Hat trick

Teño dito ben veces, e non me cansarei de repetilo, que todo o que se faga para a proxección da nosa literatura alén das súas fronteiras idiomáticas é sempre unha achega positiva.

Neste sentido, a tradución de textos galegos a outras linguas é, ao meu ver, o mellor dos vehículos posibles para que o lectorado doutros lugares sexa quen de apreciar o celmoso cardume literario que flúe polas nosas augas culturais.

En consecuencia, entendo como un feito ben positivo a recente aparición de tres novelas galegas vertidas ao castelán: Fin de poema, de Juan Tallón; 1989, de Xabier López López e mais Como en Argelia, de Xosé Ramón Pena.

Fin de poema publicouse por vez primeira en 2013 en Sotelo Blanco Edicións, quen deu á luz esta narración no seu día merecente do Premio Manuel Lueiro Rey de Novela Curta. Sae agora do prelo traducida ao castelán polo propio autor para o selo castelán Alrevés.

O libro de Tallón é un mecano narrativo, un teselado de estrutura contrapuntística en catro estacións de cinco entregas cada unha na que van presentándose os últimos días da vida de catro escritores suicidas; a saber: Cesare Pavese, Alejandra Pizarnik, Anne Sexton e mais Gabriel Ferrater. Malia o que poida parecer, esta non é unha novela sobre o suicidio, senón unha poderosa narración verbo da intensión lúcida que revela o camiño certo cara a esa fin. Aquí non importa tanto o relato concreto dese tránsito (que mesmo figura elidido na obra) como a recreación da agonía reveladora na que os poetas deambulan cara ao incendio da derrota, ese ‘porvir baleiro’ que se abre ante eles cando chegou ‘a fin do poema’, cando xa non fica lírica ningunha á que asirse e a vertixe do nada o inunda todo.

1989 de Xabier López López apareceu publicada inicialmente por Biblos Clube de Lectura no 2013, edición na que figuraba co revelador subtítulo de “Alegoría”. Agora volve ser imprentada polo selo madrileño Adeshoras, quen engadiu á edición as coidadas ilustracións de José Ángel F. Colón coas que se adorna esta novela breve.

A narración de López é, en non poucos sentidos, un canto xeracional, memoria máis ou menos autobiográfica dun tempo e dun alentar vital ficcionalizado na imaxinaria localidade de Vilar, nas Mariñas coruñesas, á que chega un xaponés para mudar o tempo lento no que ata entón vivían sumidos os seus habitantes. Tamén aquí a visión contrapuntística dos aconteceres que fornecen cinco personaxes (un mozo, un bibliotecario, a dona dun hostal, un sindicalista e un vello do lugar) facilita a visión poliédrica dunha realidade complexa, ateigada de incertezas e súbitas mudanzas que nos é narrada a doses iguais de señardade e sutil ironía.

Por remate, o orixinal galego de Como en Argelia de Xosé Ramón Pena tirouse do prelo de Xerais no 2012 e agora cobra nova vida nunha autotradución ao castelán inserida na canguesa Pulp Books.

Ambientada na Galicia dos primeiros sesenta, coa revolución castrista e as loitas pola independencia de Alxeria como pano de fondo, esta novela é antes nada, a escenificación dun impase, dunha fractura, dunha falla na placa tectónica da historia de noso que pechou en falso. Xustamente na encrucillada histórica da pugna entre os partidarios do intervencionismo político fronte aos defensores da resistencia culturalista é onde se sitúa esta trama que ten como protagonista o mozo activista Xosé Ánxel Viana e, tamén si, a rebelde actriz mexicana Paloma, personaxes ambos que axudarán a soster as fías amorosas que entrelazan nestas páxinas tan intensas como subxugantes.

Ben boa nova, pois, a da tradución deste hat trick novelístico, que ha de facer as marabillas das lectoras e lectores casteláns que se animen a visitar os valiosos mundos narrativos de Juan Tallón, Xabier López López e Xosé Ramón Pena, tres narradores de luxo.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 1-11-2015]

A Dorna de Minerva

Como as aves caprichudas que anasan o voo en inopinado arrauto, así chega unha nova entrega da revista Dorna, cumprindo coa súa errática periódica. É feliz a circunstancia, sobre todo, reitero, porque o derrego cenital que describe este estraño paxaro lírico é tan inconstante que cada nova aparición súa cómpre recibila coa éxtase do ornitólogo que descobre unha especie que cría extinguida.

