Ars dedicandi: Ramón Piñeiro na RAG

Van alá vinte e seis anos do pasamento de Ramón Piñeiro, un dos personaxes máis influentes da cultura galega do pasado século.

O pensador de Láncara ingresou na Real Academia Galega o 25 de novembro de 1967 co discurso A lingoaxe i as língoas, que Galaxia imprentou para ese día coa resposta ao mesmo de Domingo García-Sabell. Este último e mais Ricardo Carballo Calero e Xulio Rodríguez Yordi foron os que elevaron a proposta en xullo de 1963 co informe favorable de Antón Fraguas, Francisco Fernández del Riego e Ramón Otero Pedrayo, proposta que foi aprobada por unanimidade o 29 de decembro daquel ano.

O ars dedicandi que reproduzo ―xentileza do amigo Xesús Torres Regueiro, quen o recuperou― é, en realidade, unha dedicatoria colectiva do discurso de ingreso piñeiriano asinada por este mesmo e por bastantes outros académicos e as súas mulleres xustamente na xornada da recepción en Tabernas.

A destinataria da dedicatoria é Luísa Crestar (Betanzos, 1908―A Coruña, 1988), autora do poemario Nas orelas do Mendo (1982), no que incluíu un bo mangado de composicións dedicadas a amigos, entre elas unha “A Ramón Piñeiro, que fai tempo dixo que teño no esprito a ledicia das Mariñas betanceiras”.

Poden lerse no ars dedicandi as sinaturas de Domingo García-Sabell, Sebastián Martínez Risco, Ricardo Carballo Calero, Francisco Vales Villamarín, Fermín Bouza-Brey, Xesús Ferro Couselo, Enrique Chao Espina, Antonio Meijide Pardo, Isidro Parga Pondal, Leandro Carré Alvarellos, Juan Naya Pérez, Ramón Otero Pedrayo, Francisco Fernández del Riego, Elena Tormo López, María Josefa Bustamante e Isabel López.

Unicamente o recipendiario e quen lle contesta inseriron texto na dedicatoria. O primeiro saudando a “Luisa Crestar, betanceira que sinte cos ‘bós e xenerosos’, coa cordial amistade de Ramón Piñeiro”. O segundo dando “Apertas, boa amiga, D. García-Sabell”.

Neste cabodano acae a lembranza de Ramón Piñeiro e o feixe de colegas e amigos que, a canda el, protagonizaron a escena cultural, social e política galega da pasada centuria.

Letras musicais

Os mellores sons chegan ás nosas letras. Nos últimos meses foron varios os discos que apareceron no mercado nos que se musican textos galegos, en moitos casos de orixe literaria. Hoxe préstame dar razón aquí de tres deles, de procedencias ben diversas e estilos musicais dispares, mais todos coincidentes na aposta pola nosa lingua e, particularmente, a súa koiné poética como principal razón de ser.

O primeiro destes traballos leva por título Dende a beira do Masma e recolle trece temas nos que Xan Carballal, director da Escola Municipal de Música O Pallarego, pon melodía a temas de Antonio Noriega Varela, Manuel Leiras Pulpeiro, Álvaro Cunqueiro e Xosé Díaz Jácome.

As voces de Xulia Nogueira e Sabela Carballal acompañan o acordeón, a arpa, a zanfona, a guitarra, o clarinete, o violín, a viola, o chelo e as percusións para que os versos de Do ermo, Cantares gallegos ou Herba aquí e acolá cobren vida musical, confirmando, máis unha vez, a indubidable sonoridade da lírica mindoniense, que aquí corporeíza mercé á Fundación TIC lucense, dependente da Deputación Provincial.

Non menos interesante é a seguinte das propostas, neste caso chegada dende a cidade departamental e titulada Apelón. Quen a asina é un experimentado cantautor, cunha sólida traxectoria ás costas: Roger de Flor, unha das voces máis orixinais e independentes do actual panorama.

En Apelón, disco editado por Feiticeira Producións, inclúense tres temas galegos: “Estoupará”, “Ferrol Vello” e mais “Na ialma zoaba o vento”. Xunto a eles, outras cancións non menos literarias, como “Spring”, versión dun poema do gran poeta inglés William Blake. Mais a pluralidade de rexistros deste traballo é tamén perceptible na inserción de temas en castelán e italiano e, sobre todo, na variedade de estéticas ensaiadas, que integran por igual o rock, o pop ou os acenos country, entre outros.

