller naquel tempo, a estrita sociedade de clases, a necesidade da educación, a dureza da vida rural ou a riqueza do lendario popular.

Capítulo á parte merece o tratamento dado por Tur ao escenario no que transcorren os feitos: o Bierzo que se nos describe é, en si mesmo, outro personaxe principal da novela. A impresionante presenza das Medulas, do Val do Silencio, das mil augas converxentes no Sil, de todos eses bosques e camiños e vilas e lugares cheos de contrabandistas, comerciantes ambulantes, garda civís, témeras sombras como as de Manuel Blanco Romasanta (o lobishome de Allariz), cregos e orfos compoñen un palpitante vitral no que gurgullan as máis arrebatadas paixóns e tamén as máis virulentas pulsións, que fan que o sangue manantío escoe incontrolable, apenas acougado pola tenrura e a solidariedade que a propia Henar é que de proxectar na sororidade con Lúa, nos aloumiños a Juan ou na súa intelixente e esperanzada visión doutro mundo máis igualitario e, sobre todo, menos violento.

Fico en débeda coa miña amiga, que tan ben coñece as miñas afeccións lectoras. A súa recomendación de Mala sangre de Helena Tur tróuxome horas de grato lecer, mergullado nun relato que é unha viaxe ao corazón dun tempo e dun lugar cheo de segredos temibles, sorprendentes intrigas e hipnóticos afectos.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 16-8-2020]

Closing Time

Imaxinade o día máis feliz das vosas vidas. Imaxinade que estades rodeados dos seres que máis queredes, sodes xente moza, acaban de darvos unha gran noticia profesional e todo vos sorrí, así que decidides facer unha festa para celebralo e, namentres ultimades os preparativos e agardades a que cheguen os convidados, a vosa vivenda salta polos aires froito dun atentado xihadista.

Velaí o punto de partida de Rewind, a última novela do camaleónico Tallón, quen sempre sorprende subindo a aposta e propoñendo un artefacto literario abondo arredado de todo o que ata entón asinara. Así acontece con esta historia, na que presta tanto a arquitectura coma o motivo narrativo: a visión da existencia como un poliedro impredicible no que o azar, a recursividade da memoria, a fraxilidade e a resiliencia conforman un imparable mecano que se (re)axusta a cada paso.

Narrado coa técnica do multiperspectivismo, o relato do sucedido ofrécesenos en seis capítulos e cinco voces: o primeiro e o último, dende o ángulo de visión do único supervivente do atentado, que define así unha estrutura circular do lembrado; os restantes, a través da ollada de coprotagonistas ou testemuñas da inmensa explosión que acaba co día perfecto dese pequeno grupo de estudantes de diversas nacionalidades nunha vivenda de Lyon un venres de maio dos primeiros dous mil.

Máis alá da actualidade da traxedia terrorista, Rewind é antes nada un exercicio filosófico, un repensar a existencia e as súas crises, un verse a un mesmo rexurdir (ou non) das súas cinzas, todo para tentar comprender ata que punto o presente se nos escapa, o pasado é volátil e ambivalente e o futuro unha entelequia da que non temos nin idea.

Somos un carácter esencial? En que medida resultamos mutables? Que determina a capacidade para reconducir as nosas vidas? A felicidade, a beleza, a esperanza, son conceptos vivenciables dun xeito minimamente unívoco? E o amor? E a amizade? Ante os personaxes desta novela ábrese un abismo: o dun atentado que lles revela a definitiva fraxilidade das súas vidas, a va ilusión de seguranza na que se crían instalados, como se protagonizasen un novo O gran Gatsby alleos ao drama brutal que se aveciña e que os obrigará a reinventarse, a ser outros sendo eles mesmos, porque, como anuncia a cita de Hemingway coa que principia o libro, o ser humano non está feito para a derrota; pode ser destruído, pero nunca derrotado. Ou sexa: que estamos programados para nos erguer tantas veces como caiamos. A maioría, claro está, pois en Rewind tamén aparece a negra sombra do suicidio. E a da pederastia. E a do incesto. E outras realidades ominosas que fan desta narración un puzzle témero, con ángulos mortos que as visións cruzadas mal conseguen iluminar, pois o lado escuro pode moito e as cicatrices están aí para recordarnos as feridas.

Escrita cunha prosa stiletto, de abraiante eficiencia, tal un reloxeiro semántico que dispuxese as pezas retóricas nunha engrenaxe de superior harmonía, Rewind aforra en diálogos o que gaña en trenzado espazo-temporal, economiza en descricións o que regala en imaxes palpitantes, brasas que perfuran no pensamento e fican ardendo ontoloxicamente máis alá.