E velaí como regresa confirmando unha realidade que levo anunciado ben veces e que agora xa é un feito: as máis brillantes fornadas poéticas dos Premios Minerva han de alimentar as nosas plataformas literarias nos vindeiros anos. Pois ben, da trintena de voces que sosteñen a trabe da que é a sección principal da revista, “Creación”, un número máis que considerable foron distinguidas nos galardóns composteláns do último lustro. Quitado os clásicos en vida (Arcadio López-Casanova), os autores asentados de longa traxectoria (Manuel Forcadela) e os que amosan xa unha coñecida andaina (Branca Novoneyra, Carlos Penela, Rosa Enríquez, Baldo Ramos, Cristina Ferreiro, Oriana Méndez), moitos dos restantes son produto da factoría Minerva: Afonso Traficante, Alba Cid, Antón Blanco Casás, Ismael Ramos, Jesús Castro Yáñez, Olalla Tuñas e Paula Antía Rey Baliña. Outras voces novas de interese certo serían as de Ana Cibeira, Arancha Nogueira, Arsenio Iglesias Pazos, Carlos Lixó, David Pobra, Jacobo Llamas, Marco Paone, Miguel Rual, Naír García, Nuno Pico, Xabi Xardón, Rafa Balado, Mercedes Leobalde e Pablo García Martínez, ás que daría cabo o sólido e recoñecido narrador Xabier López López.

A maiores, e como ben sendo habitual, Dorna incorpora unha moi interesante sección para as “Voces de fóra” na que, desta volta, Philip R. Davies e mais David Miranda Barreiro traducen do galés unha escolma de versos de Ifor Ap Glyn, rutilante vencedor do Coron no Eisteddfod nacional de Gales do 2013, gloria patria dos concursos daquela terra con raizames medievais, que coroa os vencedores co título de Prifardd (bardo principal).

Como remate desta nova Dorna (nada menos que a número 37), o bloque “Poéticas” favorece o diálogo creativo entre a prosa epistolar de Alfonso Pexegueiro e unha misiva lírica de Dores Tembrás, magnífico colofón para tan celmosa entrega, ilustrada con gusto discutible polas instantáneas de rotundo “Negrume” de Alberto Pombo.

A nave que capitanea Ramón Lourenzo e na que axudan Miro Villar como contramestre e Alba Cid, David Pérez González, Lorena López López e mais Mario Regueira como mariñeiría avanzada navega cos ciclos da lúa, mais non cabe dúbida de que, se ben os plenilunios son escasos, o seu fulgor é radiante.

Letras en ronsel

Abandonounos o 2014, pero non nos deixou orfos. Tras de si deitou un feixe de lecturas de valor que hoxe me presta relembrar.

O ano narrativo foi feraz e houbo apostas ben variadas: dende a escrita autobiográfica, de relato reflexivo e primíparo, que achegou Inma López Silva en Maternosofía ata a aventura maratoniana nos antípodas que propón Santiago Lopo en A diagonal dos tolos, pasando pola narración memorística e de descubrimento da vida adulta e os seus secretos feridos por un tempo gris de A viaxe de Gagarin de Agustín Fernández Paz, o puxilato pola supervivencia nun tempo avolto do Olimpia Ring, 1934 de Xabier López López ou as miserias dos escenarios e a vida de Máscaras rotas para Sebastian Nell de Alberto Ramos.

Tampouco os poetas ficaron a barbeito. Velaí están para demostralo A segunda lingua de Yolanda Castaño, ironía e pensamento versal de retrouso idiomático e resaibo revelador; A última música das cousas de Bieito Iglesias, memoria dun eu en tránsito melancólico; A distancia do tambor de Eva Veiga, cicatrices, Tempo de Ombre, filosofía do que esfarela; Cronoloxía da urxencia de Dores Tembrás, poliedro de silencios, acougo na tormenta, o pensamento a autoesculcarse; As voces da máscara de Arcadio López-Casanova, o transterro, a vixilia do desposuimento, os devanceiros a guiar a palabra maxistral, o final esperanzado en Ondara; Fulguración e silencio de Xavier Rodríguez Barrio, a verba en diálogo fértil, a memoria do amigo que se foi e non se vai xa máis; ou Celebración de Gonzalo Hermo, poemas de eu post-crac, fracturas interiores que viaxan entre musgos e vísceras na queste da identidade propia.

Foi tamén, este, ano de ensaística sobresaliente. Abondaría con amentar a Historia da literatura galega. De 1853 a 1916. O Rexurdimento que o profesor Xosé Ramón Pena publicou hai uns meses, volume imprescindible para revisitar criticamente tan decisivo período do noso pasado literario. Mais a este título habería aínda que sumar os Livros que nom lê ninguém de Isaac Lourido, lúcido repensar das nosas condicións sistémicas e as súas derivacións, principalmente proxectadas sobre a obra de determinado grupo autorial; a reivindicación da memoria masacrada que Francisco Xavier Redondo Abal tenta restituír en Bibliotecarios e bibliotecarias infames e que se explica transparentemente no subtítulo: A depuración franquista do corpo bibliotecario republicano. O caso galego; ou mesmo a indagación teórica que Inma Otero Varela acometeu en A ficcionalización do eu: autoría e protagonismo das mulleres na literatura, inestimable ensaio a propósito do xenérico e o seu valor na proxección e interpretación dos suxeitos literarios da escrita máis recente.

