Letras en ronsel

Abandonounos o 2014, pero non nos deixou orfos. Tras de si deitou un feixe de lecturas de valor que hoxe me presta relembrar.

O ano narrativo foi feraz e houbo apostas ben variadas: dende a escrita autobiográfica, de relato reflexivo e primíparo, que achegou Inma López Silva en Maternosofía ata a aventura maratoniana nos antípodas que propón Santiago Lopo en A diagonal dos tolos, pasando pola narración memorística e de descubrimento da vida adulta e os seus secretos feridos por un tempo gris de A viaxe de Gagarin de Agustín Fernández Paz, o puxilato pola supervivencia nun tempo avolto do Olimpia Ring, 1934 de Xabier López López ou as miserias dos escenarios e a vida de Máscaras rotas para Sebastian Nell de Alberto Ramos.

Tampouco os poetas ficaron a barbeito. Velaí están para demostralo A segunda lingua de Yolanda Castaño, ironía e pensamento versal de retrouso idiomático e resaibo revelador; A última música das cousas de Bieito Iglesias, memoria dun eu en tránsito melancólico; A distancia do tambor de Eva Veiga, cicatrices, Tempo de Ombre, filosofía do que esfarela; Cronoloxía da urxencia de Dores Tembrás, poliedro de silencios, acougo na tormenta, o pensamento a autoesculcarse; As voces da máscara de Arcadio López-Casanova, o transterro, a vixilia do desposuimento, os devanceiros a guiar a palabra maxistral, o final esperanzado en Ondara; Fulguración e silencio de Xavier Rodríguez Barrio, a verba en diálogo fértil, a memoria do amigo que se foi e non se vai xa máis; ou Celebración de Gonzalo Hermo, poemas de eu post-crac, fracturas interiores que viaxan entre musgos e vísceras na queste da identidade propia.

Foi tamén, este, ano de ensaística sobresaliente. Abondaría con amentar a Historia da literatura galega. De 1853 a 1916. O Rexurdimento que o profesor Xosé Ramón Pena publicou hai uns meses, volume imprescindible para revisitar criticamente tan decisivo período do noso pasado literario. Mais a este título habería aínda que sumar os Livros que nom lê ninguém de Isaac Lourido, lúcido repensar das nosas condicións sistémicas e as súas derivacións, principalmente proxectadas sobre a obra de determinado grupo autorial; a reivindicación da memoria masacrada que Francisco Xavier Redondo Abal tenta restituír en Bibliotecarios e bibliotecarias infames e que se explica transparentemente no subtítulo: A depuración franquista do corpo bibliotecario republicano. O caso galego; ou mesmo a indagación teórica que Inma Otero Varela acometeu en A ficcionalización do eu: autoría e protagonismo das mulleres na literatura, inestimable ensaio a propósito do xenérico e o seu valor na proxección e interpretación dos suxeitos literarios da escrita máis recente.

Este esquemático guieiro resultaría incompleto se non se recordase que a produción infantoxuvenil brillou tamén con intensidade en obras como o poemario As redes de Inés, de Elvira Riveiro Tobío, versos de recoñecemento e agarimo ás traballadoras do mar; tamén en De como Chispo, o esquío, puido co frío de Toño Núñez, sagacidade e tenrura para superar os atrancos da vida; As noites de Xián de Concha Blanco, saudades mariñas dun mundo que non se concibe sen o rumor das ondas e, xa para os rapaces medianeiros, a magnífica Historia da bicicleta dun home lagarto de Fina Casalderrey, memoria de tempos facareños que a ilusión e a esperanza souberon borrar. Para os máis mozos, as regalías viñeron do Reo de Xesús Fraga, días de graffiti e ritos de paso, xeiras nas que a banda sonora das xornadas acompaña o albiscar dun futuro que se ten de labrar coas decisións propias; e, no poético, Penúltimas tendencias de Carlos Negro, versos contra a tiranía da moda e as trampas que ás rapazas tende, evidenciando adicións témeras, acusando a destrución das vontades. En fin, habería tamén que lembrar que o teatro e pur si mouve e ofreceu (re)edicións tan estupendas como a moi amena O achado do castro de Manuel Núñez Singala ou o máis grave e meditabundo Lapsus de Alfonso Pexegueiro, comedia do existir, infancia de moral mancada.

Letras en ronsel dun ano que esmoreceu e que serán sucedidas por novas ceifas ás que cómpre desexar nos traian tan bos momentos de lectura como deixaron estes libros que aquí pouso “coma cinza/ de rosas que onte encheron de perfume/ o mundo”.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 4-1-2015]

Homenaxe melancólica

Xavier Rodríguez Barrio é poeta Halley. Aparece só moi de vez en cando no ceo literario galego, mais, cando o fai, o seu brillo loce intenso no firmamento das nosas letras.

