Muiñeiro fidel

Tal día coma hoxe, hai cento dez anos, nacía o poeta e xornalista mindoniense Xosé Díaz Jácome, unha das personalidades literarias e culturais máis destacadas do pasado século.

Dende moi novo formou parte de plataformas creativas que son hoxe historia da nosa literatura. Poño por caso: a célebre Oficina Lírica do Leste Galego, que capitaneaba na súa cidade natal o seu íntimo amigo Álvaro Cunqueiro, acompañado doutros nomes maiores das nosas letras, como Aquilino Iglesia Alvariño, e da nosa ilustración, como Bernardino Vidarte. Foi no seo desta factoría literaria onde agromou a súa primeira obra, a plaquette Primeiras cantigas do amor (1936), que o confirmou como unha das voces referenciais do neotrobadorismo de Preguerra.

Tras o conflito armado intensificou o seu labor como xornalista e en 1939 marchou a Pamplona para traballar en El Pensamiento Navarro, do que chegou a ser redactor xefe. Alí participou tamén doutras importantes iniciativas publicistas, creando e dirixindo a Colección Albor, na que deron algúns dos seus primeiros pasos poetas casteláns como Blas de Otero ou Luis López Anglada e onde tamén participaron autores galegos como Xosé Filgueira Valverde ou Dionisio Gamallo Fierros.

En 1949 regresou a Galicia para incorporarse ao equipo do Faro de Vigo, onde foi durante anos redactor xefe, ata que en 1963 marchou a Oviedo dirixir La Voz de Asturias, no que se xubilou en 1983.

Polo camiño deu á luz Pombal (1963), talvez o seu poemario máis coñecido, e xa nos últimos anos Muíño fidel (1983), co que pechaba unha sobranceira andaina lírica que se estendeu ao longo de máis de medio século.

Poeta por veces neopopularista, outras neovirxilianista, saudosista, neorromántico e mesmo modernista, tamén, como se dixo, neotrobadorista e ata puntualmente creacionista, a escrita elexíaca, paisaxista, festiva, celebrativa, natalicia e mesmo social e antropolóxica de Díaz Jácome evidencia a pluralidade dos rexistros que dominou e a súa admirable capacidade para nutrirse das estéticas coas que conviviu.

Como xornalista, amais da innegable calidade dos seus artigos, entrevistas e reportaxes, xogou un papel transcendental posibilitando que moitas grandes plumas da literatura galega do seu tempo puidesen ver impresos os seus textos na prensa diaria. Grazas a Díaz Jácome escritores como Vicente Risco, Cunqueiro ou Xosé María Díaz Castro publicaron en El Pensamiento Navarro e son innúmeros os autores que entre 1949 e 1963 entregaron textos para o Faro de Vigo que el axudou a dar á luz.

Este inxente labor foille recompensado en vida con diversas distincións e recoñecementos, como o nomeamento como membro correspondente da Real Academia Galega en 1967, a declaración de Fillo Predilecto de Mondoñedo en 1973, a designación de Cronista Oficial da cidade en 1981 (cargo no que sucedeu ao seu fraternal amigo Álvaro Cunqueiro), o Premio Lucense do Ano de 1988 ou a Medalla Castelao de 1995, entre outros.

Na súa cidade natal hónrase a súa memoria convocando o Premio Xosé Díaz Jácome para Novos Creadores, que xa superou as dúas décadas de vida e constitúe unha referencia canónica no eido da nosa poesía máis nova, como demostra o recente volume compilatorio Versos fideis (2019), preparado por Belén Bouzas Gorgal e servidor e publicado polo concello organizador.

Doutra parte, estudosos e investigadores analizan e escolman os seus textos adoito, actualizando a súa figura e poñéndoa en valor, tal como esta mesma semana facía o tamén mestre de periodistas Xosé de Cora na súa columna de El Progreso.