“Ás veces —reflexiona nun determinado momento un dos personaxes desta novela— todo o que unha persoa inmensamente triste necesita é unha parede contra a que se derrubar”. Nese oco para respirar e recuperar o folgo, para tomar forzas e seguir a vida pulando por riba dun eterno Rewind sisífico é onde se sitúa o poder subversivo desta historia, moito máis esperanzada do que puidese parecer. A maxia de Tallón ten estas cousas e a música da súa prosa, como o tempo, garda as súas propias curas. Abonda con abrir as páxinas do libro e deixar que soe o “Closing Time” de Cohen.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 22-3-2020]

Cunqueiro é máis

Cando un pensa no Álvaro Cunqueiro escritor seguramente o primeiro que se lle vén á cabeza é o fabuloso narrador, tamén o magnífico autor teatral, por suposto o extraordinario poeta, pois o mindoniense declarouse sempre, e antes nada, poeta, “que este é o meu título”, como lle gustaba lembrar.

Agora ben, o quefacer creativo ao que dedicou máis tempo, no que produciu máis obra e, para min, da mellor das que nos legou é, con certeza, a ‘literatura xornalística’. E tómese boa nota de que escribo á mantenta ‘literatura xornalística’ e non ‘xornalismo literario’, porque, ao meu ver, Cunqueiro traballou como periodista, pero non foi un periodista; foi si, un xenial escritor que toda a vida se ocupou como colaborador de prensa e que mesmo chegou a dirixir o xornal decano do país, o que non invalida que se sentise, e, o que é máis importante, que escribise decote como un poeta, fose en modulacións narrativas, teatrais, ensaísticas ou propiamente líricas.

Establecido o anterior, comprenderase mellor a importancia decisiva que adquire a publicación de calquera compilación literaria xornalística do de Mondoñedo. Se esta ofrece, ademais, unha escolma representativa tanto pola amplitude cronolóxica dos textos antologados coma pola variedade de asuntos tratados e aínda o considerable número de pezas recollidas, daquela non cabe dúbida de que nos atopamos ante un traballo maior, chamado a ficar como de consulta imprescindible.

Tal condición ostenta a escolma Al pasar de los años. Artículos periodísticos (1930-1981), antoloxía que asina o xornalista e estudoso cunqueiriano Miguel Somovilla, un traballo modélico, tanto polo prurito co que foi realizada a recolleita, selección e fixación dos textos coma pola acuidade coa que son presentados, contextualizados e interpretados no estudo introdutorio que precede á selecta.

Aínda que os cómputos varían dependendo de diversos factores (refacturas textuais, traballos sen asinar, reedición de textos…), estímase que Cunqueiro puido escribir ao longo da súa vida varios milleiros de artigos, talvez contra os vinte mil. A escolma de Somovilla recolle apenas douscentos, o que dá idea do labor titánico de filtrado que tivo que levar adiante para peneirar ese un por cento esencial.

Estes dous centos de colaboracións cobren medio século de escrita, dende os primeiros textos no mindoniense Vallibria en 1930 ata os póstumos de primeiros de marzo de 1981. Doutra parte, recollen obra aparecida nunha vintena de xornais e revistas e tratan temas e motivos recursivos na escrita cunqueiriana, que Somovilla agrupa en dez bloques rotulados con títulos do propio autor: “En el principio fue el verso” (textos sobre literatura); “Un mapa de Galicia” (arredor de lugares e viaxes polas nosas terras); “Por la ruta jacobea” (escrita de peregrinaxes); “El mar que nos rodea” (colaboracións protagonizadas polo marítimo); “Retratos y paisajes” (fundamentalmente semblanzas de persoeiros); “De varia coquinaria” (artigos gastronómicos); “Aprendiz de brujo” (adiviñacións, horóscopos e prognósticos); “Días de curación” (sandadores, menciñeiros e curacións alleas á medicina convencional); “Notas para un diccionario de ángeles” (anxeloloxía e demonoloxía) e “Al pasar de los años” (calendario e celebracións anuais).

Completa o conxunto un “Epílogo” con tres textos maxistrais sobre Cunqueiro e o seu mundo: unha entrevista que lle fixo Francisco Umbral cando gañou o Premio Nadal, un artigo de Francisco Carantoña tras o seu pasamento e outro de Juan Cueto polo seu primeiro cabodano.

A maiores, e como xa se avanzou, o volume conta tamén cun espléndido e moi amplo estudo introdutorio asinado por Somovilla, que non só analiza con detemento a articulística de Cunqueiro, senón que engade unha ben detallada e actualizada cronoloxía, un valioso álbum fotográfico e unha extensa e rigorosa bibliografía.

Se a todo o anterior lle sumamos a pulcritude na edición material da obra (encadernación en tea con letras en gravado, camisa protectora, gardas estampadas, dobre cinta de lectura e delicado papel biblia de fino acabado para as máis de oitocentas páxinas que compoñen o volume), entenderase mellor por que este Al pasar de los años resulta unha exemplar edición da obra cunqueiriana que, ademais, ofrece o atractivo de que case unha setentena dos textos que recolle non viran nunca a luz en ningunha compilación anterior.

