O teatro de Santiago Cortegoso

Santiago Cortegoso é un dos dramaturgos máis interesantes da última década. Os premios que teñen distinguido xa a súa obra, o número de montaxes que dirixiu e os títulos publicados confírmano como un home de teatro que ten gañado un lugar de seu nos eidos da escena galega, pois tamén é o corresponsable dunha compañía e, como actor, habitual en series galegas ben coñecidas.

Xunto á actriz Marián Barallobre creou Ibuprofeno Teatro, coa que representou diversas pezas dende o 2010 ata hoxe. Tres delas aparecen agora reunidas nun volume que publica Morgante Edicións: A filla de Woody Allen. Pequenos actos pseudorrevolucionarios. O furancho.

Representadas en múltiples ocasións, todas tres coinciden, porén, na plasticidade literaria dos seus diálogos, simbolismos e atmosferas e, aínda que están depuradas de didascalias e outros elementos adoitos, non por iso deixan de transmitir unha inconfundible sensación de lograda creación verbal inserida nun artefacto escénico que participa doutras artes.

Ben diversas nas situacións que presentan e nos marcos que recrean, as tres pezas converxen tamén no seu humor e alento reivindicativo. Un humor que beirea, en non poucas ocasións, o sarcasmo, rebereteado sempre de ironía ácida e mesmo de hilaridade absurda, instrumentos todos que serven ao autor para facer tolerable a reflexión verbo das incongruencias, inxustizas e insolidariedades que pexan a nosa sociedade. Neste sentido, a dramaturxia de Cortegoso pode moi ben alcumarse de teatro social, pois pretende evidenciar sobre as táboas as miserias e abusos do capitalismo deshumanizado, as lacras do neoescravismo clasista e o imperio devastador do deus monetario.

As vías para lanzar estas mensaxes varían en cada caso. Así, en A filla de Woody Allen dáse un evidente xogo metaficcional que serve para facer comparecer moitas das obsesións do propio cineasta estadounidense nas que pode verse reflectida gran parte da sociedade actual, como os problemas de identidade, a procura da felicidade, o complexo do amor e as relacións de parella, a dificultade para afrontar o paso do tempo e a fronteira da morte ou o papel das relixións.

A segunda das pezas, Pequenos actos pseudorrevolucionarios que non serven para cambiar o mundo pero fan que quedemos máis tranquilos pon ao descuberto a inconsistencia de certas actitudes iconoclastas e antisistema cando estas non teñen presente a realidade que pretenden mudar ou fronte á que queren reaccionar vindicativamente. Tal como o propio título anuncia, hai de fondo unha consciencia de que a ira acumulada por mor de tanta inxustiza social como vemos todos os días nos medios de comunicación impélenos a rebelarnos, sequera simbolicamente, pois é o único xeito de amosar o descontento, por máis que sexamos conscientes de que certos xestos han servir para mudar ben pouco.

Finalmente, O furancho é unha diatriba contra o snobismo dos que pretenden reinventarse compulsivamente, customizando tradicións e trendizando glamurosamente todo. O resultado é un escenario kitsch (o furancho) e un xeito de se comportar hibridado e insufrible: o enxebre-sofisticado. Secasí, as dúas furancheiras disparatadas e o seu local umbilicus son a escusa para poñer o dedo na chaga sobre o mundo da cultura en Galicia e, particularmente, a situación do seu teatro.

A modernidade do teatro de Cortegoso ―esas arquitecturas sketchizadas que ensamblan como mecanos e van retroalimentándose― e a potencia dos diálogos cosidos aos silencios e acenos que con eles se entretecen fan deste A filla de Woody Allen. Pequenos actos pseudorrevolucionarios. O furancho un convite gorentoso. Sería unha ledicia que aqueles que aínda non acudiron ao teatro para ver as obras (pois seguen representándose, como pode comprobarse no blog da compañía: http://ibuprofenoteatro.blogspot.com.es/), ou xa o fixeron pero queren revivilas por vía escrita, se acheguen a este volume. Terán asegurada unha experiencia máis que grata.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 4-9-2016]

Letras escolleitas

Traspasada a soleira do aninovo, acáelle facermos reconto do que o ano vello nos deixou literariamente, separar o gran da palla e gardar no celeiro o mellor e mais madurecido froito.

