Radiocrítica 5-1-2015

Velaquí unha nova Radiocrítica emitida o luns día 5 de xaneiro en Ames Radio (107.2 FM, accesible on line aquí). Nesta ocasión falei con Nazaret López de A diagonal dos tolos, de Santiago Lopo  (1.07), A divina comedia, en tradución de Darío Xohán Cabana (8:00), Á procura da poesía. Vida e obra de Luz Pozo Garza (12.20), de Aurora López e Andrés Pociña e de Erik, o construtor de soños, de Kike Gómez e Dani Padrón.

Audio

Vencer, vencerse

Santiago Lopo vén doutros mundos literarios. Moita literatura europea, francófona e non só, alimenta a súa escrita. Estou convencido de que ese ascendente explica, en non pequena medida, por que a súa narrativa resulta entre nós tan refrescante, sen paralelo claro, tan estimulante.

Sorpresa positiva foi a sensación que causou a súa estrea con Game over (2006), bos augurios que se fixeron firmes con Peaxes (2009) e alcanzaron sólida tintura en Hora zulú, unha das novelas máis estimables do 2012. Revalida esta notable impresión o seu máis recente título, A diagonal dos tolos, obra coa que conseguiu o Premio Repsol de Narrativa que publica a editorial Galaxia.

A historia que nos propón Lopo lévanos aos antípodas, concretamente á antiga Île Bourbon, hoxe Illa Reunión. Alí, un mozo informático, fillo dun potentado local da aristocracia de orixe francesa que goberna os destinos da vella excolonia, recibe a noticia de que o seu proxenitor, ao falecer, lle lega o seu herdo con condicións: deixa estipulado que o todo o seu patrimonio será para el sempre e cando participe no célebre maratón que cada ano percorre en oblicuo toda a illa ao longo de 160 quilómetros. No testamento indica, amais, que ese percorrido deberá facelo en menos de 50 horas, so pena de ficar desherdado.

Esta escusa narrativa —ben coñecida e que xa deu froitos clásicos moi estimables, poño por caso no Angel Square de Edgar Wallace ou, noutro sentido, en A soidade do corredor de fondo de Sillitoe ou en De que falo cando falo de correr de Murakami— sérvelle a Lopo para crear un relato en dous tempos: o pasado colonial no que un escravo corre fuxindo dos seus señores que o procuran para sacrificalo por desacato e o plano do presente, no que Pierre (que así se chama o protagonista) participa na competición, pois sabemos que non o fai “por pracer. Nin sequera por snobismo ou por cumprir un desafío persoal. El non competía pola medalla nin pola camiseta. El corría para vencer o seu pai e tamén, quizais, para vencerse a si mesmo”.

A diagonal dos tolos avanza cunha prosa directa, peneirada de adornos vacuos, onde, porén, non falta o recurso ás fontes clásicas (velaí a cita expresa ao inmenso Baudelaire) e unha recreación plástica das atmosferas e situacións que deben moito á ollada cinematográfica que amosa os planos/situacións, os treitos/secuencia.

Vívida, sapiencial e sentida, a historia deste A diagonal dos tolos convídanos a reflexionar sobre a necesidade de ser na consciencia do que os devanceiros nos legaron, do sangue que alimenta o noso presente, da dureza, a crueldade e a devastación entre a que procuramos a preciosa xema da ledicia do vivir e o amor ao existente.

[El Ideal Gallego, Diario de Ferrol, 11-1-2015]

Letras en ronsel

Abandonounos o 2014, pero non nos deixou orfos. Tras de si deitou un feixe de lecturas de valor que hoxe me presta relembrar.

O ano narrativo foi feraz e houbo apostas ben variadas: dende a escrita autobiográfica, de relato reflexivo e primíparo, que achegou Inma López Silva en Maternosofía ata a aventura maratoniana nos antípodas que propón Santiago Lopo en A diagonal dos tolos, pasando pola narración memorística e de descubrimento da vida adulta e os seus secretos feridos por un tempo gris de A viaxe de Gagarin de Agustín Fernández Paz, o puxilato pola supervivencia nun tempo avolto do Olimpia Ring, 1934 de Xabier López López ou as miserias dos escenarios e a vida de Máscaras rotas para Sebastian Nell de Alberto Ramos.

