Ricardo Carvalho Calero, a voz múltiple

Hoxe é o Día das Letras Galegas, que este ano dedicamos á senlleira figura de Ricardo Carvalho Calero (Ferrol, 1910-Compostela, 1990). Con esta conmemoración honramos a memoria dun home que dedicou a vida á causa de Galicia, da súa cultura e da súa lingua para engrandecelas. Un intelectual polifacético, que centrou todos os seus esforzos e sabedoría en enriquecer a nosa literatura, estudala a fondo, ensinala e facer que a amasen propios e alleos.

En realidade, non hai un só Carvalho Calero, senón moitos. A súa é unha voz múltiple, un poliedro de mil caras que fan del un dos humanistas máis completos da pasada centuria.

Carvalho Calero foi poeta e manifestouse con contundencia respecto a tal identidade: “Poeta es, pois da-che nojo todo/ agás a poesia”. E foi verdade, pois abondan para demostralo títulos como Vieiros (1931), O silencio axionllado (1934), Anxo da terra (1950), Poemas pendurados dun cabelo (1952), Salterio de Fingoy (1961), Pretérito imperfeito (1980), Futuro condicional (1982), Cantigas de amigo e outros poemas (1986) ou Reticências (1990). Neles deixounos unha poética de clasicismo culturalista, atenta tanto ás cuestións problemáticas do individuo e da sociedade coma á pulsión amatoria, igual á reflexión identitaria ou transcendente que á pescuda metapoética.

Mais o ferrolán cultivou tamén a narrativa nalgúns relatos breves e nas novelas A xente da Barreira (1951), un dos títulos cos que se recupera o discurso literario galego das Posguerra, e a máis complexa Scórpio (1987), texto de pegada autobiográfica que supón o cumio da súa escrita neste xénero.

Da mesma maneira, Carvalho Calero non desatendeu a dramaturxia na nosa lingua. E velaí están para o demostrar pezas como a “Farsa das zocas”, “A arbre”, “O auto do prisioneiro” ou “A sombra de Orfeo”, todas reunidas no volume Catro pezas (1971), ás que logo uniu “O fillo”, “Isabel”, “O redondel” e “Os xefes” para publicar o seu Teatro completo (1982). A lectura de todas elas evidencia a súa fina sensibilidade para conxugar a tradición histórica do noso teatro coas máis vangardistas achegas do teatro europeo da época, sen desatender á función didáctica, pois moitas destas pezas naceron ao abeiro da súa praxe docente.

Agora ben, se importante foi a súa contribución aos eidos da poesía, a narrativa e o teatro en galego, non me cabe dúbida ningunha de que Carvalho Calero brillou incomparable como ensaísta. El é, sen lugar a discusións, o pai da historiografía literaria galega moderna. A súa Historia da literatura galega contemporánea (publicada orixinariamente en 1963, pero con edicións revisadas e aumentadas de 1975 e 1981) é a biblia literario-historiográfica galega. Pasaron moitas décadas dende a súa escrita, mais ninguén en todos estes anos (ninguén que consideremos un estudoso serio, entendámonos) abordou calquera análise dun autor, xeración ou época literaria historiada por Carvalho Calero sen acudir, unha e outra vez, ao seu manual, para amplificalo, complementalo, contrastalo ou rebatelo, mais sempre téndoo como referencia inescusable. A esta súa Historia habería que engadir ducias e ducias doutros traballos seus capitais, pois non hai escritor importante, época literaria ou feito destacable que non tratase o que foi o primeiro catedrático de Lingüística e Literatura Galega da USC. Mais, por sintetizar, amentarei tan só outros dous volumes: as entregas Libros e autores galegos; a primeira analizando Dos trovadores a Valle-Inclán (1979) e a segunda centrada no Século XX (1982).

O perfil desta voz estereofónica, todoterreo da cultura de noso, completaríase coas facianas do lingüista (velaí a súa canónica Gramática elemental del gallego común, pola que tantas promocións estudaron dende que se publicou en 1966); o seu labor docente no Colexio Fingoy, no Instituto Rosalía de Castro e na súa cátedra universitaria; a militancia no Partido Galeguista e a implicación na redacción do Anteproxecto do Estatuto de Galicia; e a pertenza ao Seminario de Estudos Galegos, á FUE, á Real Academia Galega, a Academia das Ciências de Lisboa ou á AGAL.

