Historia dos Anos de Prata

Para calquera crítico e investigador literario escribir unha Historia da Literatura é o equivalente á ascensión dun alpinista ao Everest. Se, ademais, ese relato historiográfico se estende ao longo de varios volumes, daquela o esforzo vale tanto como coroar os catorce oito miles.

Tan sobresaliente esforzo, arduo traballo ao que acompaña a soidade do corredor de fondo, é o que leva desenvolvendo Xosé Ramón Pena os últimos tres anos, xusto dende que comezou a publicar o primeiro volume da súa Historia da Literatura Galega I. Das orixes a 1853 (2013), ao que seguiu a Historia da Literatura Galega II. De 1853 a 1916. O Rexurdimento (2014), entrega que foi recoñecida co Premio da Crítica Galicia e mais o Premio Fervenzas Literarias ao mellor ensaio do ano.

Chega agora ás librerías a terza entrega desta obra excepcional, Historia da Literatura Galega III. De 1916 a 1936. A xeira das Irmandades da Fala (2016), como as dúas anteriores, publicada por Xerais. Neste novo ensaio Pena afonda na visión analítica e as ferramentas metodolóxicas das que xa se servira nos volumes previos. Neste sentido, cómpre advertir que o seu traballo desancora de aproximacións positivistas alicerzadas na exhaustividade referencial de autores e produción para asentar na prospección socioliteraria. Aquí non importa tanto a relación interminable de creadores corais que no pasado foron (por moi interesante que esta poida ser) como escolmar as voces senlleiras que marcaron o rumbo dos diferentes (sub)períodos e, sobre todo, reflexionar sobre as condicións sociais, políticas e sistémico-literarias que explican a escrita desas voces principais.

Así entendido, o relato de Pena adquire solidez nas moi amplas e documentadas introducións sociohistóricas e político-ideolóxicas, eidos que interseccionan e, en non poucos casos, determinan as posicións do campo propiamente literario. Comprender, por exemplo, o papel esencial que no socioestético e ideolóxico-identitario xogou un persoeiro como Vicente Risco é clave para entender como e por que moitos dos creadores deste momento apostan por este ou aquel camiño literario e, tamén si, de que maneira son recibidos/ obviados, divulgados/ omitidos e canonizados/ silenciados os seus textos.

Outro dos valores deste ensaio de Pena reside na consistente arquitectura de trabes mestras coas que deseña as liñas de forza literarias da época. Deste xeito, os por el alcumados como “Anos de Prata (1916-1936)” abórdanse dende os ancos do lírico, o prosístico e o teatral e, dentro dos primeiros, ponse orde e concerto á moi problemática cuestión da confluencia entre os poetas (post)rexionalistas máis ou menos herdeiros da tradición oitocentista (Noriega e Cabanillas), os cultivadores do neotrobadorismo (Bouza-Brey), os “vangardistas enxebres” (feliz etiqueta terminolóxica coa que Pena dá conta daquelas correntes que figuran como “moderadas” ou “pactadas” respecto dos ismos propiamente transnacionais e que representan figuras como a de Amado Carballo) e os “vangardistas plenos” (Manuel Antonio, Cunqueiro, Lorca). Da súa parte, na prosa oponse a “narrativa tradicional-(neo)popularista” (Dieste) fronte á dos “renovadores enxebres” que proxectan un relato “simbólico-identitario” (Risco, Otero Pedrayo e Castelao).

Unha última doa adorna o colar: a extensa bibliografía final, case unha trintena de páxinas con varios centos de entradas de libros consultados e citados, o que dá unha idea diáfana do fondo posprocesado crítico que este volume propón, ao tempo que revisa, actualiza e dialoga con toda a investigación anterior para atopar solucións moitas veces sincréticas e outras orixinais, de contraste ou complementarias.

Quen desexe estar ben informado do que foi a literatura galega do primeiro terzo do XX debe ler esta Historia da Literatura Galega III. De 1916 a 1936. A xeira das Irmandades da Fala asinada por Xosé Ramón Pena. Non só porque os seus xuízos sobre estilística e tematoloxía son substantivos, senón porque, ademais, se explican á luz do(s) imprescindible(s) contexto(s) de campo que os veu conformarse, interactuar e que por veces mesmo os xerou.

