Letras en ronsel

Abandonounos o 2014, pero non nos deixou orfos. Tras de si deitou un feixe de lecturas de valor que hoxe me presta relembrar.

O ano narrativo foi feraz e houbo apostas ben variadas: dende a escrita autobiográfica, de relato reflexivo e primíparo, que achegou Inma López Silva en Maternosofía ata a aventura maratoniana nos antípodas que propón Santiago Lopo en A diagonal dos tolos, pasando pola narración memorística e de descubrimento da vida adulta e os seus secretos feridos por un tempo gris de A viaxe de Gagarin de Agustín Fernández Paz, o puxilato pola supervivencia nun tempo avolto do Olimpia Ring, 1934 de Xabier López López ou as miserias dos escenarios e a vida de Máscaras rotas para Sebastian Nell de Alberto Ramos.

Tampouco os poetas ficaron a barbeito. Velaí están para demostralo A segunda lingua de Yolanda Castaño, ironía e pensamento versal de retrouso idiomático e resaibo revelador; A última música das cousas de Bieito Iglesias, memoria dun eu en tránsito melancólico; A distancia do tambor de Eva Veiga, cicatrices, Tempo de Ombre, filosofía do que esfarela; Cronoloxía da urxencia de Dores Tembrás, poliedro de silencios, acougo na tormenta, o pensamento a autoesculcarse; As voces da máscara de Arcadio López-Casanova, o transterro, a vixilia do desposuimento, os devanceiros a guiar a palabra maxistral, o final esperanzado en Ondara; Fulguración e silencio de Xavier Rodríguez Barrio, a verba en diálogo fértil, a memoria do amigo que se foi e non se vai xa máis; ou Celebración de Gonzalo Hermo, poemas de eu post-crac, fracturas interiores que viaxan entre musgos e vísceras na queste da identidade propia.

Foi tamén, este, ano de ensaística sobresaliente. Abondaría con amentar a Historia da literatura galega. De 1853 a 1916. O Rexurdimento que o profesor Xosé Ramón Pena publicou hai uns meses, volume imprescindible para revisitar criticamente tan decisivo período do noso pasado literario. Mais a este título habería aínda que sumar os Livros que nom lê ninguém de Isaac Lourido, lúcido repensar das nosas condicións sistémicas e as súas derivacións, principalmente proxectadas sobre a obra de determinado grupo autorial; a reivindicación da memoria masacrada que Francisco Xavier Redondo Abal tenta restituír en Bibliotecarios e bibliotecarias infames e que se explica transparentemente no subtítulo: A depuración franquista do corpo bibliotecario republicano. O caso galego; ou mesmo a indagación teórica que Inma Otero Varela acometeu en A ficcionalización do eu: autoría e protagonismo das mulleres na literatura, inestimable ensaio a propósito do xenérico e o seu valor na proxección e interpretación dos suxeitos literarios da escrita máis recente.

Este esquemático guieiro resultaría incompleto se non se recordase que a produción infantoxuvenil brillou tamén con intensidade en obras como o poemario As redes de Inés, de Elvira Riveiro Tobío, versos de recoñecemento e agarimo ás traballadoras do mar; tamén en De como Chispo, o esquío, puido co frío de Toño Núñez, sagacidade e tenrura para superar os atrancos da vida; As noites de Xián de Concha Blanco, saudades mariñas dun mundo que non se concibe sen o rumor das ondas e, xa para os rapaces medianeiros, a magnífica Historia da bicicleta dun home lagarto de Fina Casalderrey, memoria de tempos facareños que a ilusión e a esperanza souberon borrar. Para os máis mozos, as regalías viñeron do Reo de Xesús Fraga, días de graffiti e ritos de paso, xeiras nas que a banda sonora das xornadas acompaña o albiscar dun futuro que se ten de labrar coas decisións propias; e, no poético, Penúltimas tendencias de Carlos Negro, versos contra a tiranía da moda e as trampas que ás rapazas tende, evidenciando adicións témeras, acusando a destrución das vontades. En fin, habería tamén que lembrar que o teatro e pur si mouve e ofreceu (re)edicións tan estupendas como a moi amena O achado do castro de Manuel Núñez Singala ou o máis grave e meditabundo Lapsus de Alfonso Pexegueiro, comedia do existir, infancia de moral mancada.