Por último, o dúo 2naFronteira dá a luz Sons de Nós, a súa particular homenaxe á revista Nós e as Irmandades da Fala, das que este ano celebramos o centenario. Trece temas editados por Inquedanzas Sonoras nos que a felicísima voz de Carmen Penim se acompaña das virtuosas mans de Maurizio Polsinelli para recrear atmosferas de harmonio, piano e shruti box engalanadas de guitarras, violíns, violas de teclas, zanfonas, contrabaixos, baterías e percusións varias.

Sons de Nós dá a Euterpe o verso requintado de Eduardo Blanco Amor, o testemuñal de Xosé Velo, as liricidades de Fermín Bouza Brey, o dicir primeiro de Ricardo Carballo Calero, a voz inxel de Francisca Herrera Garrido, a arquitectura florida de Ramón Otero Pedrayo e o enxebrismo de Francisco Luis Bernárdez, compoñendo todos un retábulo sonoro de indubidable atractivo.

Non hai escusa, por tanto, para non se deleitar con Dende a beira do Masma, Apelón e mais Sons de Nós na tranquilidade do fogar, na vertixe do guiar automobilístico, nos minutos de lecer e ambientación laboral ou en calquera outra situación ou contexto. Boa compaña.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 6-3-2016]

Ars dedicandi: Ricardo Carballo Calero

Hai exactamente un cuarto de século que nos deixou don Ricardo. Así, dicindo tan só o nome co tratamento de cortesía, sabemos todos a quen nos referimos.

Porque a don Ricardo é moito o que se lle debe. E aproveito hoxe para volver dicir, con todas as letras, algo que teño comentado mil e unha veces: só polo seu labor como estudoso e historiador da nosa literatura merecería unha grande homenaxe nacional.

A súa Historia da literatura galega contemporánea (1963) foi un fito, senlleiro, no devir das nosas letras. Tras del foron moitos os que se aplicaron á análise diacrónica da escrita de aquí, pero fixérono con métodos e enfoques diferentes, sen dúbida ben celmosos para diversas cuestións, pero deficitarios nunha básica: a historiografía literaria dos nosos días ten de avanzar na interpretación intratextual e a iluminación contextual, xaora, pero séguenos faltando unha nova historia da literatura que, tentando incorporar eses valores, non renuncie á codificación positivista de todo o producido, sobre todo nas últimas décadas. Son consciente de que, así formulado, apunto a un proxecto case enciclopédico, pero aí está o reto.

Mais don Ricardo foi tamén narrador, poeta e dramaturgo, con fortuna desigual, seguramente, pero con idéntica paixón e dedicación á causa. Cómpre recoñecerllo.

A dedicatoria que reproduzo evidencia a súa capacidade para a detección dos novos talentos literarios ata o último alento. Tamén a amizade que o uniu a Claudio Rodríguez Fer, quen tanto se ten ocupado da súa obra, que chegou a editar.

Neste día no que o recordamos, sexa este pequeno lembradoiro unha homenaxe máis no mar delas que todos debemos promover.

Un inédito de Cunqueiro no segundo aniversario de Criticalia

Hoxe Criticalia chega aos dous anos de vida. Para celebralo cos seareiros e amigos habituais, darei conta agora dun texto especial: unha carta inédita de Álvaro Cunqueiro ao seu bo amigo Ricardo Carballo Calero.

A carta foi escrita en 1957 e nela Cunqueiro remítelle a Carballo Calero a edición castelá do Merlín e familia co convite de, se o ten a ben, emitir un xuízo público sobre a mesma. Logo, xa no terreo do amigable, envía saúdos á esposa do ferrolán, María Ignacia Ramos, e á súa filla, María Victoria, na lembranza dunha visita que non había moito os Carballo Ramos fixeran a Mondoñedo.

Baixo estas liñas figura a carta. Se clicades na imaxe poderedes vela en maior tamaño para mellor lectura.