O profesor Pena anuncia xa un novo volume que historiará a escrita dende Guerra Civil ata o pasamento do Ditador. Agardaremos con expectación esa nova achega que, de seguro, confirmará as excelentes sensacións que deixa esta entrega, pola que merece agradecidos parabéns.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 20-11-2016]

Hat trick

Teño dito ben veces, e non me cansarei de repetilo, que todo o que se faga para a proxección da nosa literatura alén das súas fronteiras idiomáticas é sempre unha achega positiva.

Neste sentido, a tradución de textos galegos a outras linguas é, ao meu ver, o mellor dos vehículos posibles para que o lectorado doutros lugares sexa quen de apreciar o celmoso cardume literario que flúe polas nosas augas culturais.

En consecuencia, entendo como un feito ben positivo a recente aparición de tres novelas galegas vertidas ao castelán: Fin de poema, de Juan Tallón; 1989, de Xabier López López e mais Como en Argelia, de Xosé Ramón Pena.

Fin de poema publicouse por vez primeira en 2013 en Sotelo Blanco Edicións, quen deu á luz esta narración no seu día merecente do Premio Manuel Lueiro Rey de Novela Curta. Sae agora do prelo traducida ao castelán polo propio autor para o selo castelán Alrevés.

O libro de Tallón é un mecano narrativo, un teselado de estrutura contrapuntística en catro estacións de cinco entregas cada unha na que van presentándose os últimos días da vida de catro escritores suicidas; a saber: Cesare Pavese, Alejandra Pizarnik, Anne Sexton e mais Gabriel Ferrater. Malia o que poida parecer, esta non é unha novela sobre o suicidio, senón unha poderosa narración verbo da intensión lúcida que revela o camiño certo cara a esa fin. Aquí non importa tanto o relato concreto dese tránsito (que mesmo figura elidido na obra) como a recreación da agonía reveladora na que os poetas deambulan cara ao incendio da derrota, ese ‘porvir baleiro’ que se abre ante eles cando chegou ‘a fin do poema’, cando xa non fica lírica ningunha á que asirse e a vertixe do nada o inunda todo.

1989 de Xabier López López apareceu publicada inicialmente por Biblos Clube de Lectura no 2013, edición na que figuraba co revelador subtítulo de “Alegoría”. Agora volve ser imprentada polo selo madrileño Adeshoras, quen engadiu á edición as coidadas ilustracións de José Ángel F. Colón coas que se adorna esta novela breve.

A narración de López é, en non poucos sentidos, un canto xeracional, memoria máis ou menos autobiográfica dun tempo e dun alentar vital ficcionalizado na imaxinaria localidade de Vilar, nas Mariñas coruñesas, á que chega un xaponés para mudar o tempo lento no que ata entón vivían sumidos os seus habitantes. Tamén aquí a visión contrapuntística dos aconteceres que fornecen cinco personaxes (un mozo, un bibliotecario, a dona dun hostal, un sindicalista e un vello do lugar) facilita a visión poliédrica dunha realidade complexa, ateigada de incertezas e súbitas mudanzas que nos é narrada a doses iguais de señardade e sutil ironía.

Por remate, o orixinal galego de Como en Argelia de Xosé Ramón Pena tirouse do prelo de Xerais no 2012 e agora cobra nova vida nunha autotradución ao castelán inserida na canguesa Pulp Books.

Ambientada na Galicia dos primeiros sesenta, coa revolución castrista e as loitas pola independencia de Alxeria como pano de fondo, esta novela é antes nada, a escenificación dun impase, dunha fractura, dunha falla na placa tectónica da historia de noso que pechou en falso. Xustamente na encrucillada histórica da pugna entre os partidarios do intervencionismo político fronte aos defensores da resistencia culturalista é onde se sitúa esta trama que ten como protagonista o mozo activista Xosé Ánxel Viana e, tamén si, a rebelde actriz mexicana Paloma, personaxes ambos que axudarán a soster as fías amorosas que entrelazan nestas páxinas tan intensas como subxugantes.

