A espiral ardente

Teño, de sempre, unha especial consideración polo xénero da summa poética. Que un autor reúna nun volume vinte, trinta, corenta anos de quefacer creativo coido que merece todo o respecto lector, pois o que se ofrece nunha obra así é, en realidade, o traballo dunha vida, o legado dunha andaina literaria á que se entregaron esforzos, ilusións e desvelos mil.

Memoria dos días, formas de levidade. Poesía reunida (1979-2017), como o seu propio título anuncia, compila a escrita de Xulio L. Valcárcel dende os seus comezos ata a actualidade á que se suma un inédito. Por tanto, nada máis e nada menos que o labor de catro décadas, o que fala, e ben alto, do coidado e tempo lento co que cociña a súa selecta poética o autor.

A escrita de López Valcárcel iniciase con Véspera do día por volta de 1979, en plena Transición e coa filosofía do grupo Cravo Fondo detrás, pois non en van o poeta foi un dos seus principais animadores naquel Lugo de finais dos setenta, que procuraba novas vías para o verso galego alén do socialrealismo epigonal dos novísimos. Dende aquela ata os nosos días foron sucedéndose alba de auga sonámbula (1983), Solaina da ausencia (1987), O sol entre os dedos (1993), Memoria de agosto (1993), Casa última (2003) e a Melancolía dos corpos (2008), aos que, como se dixo, se engadiu o inédito Límites (2015) e a aparición recente de Outono nos espellos (2017).

Esta Poesía reunida publícase da man de Medulia e o responsable da súa edición é Luciano Rodríguez Gómez, o estudoso que máis veces ten abordado a análise da obra valcarceliana, pois xa con anterioridade o antologara en varias ocasións e comentou en diversos foros os seus poemarios. Esta bagaxe analítica alimenta a súa reveladora “Introdución”, ampla panorámica na que dá conta da traxectoria do escritor caracterizando, un a un, os seus libros, un traballo que complementa coa extensa bibliografía coa que remata o volume, que non só detalla toda a obra activa do poeta, senón tamén as escolmas e estudos que o tiveron presente.

Toda a obra de López Valcárcel é unha oscilación pendular entre os polos da angustia e o vitalismo. Cando o sentimento habita o verso dorido o poema vólvese laio, saudade, tristura, melancolía, orfandade. Se o inunda a luz todo se volve vibración escintilante, paixón magmática e ledicia e gozo de vivir. Entre medias, as zonas de indefinición, de hibridación e estratificación: dende a escrita máis comprometida e cívica ata o cotidianismo e a evocación amigable, tamén os versos de homenaxe e aqueloutros máis pasaxeiros. Nada substantivo ficou alleo ao seu poetizar e todos os grandes temas da mellor literatura comparecen nas súas páxinas: a procura da identidade, o pasar inexorable do Tempo e as súas cicatrices, o aceno escuro da morte, a pulsión irrefreable de Eros, o regreso incesante ás orixes, o simbolismo da casa matriz, a alegría indescritible da procreación, en fin, a recordación dos devanceiros e mesmo a espada impredicible do destino.

Escribín nalgunha ocasión que López Valcárcel non abandonou endexamais a espiral ardente, as voces habitadas que o guiaron nos escuros padecementos das horas angustiosas, mais tampouco o milagre do naipelo que se abre ao mundo e o amor, sempre salvífico, sempre luminoso. E tamén a casa última, o ónfalos evadido, anulado. Por iso a súa é unha poética de harmonías e proporcións delicadísimas, de sonoridades anoadas aos sememas como volutas de adn. De ben poucos se pode dicir tanto e de menos aínda pode gozarse a través dunha obra completa tan magnificamente editada como esta Memoria dos días, formas de levidade. Poesía reunida (1979-2017), un traballo de altura polo que cómpre felicitar a Luciano Rodríguez Gómez, quen nos devolve aquí a máis poderosa voz do poeta repristinada.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol,  22-4-2018]

Amor, Cronos e outras febras

Hoxe é San Valentín, quen nunca pensou verse hibridado co Cupido lanzafrechas, acorazonado e anxelote, pero que irremediablemente pasa xa por encarnación de Amor.

En día tan afectivo como este dos namorados, vén ao caso noticiar a aparición dunha nova edición do gran poema de amor Se envellecemos xuntos de Xulio López Valcárcel. Un texto publicado por Galebook agora en pastas duras e acompañado polas gráciles ilustracións de Xurxo Gómez-Chao.

A canda o texto orixinal en galego, que me consta é lectura celebratoria en moitas vodas, vai a súa tradución a vinte idiomas, entre os que se contan os máis próximos e outros tan arredados como o polaco, o húngaro, o romanés, o finés, o ruso, o armenio ou o ucraíno.