Dicía Cunqueiro que toda antoloxía é unha aventura. Sen dúbida esta acometida por Miguel Somovilla para a prestixiosa Biblioteca Castro ten o máis feliz final: mercé ao seu denodado esforzo quenquera poderá ler o mellor Cunqueiro articulista, deleitarse coa maxia incomparable da súa imaxinación, os mil saberes que a adornan e a súa xenuína estética, virtudes que fan del un creador inimitable. Porque Cunqueiro é sempre máis e, Al pasar de los años, con maior razón.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 15-3-2020]

Fábulas de nós

O xénero da fábula é unha fórmula clásica que, adaptada aos aires do novo milenio, segue a estar moi presente nos andeis das librerías. A este tipo de narración protagonizada por animais da que se desprende unha lección ou aprendizaxe vital pertence La topita ciega/ Aniceta, o volume de Ánxela Gracián publicado polo selo zaragozano La Fragua del Trovador que tan suxestivamente ilustra Christian Villamide.

O libro recolle dúas narracións: dunha parte, a novela curta La topita ciega; doutra, o relato longo Aniceta. Ambas comparten idéntica intención reflexiva, o convite a meditar sobre cuestións transcendentes da existencia, de fonda radicación filosófica, e tamén a súa inscrición en escenarios de beleza rural idílica, novo locus amoenus no que os ciclos da natureza e a convivencia dos seres dos bosques e eidos constitúen o común territorio onde estas historias se desenvolven.

La topita ciega é unha novela breve que tivera unha primeira versión en galego alá polo 2005 titulada A toupiña cegarata e que está protagonizada por unha toupa que, no tránsito á fase adulta, aprenderá a dureza da vida e as dificultades que rodean estes pequenos mamíferos. Mais cómpre non se enganar, en realidade, todo o que esta tráxica historia nos relata non é senón unha parábola na que se encerra o proceder dos humanos, todo aquilo que nos fai capaces do sublime e do máis mesquiño.

E velaí como Terciopelo, a toupa que narra para nós as súas memorias, vai profundando nos sentimentos de culpa e traizón, afincando a memoria dolorosa nos sucesos que lle descubriron a morte e a destrución, mais tamén a paixón pola loita e a supervivencia, pola viaxe do coñecer e do ampliar os propios límites e, sobre todo e a pesar de todo, polo amor, a solidariedade e a esperanza.

Esta fábula tálpida é tamén unha reveladora indagación a propósito do simbólico concepto da cegueira, pois contrapón a falta de visión física destes animaliños á negación da vista que se produce naqueles seres que se enganan a si mesmos e ven só o que queren ver, abrindo unha liña de intertextualidades literarias que conecta este relato co Ensaio sobre a cegueira de Saramago (que figura citado como frontispicio) ou mesmo con Sobre heroes e tumbas de Sábato, alén dos paralelismos co Merlín e familia de Cunqueiro, principalmente na modulación da voz narradora da toupa, que evoca dende unha nostálxica ancianidade un mundo ido no que aprendeu a plenitude vital.

Pola súa banda, Aniceta é un relato sobre o amor e a alteridade, as máscaras do ser e o Outro; en palabras da autora, “un tratado da desolación”, do espellismo dos afectos, da disolución do agarimo.

A protagonista desta historia, Aniceta, é unha lesma (no Castroverde natal da autora, alimacha) á que lle gusta o caracol Sinforoso, a quen consegue namorar mercé á axuda do río Irmán que fabrica para ela no inverno unha cuncha de xeo que proxecta a luz do arco da vella. Sinforoso préndase desa súa cuncha ao pensar que é un caracol e comparten un fermoso inverno de amor. En chegando a primavera, Aniceta, sabedora de que o motivo do seu fascinio esvaecerá, marcha do seu lado e, cando anos despois volvan verse, ela sen a cuncha e el entolecido pola procura daquela de quen namorara, el nin a recoñecerá.

Novamente aquí os efectos da parábola que encerra a fábula son evidentes: a dualidade do ideal fronte ao real, a contraposición do namorado do ser auténtico e o enfeitizado polo puro soño. Todo para nos ensinar que a felicidade é un concepto relativo, que o carpe diem ben entendido non é mala filosofía vital, pero, sobre todo, que debemos asumir o camiño andado e gardar positiva memoria do que foi, deixando fóra do corazón o que nos magoou.

Non menor importancia ten aquí a asunción do propio corpo e o rexeitamento do falso amor romántico, cheo de autoengano destrutivo. Reflexións que Gracián ganduxa con suma habelencia formal nunha estrutura contrapuntística, na que sutura influencias varias que van dende O raio verde de Verne ata a mitolóxica historia de Narciso, pasando pola tradicional “A cinsenta” que codificou Perrault ou o cosmos heteronímico de Pessoa.

Poética, delicada e emocionante, La topita ciega/ Aniceta de Ánxela Gracián palpita na revelación, afondando na raíz dos afectos e as ilusións, os temores e os desenganos, as envexas e xenerosidades, isto é, todo aquilo que nos fai autenticamente humanos e que aquí espella na fráxil fortaleza dunha toupa e unha lesma inesquecibles.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 8-3-2020]