Ben boa nova, pois, a da tradución deste hat trick novelístico, que ha de facer as marabillas das lectoras e lectores casteláns que se animen a visitar os valiosos mundos narrativos de Juan Tallón, Xabier López López e Xosé Ramón Pena, tres narradores de luxo.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 1-11-2015]

Radiocrítica 22-12-2014

Velaquí unha nova Radiocrítica emitida o luns día 22 de decembro en Ames Radio (107.2 FM, accesible on line aquí). Nesta ocasión falei con Nazaret López das obras de Álvaro Cunqueiro El año del cometa, Vida y fugas de Fanto Fantini e Flores del año mil y pico de ave (00:50); de Atravesar a fantasma, de Carlos Callón (6:40), da Historia da Literatura Galega II, de Xosé Ramón Pena (11:00) e de Ícaro, de Federico Delicado (16:25).

Audio 1

Letras en ronsel

Abandonounos o 2014, pero non nos deixou orfos. Tras de si deitou un feixe de lecturas de valor que hoxe me presta relembrar.

O ano narrativo foi feraz e houbo apostas ben variadas: dende a escrita autobiográfica, de relato reflexivo e primíparo, que achegou Inma López Silva en Maternosofía ata a aventura maratoniana nos antípodas que propón Santiago Lopo en A diagonal dos tolos, pasando pola narración memorística e de descubrimento da vida adulta e os seus secretos feridos por un tempo gris de A viaxe de Gagarin de Agustín Fernández Paz, o puxilato pola supervivencia nun tempo avolto do Olimpia Ring, 1934 de Xabier López López ou as miserias dos escenarios e a vida de Máscaras rotas para Sebastian Nell de Alberto Ramos.

Tampouco os poetas ficaron a barbeito. Velaí están para demostralo A segunda lingua de Yolanda Castaño, ironía e pensamento versal de retrouso idiomático e resaibo revelador; A última música das cousas de Bieito Iglesias, memoria dun eu en tránsito melancólico; A distancia do tambor de Eva Veiga, cicatrices, Tempo de Ombre, filosofía do que esfarela; Cronoloxía da urxencia de Dores Tembrás, poliedro de silencios, acougo na tormenta, o pensamento a autoesculcarse; As voces da máscara de Arcadio López-Casanova, o transterro, a vixilia do desposuimento, os devanceiros a guiar a palabra maxistral, o final esperanzado en Ondara; Fulguración e silencio de Xavier Rodríguez Barrio, a verba en diálogo fértil, a memoria do amigo que se foi e non se vai xa máis; ou Celebración de Gonzalo Hermo, poemas de eu post-crac, fracturas interiores que viaxan entre musgos e vísceras na queste da identidade propia.

Foi tamén, este, ano de ensaística sobresaliente. Abondaría con amentar a Historia da literatura galega. De 1853 a 1916. O Rexurdimento que o profesor Xosé Ramón Pena publicou hai uns meses, volume imprescindible para revisitar criticamente tan decisivo período do noso pasado literario. Mais a este título habería aínda que sumar os Livros que nom lê ninguém de Isaac Lourido, lúcido repensar das nosas condicións sistémicas e as súas derivacións, principalmente proxectadas sobre a obra de determinado grupo autorial; a reivindicación da memoria masacrada que Francisco Xavier Redondo Abal tenta restituír en Bibliotecarios e bibliotecarias infames e que se explica transparentemente no subtítulo: A depuración franquista do corpo bibliotecario republicano. O caso galego; ou mesmo a indagación teórica que Inma Otero Varela acometeu en A ficcionalización do eu: autoría e protagonismo das mulleres na literatura, inestimable ensaio a propósito do xenérico e o seu valor na proxección e interpretación dos suxeitos literarios da escrita máis recente.

Este esquemático guieiro resultaría incompleto se non se recordase que a produción infantoxuvenil brillou tamén con intensidade en obras como o poemario As redes de Inés, de Elvira Riveiro Tobío, versos de recoñecemento e agarimo ás traballadoras do mar; tamén en De como Chispo, o esquío, puido co frío de Toño Núñez, sagacidade e tenrura para superar os atrancos da vida; As noites de Xián de Concha Blanco, saudades mariñas dun mundo que non se concibe sen o rumor das ondas e, xa para os rapaces medianeiros, a magnífica Historia da bicicleta dun home lagarto de Fina Casalderrey, memoria de tempos facareños que a ilusión e a esperanza souberon borrar. Para os máis mozos, as regalías viñeron do Reo de Xesús Fraga, días de graffiti e ritos de paso, xeiras nas que a banda sonora das xornadas acompaña o albiscar dun futuro que se ten de labrar coas decisións propias; e, no poético, Penúltimas tendencias de Carlos Negro, versos contra a tiranía da moda e as trampas que ás rapazas tende, evidenciando adicións témeras, acusando a destrución das vontades. En fin, habería tamén que lembrar que o teatro e pur si mouve e ofreceu (re)edicións tan estupendas como a moi amena O achado do castro de Manuel Núñez Singala ou o máis grave e meditabundo Lapsus de Alfonso Pexegueiro, comedia do existir, infancia de moral mancada.