É importante facer notar que as “historias merlinianas, postas por min en romance castelán, aumentadas con novas maxinaciós”, como lle aclaraba Cunqueiro a Carballo, son, en efecto, un libro novo parcialmente. Neste sentido, cómpre lembrar que a primeira edición de Merlín e familia i outras historias veu a luz en 1955 na editorial Galaxia, de Vigo. Esta versión incluía unha “Nota” en letra cursiva que enmarcaba estruturalmente as trece historias que a continuación se reproducían. O libro remataba cun epílogo, tamén en cursiva e con función diexeticamente enmarcadora, e un “Índice Onomástico” dos personaxes, lugares etc. da obra, que supuña igualmente parte da ficción narrativa. Agora ben, dous anos despois da aparición da primeira edición galega do Merlín… saía ao mercado a versión castelá do mesmo, editada en Barcelona pola Editorial AHR. Esta nova publicación amosaba notables cambios tanto no contido coma na estrutura do libro. Así, amén da dislocación dalgúns fragmentos textuais (como o do “Final”), o texto castelán incorporou a maiores todo un segundo bloque narrativo baixo o título de “Aquel camino era un viejo mendigo”, dous “Apéndices” (un dos cales, “La novela de mosiú Tabarie” xa figuraba na edición galega, mais non así o titulado “Pablo y Virginia”), e un terceiro conxunto de historias baixo o epígrafe común de “Noticias varias de la vida de Don Merlín, mago de Bretaña”.

Canto á recepción crítica do texto por parte de Carballo que Cunqueiro insinuaba, foi puntualmente atendida polo autor de Scórpio, quen publicou pouco despois, en 1958, un longo comentario —evidentemente positivo— que figura recollido no volume Libros e autores galegos. Século XX co título “Segunda saída do señor Merlín” (pp. 280-283).

Fique, pois, como testemuño desta longa e frutífera amizade entre dous dos grandes nomes das nosas letras esta breve misiva, coa que quixen distinguir este día de aniversario para vós, tamén fieis amigos desta casa.

Unha carta inédita de Iglesia Alvariño a Carballo Calero

Hoxe é un día especial para o escribidor deste blog, que a tal hora se fixo un ano máis vello. Para celebralo —para celebrármolo entre as amigas e amigos lectores do Criticalia—, o voso anfitrión pensou que vos debía un agasallo, así que hoxe vou dar á luz unha carta inédita de Aquilino Iglesia Alvariño a Ricardo Carballo Calero datada o 4-2-1956. Xusto esta que podedes ver ampliada se clicades ao pé das imaxes que acompañan estas liñas e as do seguinte parágrafo.

Se tivestes a curiosidade de lela, veriades que é unha misiva que confirma tres cousas: dunha banda, a excelente relación que unía os dous escritores; doutra parte, o fino espírito crítico que ambos gastaban; e, terzamente, a cortesía coa que é tradición dende vello que se atencionen cruzando as súas publicacións os escritores de noso.

Respecto da primeira das cuestións ides permitirme apenas unas liñas para documentar esa estimanza autorial (e tamén amigable, xaora) que se profesaron e que se percibe na carta a propósito do envío de Aportaciones a la literatura gallega contemporánea (Gredos, Madrid, 1955), libro de Carballo Calero que, por certo, Iglesia Alvariño nunca chegou a recensionar nin escribiu sobre del ao de Ferrol, aínda que anunciase esta posibilidade na propia epístola.

Hai que lembrar que Iglesia Alvariño e Carballo Calero se coñeceran a primeiros dos anos 30, cando o de Abadín fora ao Ferrol natal do autor de Scórpio para cumprir co servizo militar. Dende aquela mantiveron unha fraterna amizade e unha admiración mutua, o que explica que Aquilino recensionase O silenzo axionllado na revista Nós en outubro do 34 ou que despois comentase gabanciosamente a saída da novela A xente da Barreira no xornal La Noche (20-2-1951).

En xusta correspondencia, Carballo Calero escribiu un fermoso “Epitafio para Aquilino” ante a temperá morte daquel —artigo logo recollido en Libros e autores galegos. Século XX (1982)—, filiou comparativamente a Aquilino con Amado Carballo (en “Poesías paralelas”, programa radiado para a BBC o 13-11-1950) e aínda lle dedicou un capítulo da súa magna Historia da literatura galega contemporánea (1981³).

Fica, por tanto, máis que evidenciada a querenza recíproca que se demostraron e que testemuña tamén esta carta autógrafa de Aquilino, enviada, por certo, no papel timbrado do Instituto Rosalía de Castro compostelán, onde foi o abadinense catedrático de Latín dende 1952 ata o seu pasamento en 1961.

Dous grandes poetas, extraordinarios profesores e galegos bos e xenerosos aos que sempre é agradecido volver, para aprender da súa escrita e do seu maxisterio profesional e humano. En día para min tan sinalado, préstame compartir convosco o galano da súa memoria. Que o gocedes!