No eido da narrativa, o 2015 que se nos foi agasallounos con media ducia de títulos sobresalientes. É o caso desa homenaxe ao mundo dos libros, a liberdade e os soños que Manuel Rivas nos lega en O último día de Terranova. Tamén da historia de descubrimentos que mergullan nun pasado ilusionado e afinca nun presente rabudo que Antón Riveiro Coello debuxa en Os elefantes de Sokúrov. Evidentemente, o Eros e a Política que gobernan a revolución bolxevique de Inesa Armand e Lenin na Ostrácia de Teresa Moure, intensa alegoría de nós. De igual maneira, a memoria colectiva do Vigo que foi e que é e mais a peripecia familiar inzada de escuros segredos que Fran P. Lorenzo asina en Cabalos e lobos. Tamén si, a recreación do feraz universo trobadoresco que Manuel Portas deseña en Lourenço, xograr, avolto territorio de pugnas monárquicas, tiranías clasistas e amores non só corteses. Por remate, igual as Interferencias de Manuel Seixas, recuperado para a escrita pública tras un longo período de silencio que ve a luz ao final do túnel con este seu poderoso relato sobre a identidade e o destino.

O verso tamén brillou con forza o pasado ano. Fulgurou na (meta)poética dixital de Fran Alonso no seu vivificante Poetic@. Ardorou nesa cartografía hibridada entre o emotivo e o cognitivo que debroca na intuición pura en Zonas de tránsito de Ramón Neto. Espellou na estética disidente e subversiva de Elías Portela e o seu Bazar de traidores. Irisou en O que precede a caída é branco de Oriana Méndez, himno á esperanza silandeira, ao rumor rebelde do océano que agarda polo tsunami operario. E, xaora, eclosionou na epifanía cosmogónica, a revelación da raíz que tradea a poesía skáldica de Manuel Rivas en A boca da terra.

O teatro de noso vive horas difíciles, escasas. Emporiso, a calidade da súa escrita dramática está salva. Confírmao a metafísica sinfónica, o menos é máis contra o capitalismo cínico e hipócrita que berra Santiago Cortegoso en Smoke on the Water. Tamén as imaxes imantadoras, as personaxes agónicas e o fatum irremediable que todo o arrastra en Ela, piedade dos suicidas (Baía), do poliédrico Xavier Lama.

Houbo ceifa abondosa tamén na agra do infantoxuvenil. De entre o moito sementado, préstame espigar o onírico de imaxinación desbordante co que María Solar inzou O meu pesadelo favorito. Tamén o terror albo que arrepía en A neve interminable, de Agustín Fernández Paz, mestría na arquitectura do relato ao servizo de poderosas pulsións. Por descontado, a recuperación do noso acervo lendario na recreación versal e a refacta relatística de Antonio García Teijeiro e Antonio Reigosa en Lendo lendas, digo versos.

Ano de seca, ano de seda. Así foi para deixarnos páxinas farturentas coas que seguírmonos acompañando neste 2016 que agora escomezamos e ao que haberá que lle pedir, ao seu tempo, que renda non menor proveito.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 3-1-2016]

Time Out

Sigo dende hai tempo a dramaturxia de Santiago Cortegoso, á que teño dedicado xuízos en diferentes ocasións. Interesoume no seu día “Intercom-baby” (2012), a peza que coasinou con Marián Bañobre coa que obtivo o galardón da audencia do VI Premio Diario Cultural de Teatro Radiofónico, unha moi suxestiva microtraxedia na que a tensión dramática e o suspense o gobernaban todo, mesturando sabiamente realismo atroz e fantástico terrorífico para dar como resultado unha historia intensa e insólita. Coa mesma colega escribiu “Despois do sinal” (2013), novamente finalista do VII Premio Diario Cultural de Teatro Radiofónico, da que opinei no seu día que era unha creación arriscada e orixinal tanto pola súa estrutura compositiva coma pola verosemellanza dialéctica que consegue mergullarnos na realidade social máis actual para verter un sutil alegado contra os abusos de poder, a incomunicación e mesmo a tensión relacional que acora os individuos. E hai non tanto ocupeime de Raclette (2105), alto teatro escénico, literatura dramática de quilates que mereceu o Premio Álvaro Cunqueiro de textos teatrais.

Actor e director de escena, Cortegoso é deses escritores aos que lles sobran cinco balas do cargador literario para perforarche o sentido. Con el cúmprese a máxima de menos é máis, pois cos elementos mínimos e imprescindibles consegue comunicar un mundo: tres personaxes, un escenario único e sobrio en decorado, ningún efecto, nada de atrezzos imposibles, ren de rebuscadas caracterizacións. Words, words, words.