Letras en ronsel dun ano que esmoreceu e que serán sucedidas por novas ceifas ás que cómpre desexar nos traian tan bos momentos de lectura como deixaron estes libros que aquí pouso “coma cinza/ de rosas que onte encheron de perfume/ o mundo”.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 4-1-2015]

Do noso rizoma literario moderno

Ao ritmo ao que se suceden as investigacións e descubertas do patrimonio literario agradécese que, de cada canto, haxa novos manuais que se debrucen sobre a diacronía da nosa escrita para compendiar o que dela imos sabendo. Á parte, as novas correntes metodolóxicas e hermenéuticas posibilitan tamén asedios alternativos a ese pasado que, por forza, han de ofrecer reveladores ancos dunha realidade que cómpre revisitar periodicamente.

Estas razóns abondan para xustificar a pertinencia da Historia da Literatura Galega do profesor e crítico Xosé Ramón Pena, que chega agora á segunda entrega da man de Xerais co transparente subtítulo De 1853 a 1916. O Rexurdimento. Por tanto, este volume acomete un repaso integral a todo o producido dende a publicación do libro A gaita gallega de Xoán Manuel Pintos ata a presentación pública (a xuntanza constitutiva fora un ano antes) das Irmandades da Fala.

O manual de Pena salienta entre os do seu xénero por dous motivos: primeiro, polo amplo e actualizado tratamento da obra das principais voces do período e, en segundo lugar, pola extensa exposición da realidade política, cultural e sociolingüística na que se desenvolve a escrita deste tempo, con profusión de datos, circunstancias e procesos históricos, ideolóxicos e mesmo periodísticos que axudan a mellor comprender o contexto no que se desenvolveu a literatura galega daqueles anos.

Extremos como a determinación de ata que punto o Rexurdimento foi ou non un movemento de pegada romántica, de se pode (ou debe) considerarse escrita literaria galega a producida en castelán no Prerrexurdimento ou onde teñen de se situar as bisagras periodolóxicas desta época son, ao meu ver, do máis interesante e orixinal na achega de Pena, quen aposta forte aquí para revisar (pre)conceptos e inercias que viñan funcionando ata o de agora como perniciosa crítica hidráulica. A Galiza histórica de 1853 a 1880 e de entón ata 1916; as coordenadas lingüísticas e culturais do Prerrexurdimento e o Rexurdimento pleno; o Rexurdimento como conceptualización e o que nel influíu o Provincialismo e a renacenza cultural, coa súa continuación no Rexionalismo; o labor dos Precursores; o legado de Rosalía, Curros e Pondal e a lírica entre dous séculos de Lamas Carvajal, Benito Losada, Manuel Leiras Pulpeiro, Evaristo Martelo Paumán, Florencio Vaamonde Lores ou Alberto García Ferreiro; e, tamén si, a prosa anterior ás Irmandades (Antonio López Ferreiro, Lamas Carvajal, Xesús Rodríguez López, Xan de Masma, Luís Otero Pimentel, Heraclio Pérez Placer, Francisco Álvarez de Nóvoa) e o teatro rexionalista (a Escola Rexional Galega de Declamación, a obra de Galo Salinas e compañía) son os aspectos dos que se ocupa, in extenso, este volume, que remata cunha xenerosa bibliografía final (máis de vinte páxinas) onde figura toda a produción científica de relevo para o período estudado.

Moi valiosa contribución esta Historia da Literatura Galega II. De 1853 a 1916. O Rexurdimento, un esforzo de categorización e consideración integral da nosa escrita nese algo máis de medio século decisivo para sentar os alicerces da actualidade creativa que vivimos, o próximo reto que se lle abre a Xosé Ramón Pena para historiar, natural continuación destes cimentos que con tanto ben fican analizados para os que gusten de saber o onde e o como do noso rizoma literario moderno.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 7-12-2014]