Máis de seis décadas entregadas a Galicia, o seu idioma e as súas letras; milleiros de textos publicados en libros e revistas; máis dunha ducia de poemarios; novelas e pezas teatrais; dúas ducias de volumes de ensaios e decenas de investigacións por toda parte; innúmeros estudos introdutorios, prólogos, edicións de autor; folletos, conferencias millenta, relatorios en congresos, dirección de teses e tesiñas, entrevistas e unha morea de actividades máis fan do intelectual ferrolán un xigante das nosas letras que abraia pola súa enormidade. Por iso este 17 de maio, día sinalado, a nosa máis admirativa homenaxe rendémoslla a Ricardo Carvalho Calero, voz múltiple que nos guía.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 17-5-2020]

 

Sete anos con Criticalia

Hoxe hai sete anos que Criticalia abría as súas portas e, para celebralo, muda a faciana incorporando unha nova cabeceira creada por Olga López.

Nesta ocasión o deseño emprega a técnica da acuarela para reflectir un mar de libros cun faro da sabedoría que todo o ilumina e que alcanza tamén outros útiles da escrita e a lectura. Simbólica imaxe na que ben podemos sentirnos representados todos os letraferidos.

Olga López dá, así, relevo a Caxigueiro, quen creou a imaxe que encabezou o blog as dúas últimas tempadas e que sucedeu ás doutros artistas anteriores. A todos eles debe Criticalia agradecemento por crearen magníficos atrios para esta casa dixital.

Beizón á artista, meirega xenerosa, por ter enfeitado con tanto ben esta bitácora, que loce anovada mercé ao seu talento. ¡Que a gocedes!

Guerras literarias

Vivimos nun mundo avolto, en permanente conflito. Desafortunadamente, as guerras, enfrontamentos armados e situacións de violencia extrema son unha tristísima realidade, por iso é preciso que as xentes de paz coñezamos ben a orixe destas situacións, as súas consecuencias e a intensa e lacerante vivencia que producen.

Un xeito revelador de se achegar a tan témera experiencia é a vía literaria. Os escritores captan sensiblemente o traumático impacto que, tanto dende a pura carnalidade coma tamén dende o psicolóxico, acaba por cangar as vidas daqueles que se ven arrastrados por un conflito bélico. Por iso, os libros que tratan esta temática teñen de ser unha fonte de lectura esencial para mellor comprender as causas e ronseis que a vesania violenta desata e, deste xeito, aprehender e mellorar na rehumanización do individuo moderno.

Un eido no que a escrita sobre motivo bélica é especialmente valiosa é o infantoxuvenil. Na literatura inicialmente destinada aos máis novos engádese ao estético ou evocador un plus reflexivo do que adoito se desprende unha lectura de valores, mesmo pedagóxica en ocasións, que fai deste tipo de obras unha referencia ben recomendable para os que están a se formar.

Todo o anterior pesou, sen dúbida, no ánimo do equipo que preparou a edición de Reflexos das dúas guerras mundiais na LIX, volume coordinado por Blanca-Ana Roig Rechou, Isabel Soto López e Marta Neira Rodríguez no que unha corentena de especialistas tanto galegos coma do resto do Estado, de diferentes lugares de Europa e tamén de América colaboran con estudos e panorámicas sobre ámbitos literarios nacionais a propósito dalgúns dos grandes títulos desta temática.

A amplitude e variedade dos traballos que integran este volume imposibilita que en breve espazo sexa quen de dar conta de todos eles, así que me conformarei con dicir que poden lerse nel artigos marco tan interesantes como o asinado polo profesor da Escola Superior de Educação do Instituto Politécnico de Porto José António Gomes, quen fai un moi documentado repaso ás principais achegas e tratamentos das obras deste tema en literaturas como a alemá, a británica, a canadense, a castelá, a catalá, a francesa, a galega, a italiana, a holandesa, a irlandesa, a israelí, a norteamericana, a polaca ou a portuguesa.