Convén regresar aos clásicos, aprender do seu exemplo e estimar o moito que nos ensinaron e nos legaron. A Xosé Díaz Jácome non lle agradeceremos nunca o suficiente a súa entrega á causa do xornalismo e da poesía galegas, mais tampouco que sementase tanto amor por Galicia e a súa cultura aos que tivo máis de preto, como o seu fillo Juan Ramón Díaz, outro dos grandes entre os grandes do noso periodismo. Neste día do seu aniversario ben esta que un vagalume de lembranza gratulatoria voe ata o Ceo das Letras Galegas para lle dicir que si, que viven en nós as cantigas do amor, que o pombal está cheo de vida alada e que sempre haberá muiñeiros fieis á causa da terra, da lingua e da escrita de nós.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 19-4-2020]

Letras musicais

Os mellores sons chegan ás nosas letras. Nos últimos meses foron varios os discos que apareceron no mercado nos que se musican textos galegos, en moitos casos de orixe literaria. Hoxe préstame dar razón aquí de tres deles, de procedencias ben diversas e estilos musicais dispares, mais todos coincidentes na aposta pola nosa lingua e, particularmente, a súa koiné poética como principal razón de ser.

O primeiro destes traballos leva por título Dende a beira do Masma e recolle trece temas nos que Xan Carballal, director da Escola Municipal de Música O Pallarego, pon melodía a temas de Antonio Noriega Varela, Manuel Leiras Pulpeiro, Álvaro Cunqueiro e Xosé Díaz Jácome.

As voces de Xulia Nogueira e Sabela Carballal acompañan o acordeón, a arpa, a zanfona, a guitarra, o clarinete, o violín, a viola, o chelo e as percusións para que os versos de Do ermo, Cantares gallegos ou Herba aquí e acolá cobren vida musical, confirmando, máis unha vez, a indubidable sonoridade da lírica mindoniense, que aquí corporeíza mercé á Fundación TIC lucense, dependente da Deputación Provincial.

Non menos interesante é a seguinte das propostas, neste caso chegada dende a cidade departamental e titulada Apelón. Quen a asina é un experimentado cantautor, cunha sólida traxectoria ás costas: Roger de Flor, unha das voces máis orixinais e independentes do actual panorama.

En Apelón, disco editado por Feiticeira Producións, inclúense tres temas galegos: “Estoupará”, “Ferrol Vello” e mais “Na ialma zoaba o vento”. Xunto a eles, outras cancións non menos literarias, como “Spring”, versión dun poema do gran poeta inglés William Blake. Mais a pluralidade de rexistros deste traballo é tamén perceptible na inserción de temas en castelán e italiano e, sobre todo, na variedade de estéticas ensaiadas, que integran por igual o rock, o pop ou os acenos country, entre outros.

Por último, o dúo 2naFronteira dá a luz Sons de Nós, a súa particular homenaxe á revista Nós e as Irmandades da Fala, das que este ano celebramos o centenario. Trece temas editados por Inquedanzas Sonoras nos que a felicísima voz de Carmen Penim se acompaña das virtuosas mans de Maurizio Polsinelli para recrear atmosferas de harmonio, piano e shruti box engalanadas de guitarras, violíns, violas de teclas, zanfonas, contrabaixos, baterías e percusións varias.

Sons de Nós dá a Euterpe o verso requintado de Eduardo Blanco Amor, o testemuñal de Xosé Velo, as liricidades de Fermín Bouza Brey, o dicir primeiro de Ricardo Carballo Calero, a voz inxel de Francisca Herrera Garrido, a arquitectura florida de Ramón Otero Pedrayo e o enxebrismo de Francisco Luis Bernárdez, compoñendo todos un retábulo sonoro de indubidable atractivo.

Non hai escusa, por tanto, para non se deleitar con Dende a beira do Masma, Apelón e mais Sons de Nós na tranquilidade do fogar, na vertixe do guiar automobilístico, nos minutos de lecer e ambientación laboral ou en calquera outra situación ou contexto. Boa compaña.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 6-3-2016]

Casas literarias: Xosé Díaz Jácome

Xosé Díaz Jácome naceu no mindoniense barrio dos Muíños ás doce do mediodía do 19 de abril de 1910. A súa casa natalicia estaba situada nos Muíños de Abaixo, no número 24, pé da Fonte dos Pelamios, onde hoxe se ergue unha estatua súa realizada polo artista Quique Guerra á que se chega camiñando polo paseo que leva o seu nome. Andando o tempo, a súa familia trasladaríase a unha nova vivenda, xa nos Muíños de Arriba, que había ser o lar referencial para o poeta, quen escribiu alí os primeiros textos e a plaquette coa que se estreou, Primeiras cantigas do amor (1936), epilogada polo seu amigo fraterno Álvaro Cunqueiro e impresa mercé ao mecenado do músico filántropo e tonsurador de barbas Manuel Ledo Bermúdez O Pallarego.