A San Valentín non sei se lle prestaría ou non este magnífico Se envellecemos xuntos que agromou a partir das palabras que Valcárcel recordaba da noiva de Arturo Ruiz cando este caeu abatido polas balas franquistas na defensa de Madrid: “Adiós, amor, ya no envejeceremos juntos”. Agora ben, a Cupido ou Eros habíalle gustar engastalo nos seus dardos como tarxeta de visita. O efecto seguro que sería inmediato. Xulgade, senón, polo introito que aquí deixo:

Raíz e canto de Xulio López Valcárcel

Hai días nos que o carteiro ilumina a casa. Vén co seu fardelo agochando sorpresas, verbas voandeiras que un tiña xa medio esquecido. Este día chegou para lediciarnos con Raíz e canto, o volume do excelente poeta, narrador e crítico Xulio López Valcárcel no que reúne nove longos traballos sobre diversas figuras referenciais da historia da escrita en Galicia; a saber: Antón Avilés de Taramancos, Tomás Barros, Sofía Casanova, Lorenzo Varela, Fiz Vergara Vilariño, Francisco Añón, Rosalía de Castro, Anne Marie Morris e Luís Pimentel.

Tiven a honra de que o amigo López Valcárcel me convidase hai un tempo a pór unhas letras cabezaleiras a este seu valioso libro, publicado na Colección Soláster pola Sociedade de Cultura Valle-Inclán. A seguir, reproduzo un extracto dalgúns dos parágrafos nos que quixen facer xustiza a tan meritoria obra, que recomendo enfaticamente ler.

Somos un estraño animal. Tan singular que alentamos na memoria das vivencias atesouradas, mais tamén na fidel compaña das lecturas que nos habitan.

Así é para o común das xentes. Pero, se de quen se fala é dun escritor, por máis sinais poeta e crítico, esa singularísima Santa Compaña de libros penates convértese nunha procesión de espectros tutelares que camiña decote ao pé dun, bisbándolle aos sentidos mil e unha mensaxes fuxidías que só quen está adestrado logra percibir.

Xulio López Valcárcel é un deses médiums literarios. Un oídor dos máis lenes ventos interiores que atravesan as chairas da escrita, lector capaz de descifrar o enigma das esfinxes da palabra e dialogar con tan sutís instancias.

Dicía Émile Herzog que a lectura dun bo libro é unha conversa incesante, na que o libro fala e a ánima responde. A López Valcárcel fánselle presentes esas voces, abrigan os seus días e impéleno a camiñar con elas devagariño, escoitando as súas coitas, aloumiñándoas no seu pasar. Son a súa memoria lectora, tamén si, vivenciada nalgúns casos, así que non é de estrañar que sentise a necesidade de poñer por escrito esas conversas, ese ir e vir polo tapiz de vidas outras e as obras que as foron cosendo.

Da aprehensión desas xeiras de escrita e existir xorde Raíz e canto, un mapa de andainas entre liñas, de esculcas nas raiceiras máis fondas das que se nutre a canción dos que nestas páxinas comparecen.

Xulio López Valcárcel, poeta icolingüe

É curioso contemplar os avatares que sofren algúns textos dende que o seu autor os concibe ata que cobran vida édita e se someten á consideración soberana do lectorado. Hai, xaora, de todo: dende grandes pezas que pasan desapercibidas no seu momento —ou que case non se publican— e logo se converten en clásicos indiscutibles ata auténticos best sellers no seu día que, co pasar do tempo, caen no máis terrible dos esquecementos. Entre ambos extremos, un mundo.

Ennobela no maxín dun este pensamento tras a lectura de Se envellecemos xuntos, o poema libro dese magnífico escritor que é Xulio López Valcárcel, unha composición alentada nada menos que en 1978, presentada daquela a un concurso en Compostela no que non tivo fortuna, desmemoriada polo autor durante ben tempo e logo salvada do limbo como feliz epitalamio por amigos do autor que o convenceron, logo de moito insistir, de que aquel maxistral poema amoroso non debía ficar por máis tempo arrombado na gabeta dos papeis desbotados.

Agora Se envellecemos xuntos ve luz da man de Galebook, un selo dacabalo entre o mundo dixital e o papel nacido ao abeiro da Universidade da Coruña, que, dende que botara a andar hai tres anos, ten dado a coñecer interesantes títulos entre os que se contan poemarios de Diana Varela Puñal e Ofelia López, relatos infantoxuvenís de Beatriz Maceda e o propio López Valcárcel, ensaios de Antonio Raúl de Toro Santos e mesmo traducións de novelas referencias como The Hunting Shadow (A sombra cazadora) de Suso de Toro.