Smoke on the Water é unha sinfonía teatral, un percutir triunfal, Wagner rabioso que esmaga os cerebros depauperados polo capitalismo cínico e hipócrita. É certo que o drama persoal dos tres protagonistas persiste —máis ben subsiste, isto é, permanece no sub-stare—, pero o que está sempre latexando con forza tras cada episodio entre eles é a banda sonora da Vida mesma: a soidade, o desvalemento, os amores truncados, as oportunidades perdidas, os camiños errados e sen saída, as ledicias fuxidías, as revelacións tardías, os amores compasivos, o lenocinio monetario, a explotación clasista, time out, no way, homo homini lupus.

Hai moita Filosofía neste Smoke on the Water, pero desa ben traída, que non cita a Platón ou Kant gratuitamente, senón cando procede, coa fondura reflexiva e transcendente que lle acae, o que non priva tampouco de imprimir aos diálogos megatóns de ironía, quilos e máis quilos de ácidos retruques cos que os personaxes desenvolven os que, máis que diálogos, son combates de boxeo dialéctico nos que todos resultan perdedores ante a ingratitude do destino.

Xente do teatro, xente sabida, decidiu distinguir Smoke on the Water co III Premio MOME de Teatro Varela Buxán. Feliz decisión, pois grazas a ela —e aos bos oficios da Fundación Cultural da Estrada— é accesible en libro esta peza tan eléctrica coma o himno de Deep Purple que lle dá nome, unha obra que tivo xa unha lectura dramatizada no pasado decembro baixo a dirección de Fran Paredes e a iniciativa da Asociación de Actores e Actrices de Galicia e que agardamos poder seguir vendo nos escenarios.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 16-8-2015]

Audicións teatrais

Hai iniciativas que resultan de tanta importancia para a literatura dun lugar que non poden menos que ser aplaudidas. Este é o caso da convocatoria que, ano tras ano e dende hai xa case una década, leva adiante o Diario Cultural da Radio Galega a través do Premio Diario Cultural de Teatro Radiofónico, un certame que se complementa cun outro do mesmo xorne pero dirixido a autores noviños de Ames Radio, sendo ambos, hoxe por hoxe, os únicos espazos de relevo que se ocupan deste xénero tan singular que é o teatro radiado.

Por fortuna, no caso do galardón proposto polo Diario Cultural os seus froitos transcenden a fugacidade da emisión puntual e gañan perennidade mercé ao esforzo que Edicións Xerais de Galicia fai, dende hai anos, para publicar os textos premiados neste concurso, labor no que tamén axuda o CDG e o inestimable patrocinio da Xunta de Galicia.

O resultado desta venturosa conxunción de vontades plásmase agora na edición do VII Premio Diario Cultural de Teatro Radiofónico 2013, onde se recollen catro das pezas que no verán pasado foron emitidas neste programa precedidas dun limiar da actriz e directora de teatro Mariana Carballal.

A primeira das obras amosa o twitteriano título de “#chovencartos” e foi escrita por Raquel Marco Mejuto. A peza recibiu o Premio do Xurado outorgado por un grupo de recoñecidos profesionais entre os que se atopaban, amais da amentada Carballal, Eva. F. Ferreira, gañadora do certame na anterior convocatoria; Camilo Franco, xornalista e crítico de teatro; Manuel Guede Oliva, director do CDG; Gloria Ferreiro, xefa de programas da Radio Galega; e Ana Romaní, directora do Diario Cultural.

“#chovencartos” é unha mostra perfecta de ficción especulativa que asenta nun suposto tan transparente coma suxestivo: ¿que pasaría se un avión ateigado de billetes do Banco Central Europeo que se dirixise a Portugal para entregalos como rescate ou préstamo tivese, por forza maior e para evitar un accidente, que liberar a súa carga e esta ‘chovese’, xustamente, sobre toda Galicia? ¿Como sería contada esa realidade minuto a minuto polos nosos medios de comunicación?, ¿Como cambiaría iso a nosa situación crítica?

A segunda das pezas do libro e Premio da Audiencia, “O demo nunca dorme”, é obra de Jesús Lista, quen achega unha proposta máis tradicional, onde o tema dos mariñeiros afogados se erixe como leimotiv e todo o domina a espiral de desgraza que desata, por veces, a desaparición dos seus corpos.