Este esquemático guieiro resultaría incompleto se non se recordase que a produción infantoxuvenil brillou tamén con intensidade en obras como o poemario As redes de Inés, de Elvira Riveiro Tobío, versos de recoñecemento e agarimo ás traballadoras do mar; tamén en De como Chispo, o esquío, puido co frío de Toño Núñez, sagacidade e tenrura para superar os atrancos da vida; As noites de Xián de Concha Blanco, saudades mariñas dun mundo que non se concibe sen o rumor das ondas e, xa para os rapaces medianeiros, a magnífica Historia da bicicleta dun home lagarto de Fina Casalderrey, memoria de tempos facareños que a ilusión e a esperanza souberon borrar. Para os máis mozos, as regalías viñeron do Reo de Xesús Fraga, días de graffiti e ritos de paso, xeiras nas que a banda sonora das xornadas acompaña o albiscar dun futuro que se ten de labrar coas decisións propias; e, no poético, Penúltimas tendencias de Carlos Negro, versos contra a tiranía da moda e as trampas que ás rapazas tende, evidenciando adicións témeras, acusando a destrución das vontades. En fin, habería tamén que lembrar que o teatro e pur si mouve e ofreceu (re)edicións tan estupendas como a moi amena O achado do castro de Manuel Núñez Singala ou o máis grave e meditabundo Lapsus de Alfonso Pexegueiro, comedia do existir, infancia de moral mancada.

Letras en ronsel dun ano que esmoreceu e que serán sucedidas por novas ceifas ás que cómpre desexar nos traian tan bos momentos de lectura como deixaron estes libros que aquí pouso “coma cinza/ de rosas que onte encheron de perfume/ o mundo”.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 4-1-2015]

Boxejant la vida

Xabier López López (Bergondo, A Coruña, 1974) és un dels més prestigiosos narradors gallecs de la Generació dels 90. Autor d’una desena de títols clau en les lletres gallegues dels últims anys, les seves novel·les han obtingut reconeixements tan meritoris com el Premi de la Crítica Espanyola, el Xerais de Novel·la o el finalista del Premi Torrent Ballester, entre altres.

La narrativa de López López es caracteritza per la seva capacitat camaleònica i el seu natural talent per hibridar trames, personatges i escenaris molt diversos. Per això mateix, no poques de les seves històries amalgamen l’històric i el detectivesc, generant una subgènere partícular de narració d’intriga o novel·la negra .

Olympia Ring, 1934 és un bon exemple d’això. La novel·la, publicada fa tan sols uns mesos en gallec per l’editorial Galaxia, apareix ara traduïda al castellà per Daniel P. Torres en la col·lecció Argán de l’Editorial Gregal, el segell de Maçanet de la Selva que tan interessants títols ha publicat en els últims temps.

López López ens submergeix en una poderosa trama en la qual el món de la boxa i la investigació de les estranyes circumstàncies que concorren en la mort d’un púgil serveixen de decorat a un intens relat on personatges gallecs i catalans uneixen els seus camins en un moment crucial per a la història de Catalunya: els mesos posteriors a la Proclamació de l’Estat Català de 1934, és a dir, els Fets del Sis d’Octubre, als quals al·ludeix gràficament la il·lustració de la contracoberta en què es reprodueix el cèlebre cartell amb el lema ‘El dret es guanya per les armes. Estat català’.

Sebastián Faraldo, un atípic periodista de successos de Pontevedra que ja havia protagonitzat altres novel·les de l’autor com A vida que nos mata (La vida que ens mata, 2003), és enviat per El Matutino, periòdic de la seva ciutat, perquè narri com a improvisat cronista esportiu les vetllades del Teatre Circ Olympia que acabaran amb el cèlebre combat entre Josep Gironès ‘El Canari’ i Freddie Miller. En els enfrontaments previs a la gran final pel títol mundial dels Pesos Ploma participa un boxador gallec, Manuel Ramírez Castro, àlies O Camión, que cau desplomat en el ring de manera sospitosa.

A partir d’aquesta circumstància, Faraldo iniciarà una investigació que el portarà pels baixos fons de la societat catalana del moment, també fins a les altes esferes burgeses, desvelant el batec de la Barcelona de la República, així com les seves grandeses i misèries.