Amplía o seu catálogo Galebook con esta nova edición de Se envellecemos xuntos, uns versos que xa apareceran en volume hai xa un lustro mercé aos bos oficios da ferrolá colección Soláster da Sociedade Cultural Valle Inclán e que anos antes se fixeran letra impresa en dípticos deseñados por Perfecto Estévez e Yolanda Ferrer.

A orixe deste poema, tal como lembra López Valcárcel na “Nota de autor” coa que se abre o libro, está nas palabras que pronunciou a noiva de Arturo Ruiz cando este, reclamando a liberdade nas rúas de Madrid, caeu abatido polas balas: “Adiós, amor, ya no envejeceremos juntos”. A partir desa espoleta creativa o poeta lucense teceu estes versos memorables que agora volven publicarse nunha edición mellorada e ampliada, que inclúe a versión icolingüe, isto é, en vinte idiomas, do poema.

Por máis que a listaxe sexa longa, en xustiza polo seu meritorio labor merecen citarse aquí as linguas e os tradutores destes versos entre os que, por certo, se atopan, por súa vez, encomiables escritores —particularmente poetas— das máis diversas nacionalidades; velaí: castelán (Manuel Martínez Forega), éuscaro (Felipe Juaristi), catalán (Jaume Pont e Josep M. Sala-Valladaura), asturiano (Aurelio González Ovies), portugués (Juliao Bernardes), francés (Suso Pensado), italiano (Emilio Coco), romanés (Zita e Gabriel Tanasescu), árabe (Abdul H. Sadoum), inglés (David Clark Mitchell), alemán (Úrsula Heinze de Lorenzo), holandés (Elisabeth M. Hamer Twilt), grego (Nikoleta Grigoroudi), polaco (Elzbieta Bortkiewicz), húngaro (Gyöngyi Wagner), finés (Risto Vuolanne), ruso (Iria Stepanova), armenio (Feliks Poghosyan) e ucraíno (Oksana Khimich).

Mais esta edición de Se envellecemos xuntos singularízase aínda por outra feliz circunstancia que non me resisto a facer notar: as delicadas instalacións de Xurxo Gómez-Chao que aparecen fotografadas acompañando todas e cada unha das versións deste poema políglota, composicións de artista fermosas e evocadoras, nas que elementos naturais como flores, follas, ósos ou ramas se entremesturan con útiles de traballo tales como lapis, pinceis, plastilinas para compor un mundo luminoso de clinamens matéricos e levitantes aos que o autor deu o acaído nome de ‘Os paraísos artificiais’.

Se queren gozar dun dos mellores poemas de amor endexamais escritos non só en galego, senón nas linguas peninsulares, atrévanse con este Se envellecemos xuntos, traeralles os mellores recendos do mestre Pedro Salinas e algúns outros dos seus compañeiros do 27, mais tamén dos irmáns maiores do noso poeta, poño por caso, Uxío Novoneyra ou o propio Álvaro Cunqueiro. Xunto aos de todos eles, estes versos de amor e vida compartidos, de días e soños que avellentan ao unísono ata a cerna da cinza quevedesca serán, para os que ata eles se acheguen, testemuño fidel do moito que Amor pode.

a

[Publicado nos xornais El Ideal Gallego, Diario de Ferrol, Diario de Arousa e Diario de Bergantiños, 11-8-2013]

Parlamento das Letras: Xulio López Valcárcel

Namentres escribo estas liñas contemplo unha foto antiga de Xulio López Valcárcel. É unha instantánea na que aparece xunto a outras compañeiras e compañeiros daquel grupo coruñés que publicara colectivamente De amor e desamor (1984-1985). Miro para Xulio e decátome do tempo pasado, si, mais hai algo naquel mozo, nese seu estar sen estar, case como acompañando o silencio, tunelando a súa transparente entraña, que dilúe a sombra dunha sospeita: a de que, malia os anos pasados, a esencia poética que o define segue a ser idéntica a si mesma.

Porque Xulio non abandonou endexamais a espiral ardente, as voces habitadas que o guiaron nos escuros padecementos das horas angustiosas. E o milagre do naipelo que se abre ao mundo. E o amor, sempre salvífico, sempre luminoso. E a casa última, o ónfalos secuestrado, evadido, anulado.

Esa súa poética, de harmonías e proporcións delicadísimas, de sonoridades anoadas aos sememas como volutas de adn, soubo convivir coas súas xeiras críticas, tradutoras, ensaísticas, nun ir e vir retroalimentado que foi facendo del unha das sinaturas imprescindibles neste tránsito entre milenios.

A ollada de Xulio dende a foto recrimíname a impertinente extensión desta nota. Aconsella dar paso á voz de quen sabe, ás palabras que son memoria e presente e alén porque verdadeiramente teñen qué dicir. Sexa.

