Unha ducia de galegas

Nesta semana na que celebramos o Día dos Namorados, presta especialmente saudar a aparición dunha antoloxía na que amor e muller van de mans dadas: Amor en femenino.

A selecta asínaa o profesor Maximino Cacheiro, quen xa a publicara en galego no 2006 e ve agora como toma corpo a súa edición en castelán na Editorial Manuscritos en tradución de Ánxeles Penas.

Amor en femenino reúne case unha ducia de poetas con versos que cantan o amor. Rosalía de Castro é a voz primeira e fundacional e, tras dela, diversas autoras das xeracións que foron sucedéndose no pasado século: Pura Vázquez, Luz Pozo Garza, María do Carme Kruckenberg, María Xosé Queizán e Helena Villar Janeiro entre as máis experimentadas; Ánxeles Penas, Marica Campo, Pilar Pallarés, Ana Romaní e Marta Dacosta entre as autoras máis recentes.

Como é doado deducir, as visións do amor e as poéticas ensaiadas son ben diversas, pois trátase de creadoras con estéticas complementarias, froito de camiños autoriais tamén diferenciados e de etapas literarias igualmente diverxentes. Doutra parte, a escolma que do conxunto da produción de cada autora leva a cabo Cacheiro tamén direcciona nun sentido determinado a lectura e a visión do amoroso e o poético en xeral, o que imprime aínda un selo máis persoal á proposta que se ofrece.

Secasí —e malia a diferente extensión da obra antologada en cada caso—, o libro resulta un mostrario posible de abordaxes amorosas en verso por parte dalgunhas das escritoras máis recoñecidas dos últimos cento cincuenta anos. Certamente, haberá quen detecte ausencias notables, mais esta é unha antoloxía de autor, Maximino Cacheiro, e, polo mesmo, unha selección de voces que provén dunha peneira crítica coa que pode coincidirse ou non, pero que, á fin, debe respectarse por ser da enteira responsabilidade do editor.

O libro conta cun prólogo de Camiño Noia e unha nota da tradutora. O primeiro é un apuntamento abondo sucinto e panorámico, mais o texto de Penas revela procesos e decisións sobre o seu óptimo traballo de traslado poético que todo degustador literario agradecerá.

Editado con pulcritude e limpidez, este volume ofrécenos os versos maiores da Rosalía de Cantares gallegos e Follas novas e, ao seu carón, a escrita dos 90 codificada no Livro das devoracións de Pilar Pallarés, Das últimas mareas de Ana Romaní ou Crear o mar en Compostela de Marta Dacosta, pasando por outros títulos imprescindibles como Códice calixtino de Luz Pozo Garza, Despertar das amantes de María Xosé Queizán, Amor deshabitado de Ánxeles Penas ou Pedinche luz prestada de Marica Campo.

Xeneroso aplauso merece esta valiosa antoloxía, á que poida que non deba demandárselle máis, pois non é pouco o que ofrece. Porén, postos a pedir, seguro que lle terían vido ben actualizar algúns datos biobibliográficos, sopesar a posibilidade de incorporar novos versos escritos polas autoras nos últimos doce anos e talvez incorporar unha sintética ficha autorial pensando no público castelán, que ao mellor non coñece tanto algunhas destas voces para nós referenciais.

Moito debe agradecerse o esforzado labor de Ánxeles Penas, mercé á cal o lectorado castelán poderá achegarse á escrita dunha ducia de galegas (once poetas e a prologuista) que no seu día, felizmente, puxo por xunto o tamén poeta e ensaísta Maximino Cacheiro neste Amor en femenino, tan apetecible dende a mesma cuberta deseñada por Antonio Fernández Heliodoro.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 17-2-2019]

Wakaba syuu

Se algunha vez Galicia institúe delegacións culturais no Oriente, non teño dúbida ningunha de que o noso representante máximo no País do Sol Nacente ten de ser Takekazu Asaka.

Con este profesor de Filoloxía Románica da Universidade Tsudajuku de Toquio contraeu Galicia unha débeda impagable: mercé ao seu tesón e talento xa é posible ler toda a obra galega de Rosalía de Castro en xaponés.

En efecto. Ás traducións que no seu día fixera dos Cantares gallegos (2009) e dos Contos da miña terra (2014) vén sumarse agora a de Follas novas (2018), completando o ciclo creativo rosalián que Asaka aínda implementou coa versións nipoas doutros clásicos de noso, como o Cabanillas de Canzón da alma (2013), a voz medieval do Xograr Martin Codax (2015) ou a poesía dos tesos cumes do Novoneyra de Os eidos (2017).

Wakaba syuu é o título transliterado das míticas Follas novas de Rosalía, un volume que recolle, en edición bilingüe, sesenta das cento trinta e sete composicións que conforman o libro de 1880. A selecta, ampla e moi representativa, escolma poemas das cinco seccións nas que se divide a obra (“Vaguedás”, “Do íntimo!”, “Varia”, “Da terra” e “As viudas dos vivos e as viudas dos mortos”) e non faltan nelas textos emblemáticos que son xa bandeira de todo un pobo; poño por caso, “Unha vez tiven un cravo”, “Negra sombra” ou “Tecín soia a miña tea”, por citar só tres ben coñecidos.