Letras en ronsel dun ano que esmoreceu e que serán sucedidas por novas ceifas ás que cómpre desexar nos traian tan bos momentos de lectura como deixaron estes libros que aquí pouso “coma cinza/ de rosas que onte encheron de perfume/ o mundo”.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 4-1-2015]

25 anos de espírito PEN

[Para o amigo Miro Villar,

polo que el e eu sabemos]

aA poesía é o gran milagre do mundo, dicía Luís Pimentel. O mundo é un gran poema milagroso, digo eu. A palabra, as palabras son a arxila esencial que une vontades e acompaña os espíritos no fragor dos traballos e dos días.

Foi esa singular comuñón pola verba a que experimentaron os asistentes á VI Bienal Literaria en Compostela o 2 e 3 de outubro na Cidade da Cultura. O Gaiás santiagués deixouse habitar por animais literarios que quixeron celebrar o XXV Aniversario do Centro PEN Galicia, a entidade que organizou o encontro no que participaron poetas, narradores e outros axentes culturais tanto galegos coma foráneos nunha concelebración interxeracional onde as pontes literarias se transitaron amablemente.

E esa foi a unción pola palabra que fixo que tres astros do firmamento literario como son Nélida Piñón, Xosé Luís Méndez Ferrín e Manuel Rivas compartillasen unha mesa de clausura na que as complicidades revoaban arredor dos relatos orais e onde Piñón fixo boa a súa ascendencia cotobadense recoñecéndolle un papel decisivo na simbólica da súa escrita e Rivas pronunciou un máxico e entrañable discurso de recepción na academia dos afectos á súa amiga carioca. Da súa parte, Méndez Ferrín lembrou como o PEN internacional estivera ao seu carón cando en 1972 botou dous anos na cadea (Penal do Dueso) pola inquina franquista. Un triángulo de tanta altura literaria que, coma un imantador buraco negro da palabra, acabou por mergullarnos a todos os que vivimos o momento nun océano de luz e letras, unha reunión histórica que, quen sabe, talvez non sexa doado que se repita, pois ben poucas veces tres púlsares escintilan por xunto para iluminar a galaxia toda e espaventar tantas sombras da orfandade.

Velaí foi a inesquecible coda. Mais as xornadas comezaran xa o día anterior coa sesión de apertura e os discursos de benvida de Beatriz González Loroño, Directora-Xerente da Fundación Cidade da Cultura, María Ángeles Antón Vilasánchez, Concelleira de Cultura e Patrimonio en Compostela, Luís González Tosar, Presidente do Centro PEN Galicia e mais Xesús Vázquez Abad, Conselleiro de Cultura, Educación e Ordenación Universitaria. Eles foron os primeiros en poder ver o magnífico traballo videográfico que, para ocasión, creou Xabier Castro Martínez, Director do PEN galego, unha peza na que se leva a cabo unha sintética historia en imaxes do que foi a andaina do noso PEN neste último cuarto de século e que podedes ver ao final deste post.

As sesións propiamente literarias comezaron a última hora da mañá do xoves 2 coa mesa redonda “Narradores xornalistas hoxe”, xuntanza que moderou Xesús Fraga na que interviñeron Camilo Franco, Santiago Jaureguizar, Luís Pousa e Juan Tallón, todos eles, en efecto, xornalistas e narradores, que, con posturas complementarias que abriron un fértil diálogo en contrapunto, debateron sobre a difícil e complexa maridaxe de periodismo e ficción, un matrimonio para algúns imposible e para outros inelutable.

Á tarde dese mesmo día un recital poético-musical deunos a oportunidade de oír na voz dos Xardín Desordenado (Marlene Rodrigues, Santiago Ferraguz e Isaac Garabatos) os versos de Díaz Castro, Novoneyra, Álvarez Blázquez, Blanco-Amor, Manuel María e Rosalía de Castro e tamén de escoitar os recitados dos novos valores da nosa lírica representados por Alba Cid, Berta Dávila, Gonzalo Hermo, Mario Regueira e Dores Tembras, entre os que oficiou como experimentado guieiro Román Raña, unha asemblea poética que arrequeceu coas palabras da profesora da Universidade de San Petersburgo Elena Zernova, quen non quixo faltar á cita e deixou para os que alí estaban a regalía de escoitar en ruso “Penélope” dando conta da tradución a este idioma de Nimbos. Do saber facer de todos puiden gozar en primeira liña, pois honreime presentándoos.