Fortuna quixo que hai pouco dese á luz Fulguración e Silencio, un poema longo dedicado á lembranza de Xosé María Díaz Castro que editou a Deputación Provincial de Lugo.

Confeccionado materialmente polo Obradoiro do Libro CENTRAD (esa magnífica factoría artesanal que tanto apoia a infatigable Rexina Polín), esta edición numerada é un obxecto artístico admirable. Impreso en papel rústicus fabiano de alta gramaxe, con portadas feitas en policarbonato gravado e encadernado nunha espiral de vimbio, protexido todo por un estoxo de cartón corrugado que deseñou Fonso Castro. Marabilla.

Toda a edición foi coidada ata o mínimo detalle: a publicación ten 14 páxinas, mide 14 x 14 e a espiral de vimbio desliza en 14 punteados, todo en homenaxe ao ano 14, o do nacemento de Díaz Castro e o do actual centenario.

Canto ao poema en si, Rodríguez Barrio lembra o vencello indisoluble que uniu a Díaz Castro con Galicia, máis concretamente cos eidos natais, tal se a eles os xunguise “un fío para o sangue/ un cíngulo de lúas”. Tamén incide no papel decisivo da mater familias, quen o fixo persoa pola “luz nos adentros dun ventre que se abre/ e disemina como un outonar para os días”. Do mesmo xeito, hai espazo para a acordanza dos amigos fraternos, ese “Aquilino evocando pedregais de Seivane/ decruando contigo o idioma, os entusiasmos lentos,/ a orde substantiva da palabra”. Incluso se vira a atención para os días nas Rías Baixas, coa memoria dos “poñentes de Arousa (…) as nubes submarinas dun ceo interminable,/ tratando de ancorar eternidades/ en cada baixamar de lonxanías”.

Hai nos versos deste Fulguración e Silencio un procurado ton outonizo, unha luz cembada, indecisa, que deixa no tasto os claroscuros das “tempas doídas”, da “dor do equilibrio”, dos “veráns feridos”. É un dicir melancólico e evocador, de “tardes longas” e “sombras caladiñas”, de “anxos/ que non deixan o seu ronsel no aire/ senón no corazón de quen os mira”. Unha poética da Beleza a caer co “ruído do sangue”.

Excelente este Fulguración e Silencio, peza memorable dun Xabier Rodríguez Barrio que rende, así, homenaxe ao amigo e mestre neste ano tan sinalado.

[Praza Pública, 14-11-2014]

Radiocrítica 17-11-2014

Velaquí unha nova Radiocrítica emitida o luns día 17 de novembro en Ames Radio (107.2 FM, accesible on line aquí). Nesta ocasión falei con Nazaret López de  A maleta de Victoria Kent, de Xerardo AgraFoxo (I, 0:30); Fulguración e silencio, de Xavier Rodríguez Barrio (4:22), Álvaro Cunqueiro o los disfraces de la melancolía, de Anxo Tarrío (9:04) e Os amigos de Santi, de Araceli Gonda e Xosé Tomás (13:02).

Audio 1

O agasallo da lectura

Nos últimos meses viron luz un número importante de obras literarias en galego que encheron os andeis das nosas librerías de interesantes posibilidades para os agasallos destas datas. Nas seguintes liñas anotarei algunhas delas, pois tanto nos eidos da narrativa coma nos da poesía, igual nos do ensaio que nos da escrita infantoxuvenil hai volumes máis que recomendables.

Varios narradores ben recoñecidos e de longa traxectoria nas nosas letras deron a coñecer este ano as súas novas propostas. É o caso de Anxo Angueira en Iria, unha novela na que o universo ribeirán da Arousa o domina todo no medio dunha trama onde agurgulla a loita clandestina contra o tardofranquismo, nunha sorte de natural continuación da súa moi celebrada Pensa nao. Do mesmo xeito, tamén se remite a un tempo histórico decisivo —o dos debates entre os galeguistas partidarios da loita culturalista con Piñeiro ao fondo e o dos que preferían un activismo político máis intervencionista en pleno franquismo— Como en Alxeria, de Xosé Ramón Pena. E camiña tamén polo vieiro da novela histórica A noite branca, de Francisco Xosé Fernández Naval, intenso e moi emotivo relato a catro voces dun galego que formou parte da División Azul e viviu o desastre da tentativa de invasión nazi a Rusia.

Capítulo á parte merece As voces baixas de Manuel Rivas, non só por constituír un híbrido xenérico entre o puramente narrativo e o libro de memorias, senón por ser esta súa ‘literatura do eu’ un dos títulos mellor escritos polo autor, quen deita aquí algunhas páxinas absolutamente antolóxicas, modélicas evocacións poéticas e intimistas duns tempos (os anos sesenta e os da Transición) tan decisivos, por diferentes causas, para a nosa historia recente.