Tampouco os poetas ficaron a barbeito. Velaí están para demostralo A segunda lingua de Yolanda Castaño, ironía e pensamento versal de retrouso idiomático e resaibo revelador; A última música das cousas de Bieito Iglesias, memoria dun eu en tránsito melancólico; A distancia do tambor de Eva Veiga, cicatrices, Tempo de Ombre, filosofía do que esfarela; Cronoloxía da urxencia de Dores Tembrás, poliedro de silencios, acougo na tormenta, o pensamento a autoesculcarse; As voces da máscara de Arcadio López-Casanova, o transterro, a vixilia do desposuimento, os devanceiros a guiar a palabra maxistral, o final esperanzado en Ondara; Fulguración e silencio de Xavier Rodríguez Barrio, a verba en diálogo fértil, a memoria do amigo que se foi e non se vai xa máis; ou Celebración de Gonzalo Hermo, poemas de eu post-crac, fracturas interiores que viaxan entre musgos e vísceras na queste da identidade propia.

Foi tamén, este, ano de ensaística sobresaliente. Abondaría con amentar a Historia da literatura galega. De 1853 a 1916. O Rexurdimento que o profesor Xosé Ramón Pena publicou hai uns meses, volume imprescindible para revisitar criticamente tan decisivo período do noso pasado literario. Mais a este título habería aínda que sumar os Livros que nom lê ninguém de Isaac Lourido, lúcido repensar das nosas condicións sistémicas e as súas derivacións, principalmente proxectadas sobre a obra de determinado grupo autorial; a reivindicación da memoria masacrada que Francisco Xavier Redondo Abal tenta restituír en Bibliotecarios e bibliotecarias infames e que se explica transparentemente no subtítulo: A depuración franquista do corpo bibliotecario republicano. O caso galego; ou mesmo a indagación teórica que Inma Otero Varela acometeu en A ficcionalización do eu: autoría e protagonismo das mulleres na literatura, inestimable ensaio a propósito do xenérico e o seu valor na proxección e interpretación dos suxeitos literarios da escrita máis recente.

Este esquemático guieiro resultaría incompleto se non se recordase que a produción infantoxuvenil brillou tamén con intensidade en obras como o poemario As redes de Inés, de Elvira Riveiro Tobío, versos de recoñecemento e agarimo ás traballadoras do mar; tamén en De como Chispo, o esquío, puido co frío de Toño Núñez, sagacidade e tenrura para superar os atrancos da vida; As noites de Xián de Concha Blanco, saudades mariñas dun mundo que non se concibe sen o rumor das ondas e, xa para os rapaces medianeiros, a magnífica Historia da bicicleta dun home lagarto de Fina Casalderrey, memoria de tempos facareños que a ilusión e a esperanza souberon borrar. Para os máis mozos, as regalías viñeron do Reo de Xesús Fraga, días de graffiti e ritos de paso, xeiras nas que a banda sonora das xornadas acompaña o albiscar dun futuro que se ten de labrar coas decisións propias; e, no poético, Penúltimas tendencias de Carlos Negro, versos contra a tiranía da moda e as trampas que ás rapazas tende, evidenciando adicións témeras, acusando a destrución das vontades. En fin, habería tamén que lembrar que o teatro e pur si mouve e ofreceu (re)edicións tan estupendas como a moi amena O achado do castro de Manuel Núñez Singala ou o máis grave e meditabundo Lapsus de Alfonso Pexegueiro, comedia do existir, infancia de moral mancada.