Els genuïns personatges amb els quals Faraldo es va trobant (directors de periòdic dissoluts, pinxos del barri de Gràcia, empresaris corruptes, dandis dels clubs anglesos de la ciutat, etcètera) i, sobretot, el dibuix de la realitat social en la qual es veuen immersos aquests és el que proporciona a Olympia Ring, 1934 un valor de document sociològic que, més enllà de l’indubtable atractiu de la seva intriga investigadora, fan de la novel·la una obra de gran ambició narrativa.

No resta més que felicitar a l’editorial gironina Gregal per l’encert de sumar al seu catàleg aquesta competent traducció de Daniel P. Torres de l’obra de Xabier López López, un autor de reconeguda solvència en la literatura gallega del moment, que ja havia estat traslladat al castellà i al portuguès en anteriors títols i que amb Olympia Ring, 1934 ens brinda la seva novel·la més catalana, una visió de la convulsa Barcelona òrfena de Companys, Tarradellas i altres en la qual, més enllà del quadrilàter, la vida es juga perillosament en el ring dels carrers.

[Diari de Girona, “Accents”, 28-11-2014]

Contra as cordas

Xabier López López leva máis de tres lustros sorprendéndonos agradablemente coas máis diversas propostas narrativas. Para o escritor de Bergondo ningunha trama semella imposible, polo que non temeu xogar coa escrita de corte aventureiro, a metaliteraria, a sociolóxica e, sobre todo, a novela de intriga e histórica.

Estas dúas últimas fías son as que se alían tamén na súa máis recente entrega, Olympia Ring, 1934, un relato no que recupera como protagonista un vello coñecido para os seareiros do escritor: o xornalista pescudador Sebastián Faraldo, un “plumífero” curtido en mil batallas cun olfacto de can de caza para erguer a lebre dos máis arrevesados asasinatos.

Se en A vida que nos mata (2003) Faraldo desenvolvía as súas investigacións no Mondariz máis balnearístico, desta volta o xornal para o que traballa, o pontevedrés O Matutino, desprázao ata Barcelona para, remudado en periodista deportivo, cubrir as veladas que na famosa sala do Olympia se desenvolven a finais de 1934 na loita polo título do peso pluma entre o catalán Josep Gironés e Freddie Miller. Nos combates previos a este encontro participa tamén un galego, Manuel Ramírez Castro, alias O Camión, quen vai caer morto no cuadrilátero non tanto polos golpes recibidos coma por un imprevisto ‘desfalecer’ do que Faraldo sospeitará e, tras os adoitos serpeares investigadores, acabará por confirmar responden a un sutil asasinato orquestrado pola persoa menos pensable.

Por tanto, como novela negra Olympia Ring, 1934 responde ás claves do xénero tanto no que respecta á caracterización dos personaxes coma aos motivos narrativos que lle serven de escusa. Agora ben, López sabe tirar partido deses clixés para levalos alén e, hibridándoos coas solucións propias do histórico, acabar por ficcionar unha realidade que non só atende á propia intriga, senón que non esquece arroupala co pano de fondo da convulsa situación social que vive a España e, particularmente, a Cataluña do seu tempo, padecedora das consecuencias da frustrada proclamación do Estado catalán e cunha cidade como Barcelona instalada nun carrusel político no que se suceden os sobresaltos gobernativos e onde os cidadáns non saben ben a que aterse.

Por entre este río avolto das horas republicanas na Cataluña do 34 van aparecendo tamén outros seres que nos introducen en ambientes ben diferentes e complementarios, pois igual retratan a hampa camorrista do mundo das apostas que xira en torno ao puxilato coma o aparente e un tanto decadente ambiente dos clubs ingleses da cidade condal, cando non a vida proletaria dos barrios de extrarradio ou amoríos varios.

Olympia Ring, 1934 sabe contarnos unha historia con gancho, onde o desvelamento dun homicidio é o motor, pero non renuncia por iso a radiografar os espazos sociais nos que os protagonistas se desenvolven. Neste sentido, cómpre destacar que o proceso de documentación de López foi intenso e, como el mesmo explica nunha “Nota do autor” final, hai moita bibliografía que foi deglutida para nutrir esta narración, que, porén, ten o bo gusto de dosificar a información contextual, evitando caer en tentacións historicistas tan habituais noutros.

Novela ben tecida, con personaxes moi carismáticos (ese Notario indixente que axuda a Faraldo ou o despropositado director de O matutino, mesmo o atípico púxil que O Camión é), Olympia Ring, 1934 é unha boa mostra das posibilidades que a novela negra pode ofrecer trasladándoa a escenarios históricos de crise para operar unha fractura, unha crise, e deixar que a vida, contra as cordas, flúa polas veas da literatura.

[Faro de Vigo, 9-10-2014]