Do mesmo modo, coido tamén traballos do máximo proveito as panorámicas verbo da presenza das dúas guerras mundiais en ámbitos do espazo ibérico e iberoamericano como a literatura española (nun artigo que asina o profesor Jesús Díaz Armas, da Universidade da Laguna), catalá (Joana Maria Cladera Socias, Universidade das Illas Balears), portuguesa (Ana Margarida Ramos e Sara Reis da Silva, Universidades de Aveiro e Minho), éuscara (Xavier Etxaniz e Manu Lopez Gaseni, Universidade de País Vasco), brasileira (Thiago Alves, Universidade Estadual do Norte do Paraná), mexicana (Laura Guerrero Guadarrama e Áurea Xaydé Esquivel Flores, Universidade Iberoamericana) e, xaora, galega (Marta Neira Rodríguez, Universidade de Santiago).

Ás anteriores achegas cómpre aínda engadir iluminadoras aproximacións a obras clave da literatura infantoxuvenil de asunto bélico como o Diario de Ana Frank, o Maus de Art Spiegelman, A balada do Mar Salgado de Hugo Pratt, o Otto de Tomi Ungerer ou O neno do pixama de raias de John Boyne, por citar só algunhas das dúas ducias de libros que son aquí estudados monograficamente.

O volume péchase cun magnífico ensaio a propósito da imaxe e as ilustracións na bibliografía infantoxuvenil bélica que realizan Carmen Franco Vázquez e Guillermo Calviño Santos (USC), que complementa o estudo dese produto hibridado que son os álbums e os libros ilustrados, onde a importancia da imaxe está ao nivel —e por veces mesmo por riba— do interese que xera o propio texto.

Reflexos das dúas guerras mundiais na LIX é unha publicación máis que necesaria. Non só porque salva do esquecemento na pura oralidade ás intervencións do congreso internacional homónimo que hai uns meses organizou en Compostela a rede LIJMI (Literaturas Infantiles y Juveniles en el Marco Ibérico e Iberoamericano), todas elas contribucións analíticas ben apreciables, senón tamén porque baixo o guieiro de Roig Rechou, Soto López e Neira Rodríguez os mellores especialistas na materia ofrecen textos impagables para os profesionais da mediación (docentes, bibliotecarios, familias, animadores culturais, lexisladores educativos, editores) e tamén para o público xeral que ande na procura de instrumentos de consulta e orientación que acheguen ao lectorado máis novo obras de calidade literaria nas que poidan aprender que a violencia, o sufrimento, a persecución, a tortura, o egoísmo e as guerras son males que non poden deixarnos indiferentes e cómpre mudalos sempre pola paz, a comprensión, o respecto, a compaixón, a benevolencia e a xenerosidade.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 13-11-2016]

150 anos de Alicia

Río Támesis. 4 de xullo de 1862. Na Ponte Folly, pretiño de Oxford, soben a unha pequena barca o diácono Charles Lutwidge Dodgson, o reverendo Robinson Duckworth e mais as tres fillas do decano da Christ Church, Henry Lidell: Lorina Charlotte, Alice Pleasance e mais Edith, de trece, dez e oito anos respectivamente.

Van camiño de Godstow, a onde queren chegar para, beira do río, tomar o té. Os oito quilómetros de camiño fanse eternos. As nenas desesperan, así que solicitan do señor Dodgson, profesor de matemáticas no prestixioso college que seu pai dirixe, que lles conte unha das súas fabulosas historias para entreter o tempo. Dodgson accede e comeza a improvisar un relato deliciosamente absurdo dunha nena que, como a mediana delas, viaxa por un país imaxinario cheo de abraiantes personaxes onde habitan un coello branco viaxeiro e falabarato, un sombreireiro doído e mesmo unha raíña de corazóns desapiadada.

As nenas reloucan de ledicia en oíndo a historia e o reverendo Duckworth, estrañado pola fluidez fantástica que vai cobrando o relato, acaba por preguntar a Dodgson nun aparte: ¿verdadeiramente estalo a inventar todo, querido amigo?, ao que aquel tatabello hermético e fabulador responde divertido: do principio á fin, benquerido.

Aquel relato foi o xermolo da narración que o profesor de Lóxica Charles Lutwidge Dodgson, máis coñecido polo celebérrimo pseudónimo de Lewis Carroll, publicou tres anos despois baixo o título de Alice’s Adventures in Wonderland, unha historia fascinante, que abala entre o ludismo verbal, o absurdo psicolóxico e o cripticismo simbólico e que ten cativado a xeracións e xeracións.