O poeta, que de neno foi pícaro alegre e xogantín e a piques estivo de ser arrastrado polo río Valiñadares no muíño grande dos Pelamios que pasaba a carón da súa casa natal, nunca esqueceu o barrio de nacenza, a Venecia mindoniense navegada polas correntes do Río Vello ou Valiñadares ou Ares, que dos tres xeitos é coñecido na cunquiña deleitosa de Leiras. Tanto é así que un dos seus libros maiores leva no propio título a emblemática construción na que se desenvolvía a oficio histórico do barrio, ao que sumou aínda un adxectivo revelador da súa adhesión sentimental: Muíño fidel (1983).

Sempre na escrita e na memoria de Díaz Jácome foi con el o seu barrio dos Muíños e todo Mondoñedo. Ata o final, como se ve na «Panxoliña pra dicir na ermidiña de Santiago dos Muíños», que escribiu polo nadal de 1997, poucos meses antes do seu pasamento, e que constitúe unha entrañable homenaxe ao pequeno templo que tanto frecuentou na infancia e mocidade, construído no XVII por orde de Jácome Montero, moi probablemente un devanceiro seu.

Tal día coma hoxe de 1998 deixábanos, na Coruña, Díaz Jácome. O seu corpo foi trasladado ao día seguinte e agora descansa preto do lugar no que viu a luz primeira, no Cemiterio Novo de Mondoñedo, ao norte da cidade, na saída cara ao Cantábrico no que deitan as augas do río que baña o barrio. Dende alí o poeta enderga o renacer do val ledicioso e a súa chegada polo Carmio abaixo, camiño da Faxina ata a pequena Venecia:

Nas rilleiras do meu pobo,
¡cántos árbores sinxelos
locen hoxe un sono novo!
—Ai o val ledo
de Mondoñedo!

Cun dondo estremecemento
a paisaxe abre o sorriso.
¡Qué dozura o seu alento!
—Ai o val ledo
de Mondoñedo!

Unha saudade de niño
anda gozosa a voar
no peto dun paxariño.
—Ai o val ledo
de Mondoñedo!

Aló, nas veigas de Oirán,
xogan en frol as cerdeiras
todas collidas da man.
—Ai o val ledo
de Mondoñedo!

Arelante e feiticeira,
xa pasóu pola Faxina,
tan xentil, a Primaveira.
—Ai o val ledo
de Mondoñedo!

Regaloume unha estreliña
a latexar nos meus versos:
ista homildosa froliña.
—Ai o val ledo
de Mondoñedo!

Pombal (1963)

Os Reis con Otero Pedrayo

Nos comezos de xaneiro, pero de 1960, Ramón Otero Pedrayo remitía a Xosé Díaz Jácome unha carta de agradecemento en resposta a unha postal de nadal que o de Mondoñedo lle remitira días antes.

Nesta misiva inédita que aquí se exhuma, o señor de Trasalba, coa súa característica prosa, gabáballe a Díaz Jácome os versos da “Panxoliña de Noiteboa”, ao tempo que lle expresaba os mellores desexos para o ano entrante. Fágoos agora meus para transmitirvos o mellor neste día de Reis do ano que abrocha:

“¡Que teñan, acarón dos seus, un ano (…) ben inzado de ledos e fortes traballos e maxinativos folgares!”

Ars dedicandi: Xosé Díaz Jácome

Dou comezo hoxe a unha nova sección, ‘Ars dedicandi’, na que irei reproducindo periodicamente dedicatorias de escritores. Alternarei as sinaturas de autores doutrora coas dos actuais, tanto as que se cruzaron entre creadores coma outras nas que fun o dedicatario. Principio cunha que o mindoniense Xosé Díaz Jácome fixo en 1936 das Primeiras cantigas do amor ao seu amigo Xosé María Díaz Castro.