Illa Pexegueiro

Recibo por man amiga un exemplar da nova edición da Viaxe á illa das mulleres loucas de Alfonso Pexegueiro que publica o Concello de Ponteareas. O poemario orixinal aparecera hai xa máis dun cuarto de século e tivo varias edicións, implementadas, ao longo destes anos. A presente é, con certeza, a máis completa e case diría que definitiva, á vista dos moitos e moi valiosos materiais que incorpora.

Viaxe á illa das mulleres loucas é un dos títulos imprescindibles da poética galega das últimas décadas. O seu visionarismo, a espectacular torsión simbólica que nel se produce, a miríade de lecturas e procesos de sincrético diálogo con poetas de todo tempo e lugar que condensa e, sobre todo, a poderosa palpitación vital e emotiva que traman os seus versos fan desta obra un dos cumes creativos do de Angoares e un dos libros que veñen marcando o rumbo da escrita recente.

A edición que agora ve luz mercé ao apoio incondicional do concello natal do autor engade ao texto primixenio non só interesantes addendas poéticas, senón tamén un importante número de paratextos que complementan, contextualizan e proxectan a vibrante escrita destes versos.

É o que acontece coas entregues palabras de saúda de Fernando Groba Bouza, concelleiro de Cultura e Lingua de Ponteareas, o que aínda se fai máis visible nalgúns textos explicativos sobre a súa poesía asinados polo propio Pexegueiro e tamén noutros materiais incluídos no libro, como os artigos de Clodio González Pérez, as cartas co crítico Mario Regueira ou a tradutora norteamericana Helen Lane e un completo dossier de prensa sobre o que se foi dicindo das diferentes edicións da obra, incluíndo a tradución dalgún texto, recensións varias e mesmo comentos ata agora inéditos.

De por parte, esta edición incorpora tamén diversos textos a propósito das adaptacións escénicas e musicais do poemario e un cd que recolle a gravación da súa teatralización, recitacións e performances ao seu redor e varias entrevistas a Pexegueiro realizadas por María Solar e Xabier Fortes emitidas no telexornal de TVE2 e no programa Zig Zag Diario da TVG.

A maiores, esta nova entrega da Viaxe á illa das mulleres loucas, que recolle como cuberta a suxestiva ilustración que no seu día creara para a obra Antón Lamazares, incorpora gran cantidade de materiais gráficos, entre eles cadros de Xaime Asensi, Guillermo Alonso Monroy, Amando González, Xavier Costa, Carlos Crego e Xosé Freixanes, caligrafías de Waad Merhej ou fotografías do autor e do seu mundo tiradas por Ana Corbillón, Pablo González, Lois López Rico ou Carlos Crego.

A Viaxe á illa das mulleres loucas xestouse entre 1979 e 1983, entre o rianxeiro Asados e a cidade olívica. Ía titularse, de primeiras, Triángulos do desexo, pero a esa súa paixonal pulsión sumouse logo a melancolía da infancia ida cabo do río Tea, nos Caboucos, pé dunha breve insua de misterios insondables para o rapaz que Pexegueiro foi e que o esporeou a imaxinala como un territorio terriblemente máxico beira dos Caboucos, da Ceña e da Moscadeira.

O resultado foi que acabou aparecendo por vez primeira en edición bilingüe galego-catalá na editoral Llibres del Mal en 1984, publicándose en castelán en 1986 e xa só en galego no 2004 en Galaxia. Longo periplo no que foi coñecéndose por moito lectorado e recibindo xusto recoñecemento pola crítica.

Non hai mellor escusa que esta magnífica edición para volver á Viaxe á illa das mulleres loucas e redescubrir unha escrita de fonda complexidade, que convida a unha relectura radical da realidade e da memoria e que codifica escenicamente a visión dun mundo propio: Illa Pexegueiro.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 20-9-2020]

Novelo nove novamente canto

Emilio Rúa é un dos cantautores galegos máis destacados dos últimos anos. Con dez álbums publicados, duetos e colaboracións cos máis importantes músicos do Estado e a súa presenza habitual en festivais e outros eventos musicais de referencia, non hai iniciativa melómana de mérito en Galicia na que o seu concurso non se faga imprescindible.

Á súa dilatada e exitosa andaina profesional engade agora o libro-disco Novelovento, onde pon música a catorce poemas de Álvaro Cunqueiro tomados de Herba aquí ou acolá (1980), o que foi o seu derradeiro poemario, unha compilación de textos que fora dando a coñecer ao longo de moito tempo e que apareceron recolleitos por xunto no primeiro tomo da súa Obra en galego completa, poucos meses antes do seu pasamento.

As catorce cancións que Rúa dispón en Novelovento ven agora luz da man da Editorial Galaxia, quen contou coa colaboración do concello natal do poeta. A música é toda do propio Rúa, quen tamén toca a guitarra acústica e española, a harmónica e o piano e é o responsable das programacións. O equipo de intérpretes complétano José García no saxo tenor, Alex Barreira na frauta traveseira e a Lucía Muíña no clarinete, encargándose José Gayoso do mastering. Tamén si, nalgún tema participaron integrantes da Escola de Música de Mondoñedo.