A primeira xornada da Bienal rematou coa intervención do poeta e ensaísta arxentino Roberto Alifano, quen nos convidou a revistar a “Borges e o xardín de conversas que se bifurcan” nunha animada conversa co seu presentador, Luís Alonso Girgado, na que repasaron os principais episodios da literatura non só de Borges, senón tamén Julio Cortázar, Adolfo Bioy Casares, Francisco Luís Bernárdez e moitos outros.

O segundo día comezou na sesión matutina coa mesa “25 Anos do PEN Galicia: Novelistas”, na que, moderados por Inma López Silva (tamén ela narradora), participaron Marilar Aleixandre, Alfredo Conde, Víctor F. Freixanes e Bieito Iglesias, que fixeron un balance dos pros e contras que viviu a prosa galega nos últimos tempos e onde se cuestionou a vitalidade da novela, os camiños do seu futuro e os pasos que nos trouxeron ata aquí.

Pola tarde, unha última mesa de “25 Anos do PEN Galicia: Poetas” proporcionounos a ocasión de escoitar a radiografía lírica destes lustros que realizaron o poeta e editor Miguel Anxo Fernán-Vello, a poeta e ensaísta María do Cebreiro e mais o poeta e libreiro Modesto Fraga. O tríade, magnificamente conducido polo profesor e crítico Luciano Rodríguez, abordou os avances e desacertos da nosa poesía recente dende ancos ben diversos: a taxonomía xeracional de discurso (meta)teórico de María do Cebreiro, a conxunción da visión do editor de Espiral Maior e creador que achegou Fernán-Vello e a praxe e vivencia como poeta deste tempo de Fraga.

O remate regalounos o amentado encontro con Piñón, Méndez Ferrín e Rivas, broche de ouro desta VI Bienal Literaria en Compostela na que conviviron poetas e narradores, xornalistas e estudosos, galegos por nacenza e por querenza, confrades de letras todos que durante dous días irmandaron o seu camiñar, enchoupándose do espírito PEN para lembrarnos, máis unha vez, que o milagre da vida é a poesía e existir sen a palabra é un vivir demediado. Por iso xuntanzas coma esta son tan necesarias en tempos prosaicos.

a                                    

Elemental, querido Doyle

Arthur Conan Doyle foi un individuo singular. Nado no seu dunha familia católica irlandesa, criouse xunto a sete irmáns e un pai alcohólico dos que coidou heroicamente súa nai, unha muller admirable que conseguiu que estudase na Universidade de Edimburgo e se fixese médico.

Agora ben, como lle aconteceu aos nosos Castelao ou Pondal, Doyle non se sentiu excesivamente atraído polo exercicio da Medicina, así que ben pronto se dedicou á súa verdadeira paixón, que non foi outra que a da escrita.

Aínda que el sempre defendeu que o mellor da súa obra eran as novelas de corte histórico ―especialmente A compañía branca―, o caso é que se fixo célebre en todo o mundo grazas ao máis de medio cento de relatos protagonizados polo máis famoso detective da historia da literatura de todos os tempos: Sherlock Holmes, a quen acompañaba decote o seu inseparable amigo e confidente o doutor Watson.

Tanta celebridade lle reportou a serie de novelas curtas de Holmes e Watson que ao enderezo ficcional do primeiro (o 221B da londiniense Baker Street) peregrinaron en vida do autor ―e aínda seguen facéndoo― miles de devotos lectores, atrapados irremisiblemente polo fascinio da intelixencia dedutora e analítica daquela mente privilexiada.

Mais tanta notoriedade non sempre é doada de asumir, así que Doyle tentou defuntar en varias ocasións o seu personaxe literario, pero tardou non pouco en se desfacer del, e isto aínda daquela maneira.

Seguramente toda esa fama desbordante, a súa difícil infancia e, sobre todo, a perda dun seu irmán e do seu fillo durante a I Guerra Mundial estean na base da viraxe vital que se produciu nos seus derradeiros anos, nos que se converteu nun apóstolo do espiritismo e cruzou medio orbe predicando a súa verdade.