A virtude da tradución de Asaka reside no feito de ser el non só un reputado filólogo nipón, senón tamén un fondo coñecedor do noso idioma, co que entrou en contacto hai agora corenta anos e do que é un recoñecido experto, ata o punto de ter sido designado o pasado ano membro correspondente da Real Academia Galega, o que moito merece logo de ter publicado en xaponés unha Gramática do galego moderno (1993), unha Guía de conversación en galego (1994), un Vocabulario básico da lingua galega (1995), unha monografía sobre As linguas en España e Portugal (2005) e, aínda recentemente, unha Nova gramática galega (2016).

Os poemas máis intimistas e doridos de Rosalía, a súa lírica máis transcendente e reflexiva, as poesías fortemente críticas e combativas, os versos inzados de saudade e melancolía, a palpitante escrita sobre a emigración, todo fica espellado nestas Wakaba syuu traducidas por Asaka, quen facilita así o acceso ao público lector de Xapón dunha voz xenuinamente galega polo sentimento e asemade absolutamente universal pola fondura metafísica da súa poética.

Esta edición conta, amais, cun “Limiar” de Anxo Angueira, rosaliólogo sinalado e Presidente da Fundación Rosalía de Castro, quen compendia con ben os principais sinais de identidade da escrita da creadora, ofrecendo ao lectorado xaponés certeiras claves para mellor comprender o seu vizoso e fascinante mundo creativo, “complexo, extenso e intenso ó mesmo tempo e no que conviven mesturadas a voz persoal da autora cunha voz colectiva”.

O libro péchase cunha espigada bibliografía final arredor de Follas novas e Rosalía, unha nótula de “Cabo” na que Asaka explica as razóns que o animaron á tradución, dá grazas a aqueles que o axudaron e guiaron no labor e confesa as dificultades deste e mais un breve texto biobibliográfico que resume a traxectoria do propio Asaka.

Ben lucidas campan estas Wakaba syuu coa ilustración que Ataque deseñou para a cuberta dun libro impreso nos talleres de Eibunsya, en Gifu, que contou co patrocinio da Secretaría Xeral de Política Lingüística da Xunta de Galicia. Oxalá os versos da nosa matriarca consigan estremecer aos que a eles se acheguen nas lonxincuas terras do Solpor, será o sinal de que un corazón do Finisterrae conseguiu abolir o espazo e o tempo para facerlles sentir a saudade toda dun pobo pequeniñamente universal.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 7-10-2018]

Rosalía voa alto: un mundo de nomes literarios

Estes días pasados saltou á actualidade a felicísima nova de que o aeroporto de Santiago de Compostela ―nacido como aeródromo en 1932 no, daquela, municipio de Lavacolla, de aí que sexa aínda coñecido tamén por este nome― vai pasar a chamarse oficialmente Aeroporto Rosalía de Castro.

Esta moi acertada e unánime decisión, para alén doutras positivas consideracións, contribúe a visibilizar a importancia do capital simbólico literario na realidade social. Talvez non estea de mais lembrar agora que este non é un fenómeno illado, nin tampouco historicamente descoñecido, pois aqueles pobos que teñen conciencia do seu valor como comunidades culturais adoitan transversalizar intelixentemente a presenza dos seus próceres literarios nas máis variadas e, por veces, insólitas realidades.

É moeda común que nas cidades e municipios os rueiros espellen a pegada dos escritores locais e universais. Prazas, avenidas, paseos, xardíns, circunvalacións, rotondas e demais aparecen zarrapicadas con nomes de escritores, como tamén aqueles organismos ou espazos públicos naturalmente vinculados á cultura e a educación: centros de ensino, universidades, bibliotecas, casas de cultura e librerías. Que todos estes lugares se nominen en homenaxe a autores é, polo tanto, bastante común.

Agora ben, o que non é xa tan habitual é que os creadores de xeniais textos literarios sirvan para designar realidades de primeiras abondo afastadas do mundo das letras, como acontece coa boa nova portuaria que dá a escusa a estas liñas e que, cómpre dicilo, ten tamén outros benfadados precedentes. Non hai máis que lembrar, poño por caso, o Aeroporto Federico García Lorca de Granada-Xaén ou, no eido internacional, o José Martí da Habana.

Mais o nome dos escritores dá agradables sorpresas saíndonos ao camiño en moitos outros ámbitos. Un pode tomarse un bo filete de xato con patacas cocidas con manteiga e gornición de salsa bearnesa e homenaxear así a Francois-René Chateaubriand, vizconde que dá nome a tan suculenta peza. Poida que ese afamado prato viñese precedido xa dalgún cóctel xenuíno, se cadra un Kerouack (dúas onzas de ron branco, unha de tequila, zume de laranxa, xeo e torada de lima), un Sir Walter Scott (tres cuartos de ron e outros tantos de brandy, unha cullerada de granadina, outra de curação e outra máis de zume de lima e xeo), o ben célebre Hemingway Daiquiri (dúas onzas de ron branco, tres cuartos de zume de granada, media onza de zume de lima, cuarto de onza de licor de cereixa e outro tanto de xarope e xeo) ou, se as preferencias dun pasan por algo menos volátil, un Charles Dickens Punch (cuarto litro de brandy, corenta mililitros de ron, un litro de auga, zume de tres limóns e sesenta onzas de azucre).