De diferente natureza son narracións como a moi alegórica 15.724 de Xesús Constela, parábola dunha sociedade limitadora dos individuos aos que aboca a unha existencia agónica e privada de verdadeira liberdade, o mesmo que acontece, mais polos camiños da fantasía épica, en O país adormentado, do chairego Xabier P. Docampo, obra esta na fronteira da escrita infantoxuvenil, o que tamén acontece nos notables relatos de terror de Agustín Fernández Paz en As fronteiras do medo, inzado de imantadoras historias nas que a sombra do mestre Lovecraft é homenaxeada.

Pensada igualmente para un público novo, Palabras de auga de Marcos Calveiro formúlase como unha novela curta ambientada na África suahili para evidenciar, con excelente pulso narrativo non exento de puntais tinturas líricas, a dificilísima arte de vivir na que tantiños pasan os seus días neste continente.

Moi diferente é a proposta de Pemón Bouzas no relato A estrela de Oriente, este si un texto que, podendo lerse tanto por pequenos coma por maiores que conserven espírito neno, será sen dúbida un galano perfecto para redescubrir a lendahistoria dos Reis Magos nunha clave decididamente intercultural onde non faltan os aires celtocalaicos.

A aqueloutros máis inclinados ao verso, non quero deixar de recomendarlles tres poemarios maiores e moi diferentes entre si: Os ángulos da brasa, do veterano Manuel Álvarez Torneiro, alta lírica de brunido clásico e impecable dicción; Calado testamento, o reflexivo e recapitulador regreso, tras vinte anos de silencio, do poeta lucense Xavier Rodríguez Barrio, e As pontes invisibles, o libro-cd do performanceador e neovangardista Xelís de Toro.

Finalmente, os máis devotos da escrita de pensamento han poder regalar(se) textos tan diversos como o gastronómico e enciclopédico Abecedario das mantenzas, de Fausto Galdo; o memorialístico e narrativo O rastro que deixamos, de Agustín Fernández Paz, con certeza unha das mellores obras deste ano; o ensaísmo sociopolítico de Antón Baamonde en A derrota de Galicia ou a dicionarística paródica e subversiva de Manuel Veiga en Do G ao Z.

Como se ve, non falta onde escoller. Anímense e obsequien algún destes libros ás súas xentes queridas. Un bo libro é sempre unha aposta segura de éxito, pois hai nas obras ás que convido moita e boa literatura para acompañar os días.

[Publicado na revista Bahía Sur, 64, xaneiro-febreiro do 2013]

Memoria autumnal

Xavier Rodríguez Barrio ten o ritmo de factura dos vellos ourives. Mide a duración das súas creaturas por xeiras delongadas e nada parece turbar máis o seu paso cadencioso que as présas do frenesí editorial. Cando menos iso é o que se desprende da súa última comparecencia, Calado testamento, un poemario vintage, madurecido na barrica dos adentros durante nada menos que vinte anos, o espazo que vai dende a publicación de Antiga claridade (1992) ata este soberbio volume, que vén así unirse a textos seus anteriores que se contan entre o melloriño de décadas pasadas, como, poño por caso, Herdo e alucinación en Fisterra (1981), Os laberintos da xerfa (1985), Os aposentos silenciados (1987) ou Celebración do gozo (1989).

Os versos longos ―case versiculares― de Rodríguez Barrio profundan nos grandes temas por excelencia: o pasar inexorable do Tempo, a certeza da Morte que acena e a dozura balsámica do Amor.

Apunta Darío Xohán Cabana no seu suxestivo prólogo que pagou a pena agardar por este libro “de amor e de saudade, este gran canto do tempo que se vai, esta conversación consigo mesmo e mais con iso que escoita e somos nós, este poema único composto de fragmentos”. Son eu tamén desa opinión. Nel vai gravada toda a mellor tradición dos mestres que foron e son: dende Álvaro Cunqueiro a Aquilino Iglesia Alvariño, de Xosé María Díaz Castro a Luís Pimentel e, alén, dende Eugénio de Andrade a Antonio Gamoneda, de Pere Gimferrer a José Bento.

Porque este Calado testamento de Rodríguez Barrio é un oficio de sombras, un compás no que ir apalpando os vultos que os días esfarelan, as luces inhóspitas e os lugares de perennes néboas. Son os espectros do vivido, clamores dunha ausencia innomeable e agoiros dun solpor anunciado. A plenitude da palabra non pronunciada, do labio que redime, dese relampo que aínda conmove a memoria.

Calado testamento recibiu o XXVII Premio de Poesía Cidade de Ourense e foi editado, con fermosa ilustración de cuberta de Alfonso Costa, por Espiral Maior. Imaxino o gozo tremente que sacudiría o xurado ao descubrir o esplendor de vidreira románica co que fulgura a harmoniosa dicción deste poeta autumnal e senlleiro que en Xavier Rodríguez Barrio temos. Unha creba melancólica de incesante eco, memoria da cinza no océano do Tempo.

[Publicado no xornal Faro de Vigo, 29-11-2012]