Pois ben, todas as aventuras de Holmes e Watson poden lerse agora en galego nunha moi xeitosa edición traducida por Bieito Iglesias e Manuel Vázquez e profusamente anotada por Xesús Fraga baixo o título Sherlock Holmes Anotado. As catro novelas e os cincuenta e seis contos desta serie reúnense nesta publicación de Morgante Edicións, que salienta tanto polo esmero posto na fixación e comentario textual coma pola competencia tradutora, aos que se suma a atractiva reprodución de ilustracións de época e un formato en capa dura e gran tamaño que engade prestancia ao conxunto.

De seguro que moit@s d@s que lean estas liñas coñeceran sobradamente Un estudo en escarlata ou O can dos Baskerville, pero poden crerme cando afirmo que ter a oportunidade de poder gozar por xunto de tan magno proxecto autorial e facelo, amais, nunha edición competentemente traducida e impecablemente anotada é unha experiencia que calquera degustador literario ten de agradecer.

[Publicado nos xornais El Ideal Gallego, Diario de Ferrol, Diario de Arousa e Diario de Bergantiños, 5-5-2013]

Animal da memoria

Remato a lectura de O sentido dun final, do británico Julian Barnes, esbozando un sorriso de asentimento. Reviro o libro e fico uns segundos contemplando a contracuberta, o lombo e, novamente, a tapa. Tempo máis que suficiente para que o filme mental do lido cruce a como unha exhalación polo ceo da memoria.

Nunha moi competente tradución de Xesús Fraga —tanto que durante páxinas un chega a experimentar a miraxe de estar a ler un orixinal na nosa lingua— The Sense of an Ending achéganos unha intensa e sorprendente novela na que o papel dos recordos, os sentimentos e as relacións humanas son os esteos sobre os que construír, en constante redefinición, a mudable identidade que o tempo baliza para cada un.

Barnes escribe como quen desliza sobre xeo, grácil nos movementos sintagmáticos, oportuno nas piruetas metafóricas e sempre, sempre, coa contención debida da mellor escola prosística inglesa. E secasí, no medio dunha narración perfectamente sobria, pode un atopar trallazos expresivos difíciles de superar; poño por caso: “E entón a vida tomou o control e o tempo acelerouse. Noutras palabras, collín moza”.

Logo, o argumento do libro é, se se quere, a escusa idónea para o tema a tratar, mais cómpre recoñecerlle tamén aquí o acerto na trama escollida ao escritor de Leicester, pois poucos contextos máis propicios para a rememoración dunha vida que a atalaia da idade provecta dende a que se bota a vista a atrás.

Xa que logo, Anthony Webster, sexaxenario divorciado de plácida e xubilada vida, fai acordanza do que foi a súa mocidade e anos adultos: amizades de sangue, amores primeiros, paixóns tardías e caídas varias. Todo este escenario de liñas de metro vitais que se cruzan non é senón o taboleiro sobre o que o parchís do Tempo e a Memoria xogan a partida dos sentimentos. Máis concretamente: se somos o que recordamos —misterioso animal da memoria—, ¿como sabemos quen somos se co transcorrer dos anos a nosa percepción dos feitos pasados pode verse alterada, modificada e ata anulada? Se un feito pretérito é a pegada memorística que este deixou en nós, ¿a sucesión de acontecementos posteriores que conduce a reperfilar ese recordo non fai del un fantasma enganoso?

Ese inmenso puzzle de (auto)enganos, de equívocos e medias palabras, de erros interpretativos e silencios intrigantes vai tecendo unha mestísima arañeira que, ao remate das nosas vidas, impélenos á procura do sentido dese final, a peza do crebacabezas que noutro tempo non soubo aprehenderse e agora regresa á memoria para iluminalo todo e proporcionar novo senso ao que antes era só unha masa amorfa de acontecementos en progresión lineal.

O sentido dun final mereceu no 2011 o Man Booker Prize. Seguramente ese feito —unido á calidade incontestable dun autor que xa conta no seu haber con moi sólidas narracións anteriores— animou a Rinoceronte Editora a dar á luz esta versión en galego. Non puido tomarse mellor decisión e por ela hai que parabenizar ao selo cangués, que procurou para a mesma un ventrílocuo de mérito no londiniense de crianza galega Xesús Fraga.

[Publicado no xornal dixital Galicia Confidencial, 24-2-2013]