Letras en ronsel dun ano que esmoreceu e que serán sucedidas por novas ceifas ás que cómpre desexar nos traian tan bos momentos de lectura como deixaron estes libros que aquí pouso “coma cinza/ de rosas que onte encheron de perfume/ o mundo”.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 4-1-2015]

Parlamento das Letras: Santiago Lopo

Santiago Lopo é un explorador de mundos, un peregrino do espazo tempo e o transvirtual que alimenta a escrita coa grande pregunta: ¿que é o real?

Ese profundar na necesaria parcialidade do que nos é revelado, no insuficiente e inconexo coñecemento da nosa existencia e circunstancia teno levado a defrontar o mundo internetiano e as súas implicaturas fóra das landas de bytes en textos como Game over. Mais esa mesma perentoriedade da implementación do real e da súa compresión holístico-sociolóxica é a que comparece en Peaxes, aínda que talvez onde espellen optimamente as súas hesitacións sobre o existente, a temporalidade e a identidade sexa na máis recente Hora zulú, un alegado en favor da consciencia vital de integración cósmica, onde se funde poética e matemática, física e ficción para reflectir e amalgamar o subatómico e o sideral, a fractalidade dos universos paralelos e os recursivos multiversos cunha lírica da proporcionalidade do empírico.

Este narrador e tradutor vigués, profesor de francés e excelente coñecedor da realidade francófona e bretoa, tense revelado nos últimos anos como unha das voces máis orixinais do noso panorama literario. As seguintes liñas demostran que é tamén un lúcido analista da súa propia andaina, do contexto no que esta se inscribe e da actualidade da escrita de noso.

―¿Cando, onde e da man de quen publicaches os teus primeiros textos?

Os meus primeiros textos están enlatados en celuloide e arquivados nalgún frío almacén que descoñezo: foron traducións de guións de películas, sobre todo series estadounidenses e longametraxes. Os textos traducidos a partir doutra lingua sempre implican algo de creación, por iso os inclúo nesta resposta. A tradución para dobraxe é un mundo moi sacrificado, pero ao mesmo tempo engaiolante. Nesa época tamén traducín para Edicións Xerais dúas novelas curtas do malogrado autor francés Hervé Guibert: Citomegalovirus e O meu criado e mais eu. Posteriormente empecei a colaborar coa revista Unión Libre, realizando artigos da miña colleita e tamén traducións de diversos autores, como Noam Chomsky ou o historiador galo Marc Ferro.

En canto aos textos de creación literaria propia, comecei a publicar en 2006 ao gañar o VI premio de novela por entregas de La Voz de Galicia con Game Over. En agosto dese mesmo ano a obra apareceu no xornal, a razón dun capítulo diario. Logo, Game Over editaríase en 2007 en formato libro na editorial Biblos, grazas ao interese de Tucho Calvo, a quen lle debo moito pola confianza que depositou en min. A cultura galega ten que estarlle moi agradecida a Biblos polo constante apoio ás autoras e autores novos e pola difusión da nosa literatura.

―¿Cal das túas obras cres que foi mellor tratada e cal pasou máis desapercibida para o público e/ou a crítica? ¿Por que cres que recibiron ese trato desigual?

Polo de agora non me podo queixar, porque todas tiveron unha excelente acollida. Game Over (Biblos) e Peaxes (Edicións Xerais) xa van pola terceira edición. A última, Hora zulú (Editorial Galaxia), está a funcionar moi ben. Só leva uns meses publicada, pero non é descartable que apareza unha segunda edición dentro de pouco. Aproveito para dicir que en Hora zulú hai agochado un “ovo de Pascua” relacionado cun enderezo de correo electrónico. Algún ou algunha lectora ousada acabará por descubrilo…

―¿Tes algún hábito singular ou manía á hora de escribir?

A miúdo escribo polas mañás. A música de fondo axúdame a visualizar escenas, e os estados de ánimo que me crean as cancións transmítollelos aos meus personaxes. Ultimamente adoito poñer algún concerto de Radiohead e deixo voar a imaxinación (aínda que este sexa un blog de letras, recomendo o concerto que fixeron en Saitama, Xapón).