Este 2015 alcanzouse o sesquicentenario de Alicia no país das marabillas e, con tal motivo, unha morea de actividades e publicacións están a celebrar a efeméride: edicións especiais onde se recolle o texto íntegro daquela primeira edición xunto á súa continuación seis anos posterior, Through the Looking-Glass, and What Alice Found There (Alicia do outro lado do espello); impresións especiais de selos postais no Reino Unido nos que se recrean escenas da obra; exposicións nas que se exhibe algún dos vinte e tres únicos exemplares que se conservan da editio princeps; obras de teatro, concertos e musicais; reedicións da biografía referencial de Carroll asinada por Morton N. Cohen; volumes co epistolario do autor; proxectos de ilustración colectiva da obra como o 150 Alice Project (www.150alice.com) e ata unha Alice in Wonderland. An Interactive Children’s Story Book, versión dixital para rapaces que integra vídeo, narracións e actividades a modo de relato animado do clásico.

A influencia e actualidade deste clásico da literatura universal é enorme. Sen Carroll non se entendería o fascinio polas infantes da Lolita de Nabokov (quen, por certo, traduciu ao ruso a novela do británico), nin tampouco Joyce podería ter absurdizado a viaxe interior do Ulises ou apostado tan decididamente polos xogos de palabras do Finnegans Wake, que tanto abundan tamén na obra do diácono.

Noutras artes a Alicia foi igualmente obxecto central de recreación, caso da pintura (velaí algunhas das achegas de Max Ernst, René Magritte ou Salvador Dalí), a música (non é preciso máis que recordar algúns temas dos Beatles, Tom Waits ou Aerosmith) e, xaora, o cinema, onde se contan por ducias as adaptacións, entre elas a moi gabada Alice in Wonderland dirixida polo incomparable Tim Burton no 2010.

Non cabe dúbida, pois, de que estes primeiros cento cincuenta anos lle sentaron ben a aquela surreal narración improvisada no Támesis, unha historia na que os nosos medos e pesadelos, as nosas ilusións e devezos, os nosos estrañamentos e perplexidades se ven espellados nun universo fantástico e subxugante que nunca deixará de nos sorprender.

Alicia en Galicia

Hai xa máis de tres décadas que Alicia adeprendeu a falar galego. Os seus mestres foron Teresa Barro e mais Fernando Pérez-Barreiro Nolla, dous tradutores excepcionais que aceptaron o reto de trasladar as súas aventuras á nosa lingua para que Edicións Xerais publicase en 1984 Alicia no país das marabillas.

Aquela excelente tradución foi recoñecida nada menos que co Premio Nacional de Tradución de Libros Infantís e Xuvenís en 1985, galardón que o Ministerio de Cultura concedía, por vez primeira, a unha obra editada en galego.

Este mesmo ano, no prestixioso The Grolier Club de Nova York inaugurouse unha grande exposición na que se amosaron exemplares da Alicia nas diferentes linguas do mundo ás que foi traducida. Alí figurou tamén a versión de Fernando Pérez-Barreiro Nolla e Teresa Barro, quen explica como foi o proceso de vertido da obra no ensaio “My Story of the Galician Alice”, inserido no magno Alice in a World of Wonderlands publicado hai uns meses pola Oak Knoll Press.

Por remate, ao moi meritorio labor de Barro e Pérez-Barreiro Nolla (quen tamén traduciron en 1985 para Xerais Alicia do outro lado do espello) veu sumarse estes días atrás a aparición das Aventuras de Alicia no País das Marabillas, nova versión da obra nesta ocasión trasladada con oficio por Xavier Queipo e impecablemente ilustrada por Fausto Isorna para El Patito Editorial.

[Faro de Vigo, 10-12-2015]

A conversa prometida

Benquerido Juan Ramón:

As avelaíñas vagaban tolas o venres pasado á tarde cando te telefonei. Un escuro lentor pousaba sobre os sinais de chamada no serán estantío, como se unha estraña premonición o gobernase todo. Tardaches en responder e apureime a preguntarche se era bo momento. Confesaches o cansazo, a necesidade de adiar unha conversación máis demorada e gorentosa, a promesa de nos chamar pronto e continuar a verba no punto na que a deixabamos.