—¿Cando, onde e da man de quen publicaches os teus primeiros textos?

Tiven, desde cativo, culto pola letra impresa. Mesmo me gustaba o olor a tinta das imprensas e rotativas. Comencei publicando artigos e recensións na prensa, sobre todo no xornal El Progreso, de Lugo, concretamente na páxina literaria “Táboa Redonda”, que dirixía don Ánxel Fole en colaboración con Juan Soto. Ás veces, a publicación demorábase, por mor da gran cantidade de traballos pendentes —a páxina era semanal, aparecía os domingos—, eu agardaba con impaciencia. Logo, en Santiago, colaborei na revista do Colexio San Clemente, onde botei dous anos. Non lembro xa como se chamaba… Parellamente, colaborei, de xeito esporádico, noutros xornais e publiquei os primeiros versos.

—¿Cal das túas obras cres que foi mellor tratada e cal pasou máis desapercibida para o público e/ou a crítica? ¿Por que cres que recibiron ese trato desigual?

A percepción persoal do autor non ten por que coincidir coa dos lectores, nin sequera ser a máis atinada… ao contrario, parte de condicionantes e de prexuízos dos que o lector carece. Deixando a un lado os libros de viaxes e de ensaio, creo que Casa última foi ben acollido, recibiu o Premio da Crítica Española, o mesmo que Memoria de agosto; O sol entre os dedos, quizais pola temática, funcionou ben, mesmo como obxecto de regalo, como tamén o fixo o poema “Se envellecemos xuntos”. A melancolía dos corpos recibiu o Premio da AELG ao mellor libro do ano, en votación dos propios compañeiros/as. Foi o que máis me alegrou, precisamente por vir dos propios colegas. Dos títulos que non tiveron tanta aceptación, quizais merecerían mellor sorte Solaina de Ausencia e Campo de Marte. Pero non teño queixa, nunca pretendín máis do que obtiven.

—¿Tes algún hábito singular ou manía á hora de escribir?

Manía, ningunha. Cando era novo, fumaba algo e gustábame dispoñer de auga fría para contrarrestar a sequidade do tabaco. Agora, nada especial. Traballo todos os días, iso si, tomo notas nuns papeliños que sempre levo e vounas deixando nunha carpeta. Ao cabo de meses, ou de anos, volvo sobre elas. A maioría rómpoas, pero se atopo algo que “valla”, rescátoo… para unha reelaboración ulterior. Non é raro que dun mesmo texto faga dúas versións, independentes, para despois integralas, fusionalas. Isto referido á obra creativa. A outra, vouna facendo ao bo lecer.

—Nunha antoloxía da nosa literatura recente, ¿ao pé de que autores/as preferirías figurar?

Non tería preferencias. Todas/os merecen o meu respecto e a miña consideración.

—Se tiveses que historiografar a túa propia traxectoria literaria, ¿que trazos salientarías?

Non me gusta falar de min, síntome incómodo pontificando sobre “a miña obra!”. Por dicir algo, destacaría o traballo constante, mesmo físico, horas diante da pantalla ou do papel. Ao non ser un “xenio”, non queda outra que compensalo con vontade e esforzo. A pretensión básica non é facer unha grande obra, unha obra maxistral, excepcional, senón un traballo ben acabado, honesto, comigo e co lector/a.

—¿Que lecturas te acompañan decote ou a que escritores/as regresas con frecuencia?

Considérome un bo lector, con sensibilidade para percibir a valía, a “verdade” e para detectar a fraude. Leo de todo, de maneira case compulsiva, e volvo sobre lecturas antigas, pero non concretarei nomes nin títulos. Sería unha relación demasiado extensa, e con lapsus e esquezos inevitables.

—¿Que cres que lle falta aínda ás nosas letras e que lle sobra definitivamente?

Aínda que se avanzou moito, falta aínda unha crítica rigorosa e independente, allea a amiguismos, camarillas e oportunismos. Coñecémonos todos… e iso condiciona bastante. Que falta? Moitas cousas. Desde logo, unha maior incidencia no tecido social galego e maior proxección exterior. A literatura “periférica” non existe en Madrid. A “metrópole” vive allea, de costas, ás “provincias”. Cómpre aumentar o prestixio e a presenza da literatura e da cultura galegas alén das nosas fronteiras.

—Se soubeses que o teu tempo se esgota, ¿que non te perdoarías non deixar escrito?

Sempre escribimos contra o tempo, que, de maneira inexorábel, se esgota… “Perdoaríame” todo con comprensión e indulxencia. Satisfeito simplemente por intentalo, por facer “o que puiden”.

—¿Cal é a túa valoración do noso presente literario?

Esperanzado, dinámico, ilusionante…, malia as adversidades, reticencias e desprezos que ás veces padecemos.