―Nunha antoloxía da nosa literatura recente, ¿ao pé de que autores/as preferirías figurar?

Ao pé dos bos e xenerosos, das boas e xenerosas. Creo que con Internet é máis complicado impor un canon literario. Algo que agradezo, porque as xerarquías sempre me produciron urticaria.

―Se tiveses que historiografar a túa propia traxectoria literaria, ¿que trazos salientarías?

Nos meus libros sempre busco ser orixinal, tanto na forma coma no contido. Recoñezo que na literatura xa está case todo inventado e ser innovador non é doado. O obxectivo é sorprender e interesar aos meus lectores e lectoras. A estética, a reflexión e a diversión tamén deben estar presentes, ao meu ver, nunha obra literaria.

―¿Que lecturas te acompañan decote ou a que escritores/as regresas con frecuencia?

É unha pregunta complicada, hai tantas lecturas na vida dunha persoa! Como para a maioría das escritoras e escritores da miña xeración, os textos de Manuel Rivas e de Suso de Toro supuxeron a descuberta da narrativa galega de principios dos 90. Na miña mocidade lía e relía a J. R. R. Tolkien ou a J. D. Salinger… Agora regreso a miúdo á escrita de Eduardo Galeano e A peste de Albert Camus encaixaría perfectamente no grave momento que vivimos na actualidade. Sempre me apaixonou A conxura dos necios de J. K. Toole e o feito de que a súa nai fose de editorial en editorial co manuscrito despois do suicidio do autor, ata lograr a súa publicación. Nos últimos tempos trato de collerlle o punto a Haruki Murakami. Así mesmo, leo moito ensaio, sobre todo relacionado coa memoria histórica en Galicia e fóra dela. Un bo exemplo pode ser La Nueve de Evelyn Mesquida. Tamén gusto moito da banda deseñada, na que, por certo, Galicia é un referente, por calidade e variedade. Cando chego á casa derrotado leo algún número de Transmetropolitan e logo xa estou preparado para seguir dando guerra.

―¿Que cres que lle falta aínda ás nosas letras e que lle sobra definitivamente?

Como tradutor de formación, penso que nos falta presenza no exterior, traducións a outras linguas. Deberiamos darnos a coñecer, porque temos moito e moi bo que dicir.

Cando un libro me aburre sempre penso que lle sobran páxinas. Fuxo das descricións barrocas de léxico escuro. Renego dos parágrafos eternos e mal construídos que te acaban asfixiando. Eses parágrafos que os lectores temos dereito a saltar e dos que Daniel Pennac falou no seu decálogo dos dereitos do lector. Esas liñas, que a maioría de nós evitamos ler, son o que lles sobra ás letras universais e, por conseguinte, ás galegas. E que conste que me gusta Proust, pero aí a cohesión textual é insuperable.

―Se soubeses que o teu tempo se esgota, ¿que non te perdoarías non deixar escrito?

Un libro no que conte experiencias das miñas viaxes. Afastarte dos circuítos turísticos tradicionais axuda a reconciliarte coa humanidade e contigo mesmo. Unha viaxe ao exterior sempre é unha viaxe ao noso interior, e canto máis virxe sexa o lugar, moito mellor.

―¿Cal é a túa valoración do noso presente literario?

En xeral, son optimista. Pero como non me considero capaz dunha análise rigorosa, vou responder cunha frase de Jean Cocteau, dicindo que o sistema literario galego é coma a conxugación do verbo amar: o seu pasado non é simple, o seu presente non é máis ca indicativo e o seu futuro sempre é condicional.

―Se desexas facer algunha outra consideración, túa é a palabra.

Gustaríame darche os parabéns polo teu blog e polo esforzo que supón mantelo tan actualizado.

Multiverso zulú

Sabía de Santiago Lopo dende a súa inicial Game Over (2007), mais sobre todo pola súa prometedora Peaxes (2009), que xa deixara en min un moi agradable sabor de boca, como no seu día manifestei publicamente. Ese é o motivo de que, ante a aparición da recente Hora zulú, coa que obtivo o último Premio García Barros, me interesase pola súa lectura.