É posible que despois dunha tal inxesta se chegue a ver a Mu Aare, na constelación do Altar, sistema planetario que dende decembro do 2015 distingue a estrela Quixote e os seus planetas Dulcinea, Sancho e Rocinante. E, se un se nota fatigado para ver tan de lonxe, pode conformarse con ollar para os satélites de Urano e repasar así os personaxes de Shakespeare que lles dan nome: Cordelia, Ofelia, Xulieta, Puck, Titania, Oberón e así ata case a trintena.

Se, pola contra, o de un non son as viaxes astrais, pode sacar un billete e visitar a illa Robinson Crusoe no chileno arquipélago de Juan Fernández, en pleno Océano Pacífico.

Ao mellor tampouco un é de moito viaxar, non vaia ser o demo que se manque e acabe tendo que retornar para que o ingresen no Hospital Álvaro Cunqueiro de Vigo. Así que, se se prefire tranquilidade, sempre se pode ficar na casa vendo o fútbol. Tampouco aí se deixará de bater coa literatura, porque se han de oír novas do minuto e resultado do Estadio José Zorrilla de Valladolid. E, se un se anima e quere xunguir letras e esférico, pode facer como o grupo de escritores italianos do Osvaldo Soriano Football Club, que non só homenaxean o autor arxentino de Cuarteis de inverno a través do nome do seu equipo, senón que deron un paso adiante e, constituídos en selección Nazionale Italiana Scrittori, organiza dende hai unha ducia de anos a Writers’ League, na que teñen participado combinados de Alemaña, Hungría, Gran Bretaña e outros lugares.

Rosalía voa alto agora subida aos aleróns dos Boeing 737 da aeroliña escandinava Norwegian, nos que comezará a figurar este mes de marzo, e en nada nos frontais do aeroporto da capital galega, pero estou seguro de que non quedará aí a cousa, porque a nosa mater literaria e toda a súa proxenie de seguro continuarán a darnos alegrías.

[Faro de Vigo, 9-2-2017]

Casas-Museo Literarias

O pasado venres 11 de setembro conversei con Lourdes Abuíde sobre casas-museo literarias para o programa ‘Aquí en la Onda. Gente viajera de Galicia’ de Onda Cero Galicia. Convidei á visita das casas-museo de Rosalía de Castro, Manuel Antonio, Emilia Pardo Bazán e Manuel María. Deixo aquí o audio da entrevista co convite a unhas rutas literarias que ben pagan a pena.

Audio

 

Orixes da escrita: Campanas de Bastavales

Campanas de Bastabales,
Cando vos oyo tocar,
Mórrome de soidades.

I

Cando vos oyo tocar,
Campaniñas, campaniñas,
Sin querer torno á chorar.

Cando de lonxe vos oyo,
Penso que por min chamades,
E das entrañas me doyo.

Dóyome de dor ferida,
Qu’antes tiña vida enteira,
Y oxe teño media vida.

Solo media me deixaron
Os que d’aló me trouxeron,
Os que d’aló me roubaron.

Non me roubaran, traidores,
¡Ay! uns amores toliños,
¡Ay! uns toliños amores.

Qu’os amores xa fuxiron,
As soidades viñeron…
De pena me consumiron.

(…)

As campás da igrexa de San Xiao de Bastavales, freguesía do Concello de Brión, no val da Amaía, ecoan no corazón da voz feminina deste poema no que non poucos rosaliólogos quixeron ver a propia Rosalía. As súas badaladas espertan nesa voz, talvez autobiográfica, un proceso de rememoración no que se cadra non son alleos os días vividos na contorna, concretamente na aldea de Castro de Ortoño, onde segundo a memoria oral e de vida a autora deste poema incluído en Cantares gallegos puido morar parte da súa nenez coidada pola familia de seu pai, o crego Manuel Martínez Viojo.

O que si é claro é que Bastavales e a redonda padronesa foron eidos caros a Rosalía, que os cantou en múltiples ocasións, deixando constancia da fermosura destas terras e dos sentimentos que as mesmas arrincaron nela. As Torres da Hermida en Lestrobe, o propio Padrón, as veigas de Laíño e outros espazos cruzan as súas composicións, que entrañan así un especialísimo territorio poético e vivencial xa para sempre inmortalizado pola súa escrita.

Imposible non pasar por Bastavales e morrer de soidades na paisaxe rosaliana. As coitas das vivencias fuxidías consomen aquí e os recordos veñen mainos polo que foi e xa non será, con Rosalía sempre.

a