Foi finalista do concurso o texto escrito a catro mans por Marián Bañobre e mais Santiago Cortegoso co título de “Despois do sinal”, unha moi orixinal aposta que estrutura o discurso escénico presentando tres tramas paralelas ás que imos accedendo por revelárnolas a través das mensaxes que deixan no contestador automático dun mesmo individuo tres persoas diferentes: a nai do individuo (que chama o fillo mentres participa nunha manifestación antibancaria polo problema das preferentes), a moza deste (que acaba de marchar da casa común por unha monumental rifa de parella) e mais un outro home que solicita os servizos de terapeuta psíquico do dono do contestador, quen vai escoitando as mensaxes que nel gravaron os tres anteriores e garda silencio.

Bañobre e Cortegoso conseguen con esta peza —ao meu ver a mellor do conxunto tanto polo arriscado e orixinal da súa estrutura compositiva coma pola verosemellanza dialéctica que consegue— mergullarnos na realidade social máis actual para verter un sutil alegado contra os abusos de poder, a incomunicación social e mesmo a tensión relacional que acora os individuos.

Por remate, este volume recolle unha última obra, “Suite en tres movementos para unha época de carraxe”, asinada por Irma Amado, unha proposta moito máis simbólica onde o elemento musical xoga un papel determinante e a crítica do clasismo feroz se fai máis que patente.

Como era de esperar, a edición deste VII Premio Diario Cultural de Teatro Radiofónico 2013 compleméntase cunha engádega dun cd no que se recolleron as catro pezas imprentadas, posibilitando, así, que poidan oírse estas historias tal e como foron no seu día radiadas, o que favorece achegarse a estes textos dun xeito máis versátil, pois deixa aberta aos receptores a escolla de realizar unha lectura verbal ou sonora das obras.

Sexan, pois, parabéns para tan agradecida iniciativa, que agardamos siga acompañándonos moitos anos, tanto na inmediatez das ondas radiofónicas coma nestoutro soporte máis duradoiro, pois todos os camiños conducen aquí ao bo teatro.

[Publicado no Galicia Confidencial, 27-12-2013]

Radioteatro

O pasar do tempo descóbrenos que xa van alá seis anos dende que botara a andar o Premio Diario Cultural de Teatro Radiofónico. Esta andaina consolidada foi posible grazas á implicación entusiasta das xentes do Diario Cultural da Radio Galega e o apoio do CDG. Ambos os dous, axudados no patrocinio pola Xunta, conseguir asentar un certame que recuperou un xénero pouco menos que desaparecido entre nós.

Mais todos estes esforzos non gañarían corpo duradeiro se non fose pola complicidade que, dende a primeira hora, os organizadores do premio tiveron con Edicións Xerais de Galicia, casa na que se publicaron @s gañador@s e finalistas de todas e cada unha das convocatorias ata a data.

Volven agora reunirse no volume VI Premio Diario Cultural de Teatro Radiofónico as pezas distinguidas na última convocatoria, catro textos breves que, como é preceptivo nas bases que regulan o concurso, foron previamente radiadas para a consideración tanto do xurado coma da audiencia, pois un e outra concederon premios.

Así as cousas, Eva F. Ferreira foi galardoada co premio do xurado por “Poema sinestésico para tres voces e un can”, un texto que hibrida o lírico e o teatral para crear un poema dramático que non agocha a súa ascendencia surreal e neoabsurda. Pois ben, cómpre dicir que, dende o poemático, o texto de Ferreira é de dubidosa fortuna e que a inexistente natureza sinestésica do mesmo e mais a clonación e indistinción funcional das súas voces producen un balbordo dramático ben aparente.

“Intercom-baby”, o texto co que Marián Bañobre e mais Santiago Cortegoso obtiveron o premio da audiencia, propón unha moi suxestiva microtraxedia na que a tensión dramática e o suspense zumegan en cada unha das súas liñas dialogais, mesturando sabiamente realismo atroz e fantástico terrorífico para dar como resultando unha historia intensa e insólita.

Completan o volume “Quendas” de Zé Paredes (escrita de forte carga social e finura na captación sensitiva da volubilidade humana) e mais “Ironías” de Carlos Losada Galiñáns (parodia aceda da incompetencia manifesta da clase política e o seu arbitrario e velenoso proceder), dous textos críticos que axudan a ancorar o conxunto do ofrecido neste VI Premio Diario Cultural de Teatro Radiofónico no contexto crítico que atravesamos.

Non queda, pois, senón congratularse pola continuidade desta iniciativa de radioteatro impulsada dende os micrófonos do Diario Cultural, agardando que a esta primeira media ducia de convocatorias sigan moitas outras, para lecer d@s radioíntes e, tamén si, d@s lectores.