E fixen ben. Porque Hora zulú é un dos libros máis sólidos e entretidos dos publicados nestes meses, confirmando a progresión ascendente deste narrador vigués, de lazos bretóns e vencello lucense.

A nova novela de Lopo proponnos unha fonda reflexión sobre o grande tema da literatura por excelencia: a existencia e o paso do Tempo, así, con maiúsculas, pois xustamente da teórica sabotaxe ao espazo-tempo é do que trata esta historia.

Un físico cuántico líder dun grupúsculo antisistémico de bandeira ecolóxica, un sanatorio mental ao que vai parar por motivos que non convén spoilerizar, unha psiquiatra nova que tenta desvelar os misterios que rodean a este personaxe aparentemente amnésico a través da lectura dos textos literarios (poemas e relatos) que o tal deixou aos seus compañeiros de reclusión antes de falecer en estrañas circunstancias, todo por xunto serve para que Lopo ganduxe unha narración de suspense maxistralmente dosificado, con personaxes moi ben caracterizados, oportunísimas chiscadelas de ollo benhumoradas e variedade de rexistros e parlamentos que engaden riqueza e diversidade á trama.

Porque hai en Hora zulú unha clara intencionalidade de orquestración interxenérica, de orbitar harmónico de traxectorias textuais, que igual emprega o verso cósmico que os informes psiquiátricos, o mesmo as epístolas amorosas que os relatos curtos, tanto a transcrición de conversas hospitalarias coma os informes policiais, conseguindo un puzzle perfectamente debuxado onde cada peza ocupa o seu lugar e encarta á perfección coas restantes.

Neste último sentido, cómpre salientar a moi habelenciosa estrutura enmarcada que o vigués deseñou para dar acubillo aos cinco contos inseridos no volume, todos eles de grande altura narrativa e finais ben sorpresivos que os emparentan, agás talvez no caso dun deles, un demasiado telepático e pseudonírico, o que non logra en absoluto facer desmerecer o conxunto.

Hora zulú alude dende o seu propio título (que non é senón unha outra designación para usos militares e de navegación da UTC, isto é, o Universal Time Coordinated, un estándar temporal baseado no Tempo Atómico Internacional que se obtén a partir dunha media ponderada dos sinais de diversos reloxos atómicos situados en diferentes laboratorios do mundo) á quimera da detención do Tempo, a ese devezo por frear o seu avance, por conseguir liberarse da súa tiranía. A iso dedica a vida o protagonista deste relato, a iso e a facer que o seu tempo transcorra co maior ben e máximo respecto para Pachamama, a deusa Xea, ese ente vivo que o planeta é e ao que nos empeñamos en agredir co todo canto atentado antiecolóxico se nos ocorre (tanto é así que o desastre do petroleiro Erika nas costas bretoas en decembro de 1999 xoga un papel decisivo no desenvolvemento argumental).

Entremesturadas co anterior van tamén as fías da histórica sociedade Fumifugium, a miraxe dunha relación amorosa entre dous mozos psiquiatras que esvaece no pasado para pesar dunha das partes, as agudísimas reflexións ás que se abre o relato na descrición sobre o delgado gume que afasta a loucura da cordura, como certo visionarismo positivo —un ver máis alá— pode confundirse ignorantemente cun trastorno patolóxico e aínda a importancia da consciencia vital dunha integración cósmica que funde poética e matemática, física e ficción para reflectir e amalgamar o subatómico e o sideral, a fractalidade dos universos paralelos e os recursivos multiversos, unha lírica da proporcionalidade do empírico.

Complexamente sinxela e asemade inxelmente densa, Hora zulú de Santiago Lopo é obra que se deixa ler con extremo agrado, que move o pensamento e esperta emocións, unha novela de harmonía de esferas concéntricas que a ninguén deixará indiferente.

[Publicado no xornal dixital Praza Pública, 7-1-2013]