Pero aquel falar ficou aboiando no ar, derrotado no limbo das confidencias que xa nunca poderán ser. Marchaches, silandeiro, o domingo á mañá, tempo do albor, esa palabra que tan boas lembranzas che traía.

Quedáronme por dicirche tantas cousas… Non soubeches que no meu recente Mondoñedo literario ten capítulo principal teu señor pai, Xosé Díaz Jácome, orixe da estirpe que en ti continuou, xornalistas e escritores de raza, mindonesismo cosmopolita, a maxia da palabra en cada liña. E non houbo tempo para noticiarche que a nova convocatoria do premio que leva o nome do teu proxenitor xa está en marcha, que ha seguir visibilizando poetas con talento.

Agora que, como escribiu o poeta tan amigo de teu pai, “Antre a esfera onde estás e a miña sombra/ unha oración que non esperabas tira/ unha canle de lus coma unha escada”, quero volver expresar o que tantas veces che contei: que foi unha ledicia coñecerte na Alameda dos Remedios aquel día grande das San Lucas de hai case vinte anos. Que sinto como un galano impagable o poder colaborar nas páxinas dos medios que temoneaches e, en non poucos casos, botaches a andar. Que tiven en ti sempre o máis xeneroso e cómplice compañeiro de angueiras investigadoras nas pescudas arredor do autor de Pombal. Que foi un pracer, e unha honra, compartir xeiras de premios literarios ao teu carón. Que nunca, endexamais, tiven de ti outra palabra que non fose de alento, de apoio incondicional, de xenerosa entrega.

Lembro os días nos que faciamos xuntos repaso dos teus inicios no Faro de Vigo, ao pé de teu pai e de Cunqueiro, tan benqueridos, autenticamente irmandados. E os esforzos e retos superados das dúas décadas á fronte de La Voz de Galicia. ¿Recordas canto nos gustaba coller ás mans aquela vella foto no límite entre Asturias e Galicia na que apareciades teu pai e mais ti cando un era director de La Voz de Galicia e o outro de La Voz de Asturias, cada un con cadanseu exemplar na man do periódico que capitaneabades?

Mercé a ti souben máis e mellor de Díaz Castro nos seus días mindonienses, das súas colaboracións nos medios nos que Díaz Jácome foi responsable e do epistolario que cruzaran. Tamén das andainas de teu padriño, Dionisio Gamallo Fierros, do seu saber oceánico. E, como non, daquelas opíparas xuntanzas no Masma ou en Ribadeo ás que acudían pai e padriño e aínda outros como Manuel María, Calvo Sotelo e diversos achegados das máis complementarias adscricións.

Adeprendín de ti unha divisa que me acompaña decote e que herdaches do creador de Muíño fidel: velas vir, deixalas pasar e parar a tempo. Niso ando, caro amigo. Mais hoxe toca espir o peito, falar claro e alto para confesar que, se algún día chego a escribir aquel bieito libro que Fole soñaba que titularía Censo de boa xente, nel has figurar con letras maiúsculas, porque fuches dos bos e xenerosos ata o derradeiro alento, porque para ti foron tamén escritos aqueles versos de Muíño fidel que teu pai dedicou ao seu fraterno Cunqueiro, palabras que agora axeito para dicirche ata sempre, saldando a débeda da conversa prometida:

Quizabes/ non escoitaches a chamada/ que che mandaron do Alén./ Era unha voz de luz/ que se acendeu, fuxidía,/ no teu magoado corpo…

Quizabes non te decataches/ de que chegaba a túa fin na Terra./ Foi todo moi sinxelo:/ unhas mans neboentas/ erguéronte, nun pulo,/ coma se un anxo che deixara as súas azas/ pra que voases./ Quizabes xa amencía no teu peito.

Óllate agora a miña lembranza/ na túa derradeira viaxe,/ cando chegou o intre de ‘saír pra durmir fóra’./ Un bater de azas/ resoaba tristemente./ Era o teu adeus e o noso pranto.

[El Ideal Gallego, Diario de Ferrol, 10-5-2015]