Canto á escolla dos poemas que serviron de base ás musicacións, calquera seguidor da escrita cunqueiriana agradecerá saber que aquí figuran harmonizados non poucos dos máis emblemáticos versos tanto da sección “As historias” coma do bloque “Vellas sombras e novos cantos” de Herba aquí ou acolá. E velaí a suxestiva nómina: “Deica abril”, “Eu son Danae”, “Na outra banda”, “Porque a terra é redonda”, “Ese alguén de meu que nunca volve”, “Os catro chefes da Casa de Gingiz”, “Resucitado”, “Un capitán e o seu cabalo”, “Os oficios de Bran”, “Díxenlle á rula: pase miña señora!”, “Pero Meogo no verde prado”, “Herba aquí ou acolá”, “Retorno de Ulises” e “Lord Dunsany / Epitafio”.

Todos os poemas cantados figuran no libro (curiosamente non pola mesma orde na que aparecen no disco), onde tamén se inclúe un breve texto de presentación do propio Rúa (“De onde vén a herba de namorar”) e mais un magnífico soarego da poeta e narradora Ánxela Gracián (“Novelovento”).

A sonoridade da proposta asegúraa a voz melancólica e asemade rotunda, desgarrada cando cómpre, do cantautor das Ventas da Barreira, que se manexa con oficio no melódico e o pop, con toques soul e algunhas outras fías de vario xorne. O resultado son unhas cancións nas que logra con ben interpretar uns poemas de moi difícil adaptación, dotados sen dúbida de certa música interna, mais escritos con versos moi longos, en ocasións case versículos, faltos de retrousos que axuden á iteración melódica e cunha sintaxe e períodos que case non deixan alentar, o cal engade aínda máis valor ao traballo de Rúa, quen se atreveu con eles cando Herba aquí ou acolá apenas se fora antes musicado, bardante interpretacións xa clásicas como as de Amancio Prada en “Díxenlle á rula: pase miña señora!” ou César Morán en “Unha canción foi prohibida no Sur” de César Morán.

Novelovento toma o seu nome dos versos de “Retorno de Ulises”: “Pende en que pende Penélope pensativa/ perde novelo nove novamente canto (…) os longos dedos que solprendidos dicen/ novelovento, novelo nove pido,/ o meu corazón tecendo mar e soño/ baixo esa ponte de ignorados ríos”. A propia musicalidade desta creación verbal aliterativa dá a pauta toda a un libro-disco con acertos indubidables (recomendo oír a canción “Herba aquí ou acolá”, para min a mellor), pois alén da proposta sonora, a edición da obra engade materiais fotográficos que moito lle prestan e unha impecable composición xeral de Hayat Husein, quen coidou con extremo gusto tipografías, ilustracións, gardas e estampacións.

Os amantes da boa música e da poética de Álvaro Cunqueiro teñen moito que celebrar: Novelovento trae para eles toda a maxia da evocación e recrea, como tan luminosamente anota Gracián no seu proemio, unha “atmosfera de rumor tenro, moi intimista, por veces case un aloumiño, e outras, unha poderosa e fresca, sempre límpida e timbrada fervenza de sonoro e profundo sentir”.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 5-4-2020]

 

O murmurio metafísico do devir

Estamos nunha semana abondo singular, na que o sentimento que nos vincula aos seres que marcharon se fai máis patente ca nunca. Son estes, xa que logo, días para reflexionar sobre o sentido da existencia, da transcendencia, do fluír imparable do humano.

Precisamente por todo isto quero agora convidar á lectura de O sentido do infinito, o poemario de Manuel Miragaia que publica Urutau, un tratado versal que é, a un tempo, filosofía poética e poesía filosófica ou, se se quer, poesofía ontolóxica e radical.

Miragaia estreouse como poeta en 1981 coa aparición de Xénese e apocalipse e hai apenas un par de anos deu á luz Galeguia. Regresa agora á actualidade literaria con O sentido do infinito, que recolle, revisitados, os materiais poéticos do seu primeiro libro coa engádega dun monllo de novos textos que dialogan, complementan e implementan as liñas de forza xa firmemente tracexadas na poética inicial do autor.

Como o propio Miragaia aclara no longo “Prefácio” que dispón á obra, este libro nace da “angustia do ser humano perante a morte”. É, por tanto, unha resposta poesófica —concordante, en non pequena medida, coa escrita esperanzada e celebrativa de Jodorowsky— a esta anguria existencial, un trenzado que deposita o sentido da nosa existencia na comprensión de que somos vida e morte e que esta última nos renova na transcendencia, pois é formando parte do conxunto global e infinito da especie humana e de todos os seres vivos onde adquire plenitude e se completa o noso ser, supraindividual por esencia, constitutiva e definitoriamente fundido coa “outridade”, cos outros nos que somos e nos son.

É esta, por tanto, unha poética optimista, que asume a morte como un tránsito de eterno retorno e asenta a súa filosofía nun panteísmo cósmico de particular selo que recolle pensamentos converxentes con Heráclito, Pitágoras, Lao Zi, Platón, Ovidio, Montaigne, Giordano Bruno, Baruch Spinoza, Einstein, Cernuda, Neruda ou Milosz.

Consistentemente simbólica, de forte alento narrativo e enunciación metafísica, a escrita de Miragaia venos como “pássaros serôdios” que “não podiam mais com o seu voo”, xa “prontos a derrubarem-se e afundarem-se/ no oceano imenso da eternidade”; tamén como “árvores,/ penitentes…/ ao avançarem por aquele caminho pedregoso/ de fim progressivamente mais próximo”; inclusive “plantas dos campos circundantes…/ na terra, voraz de terra”. É así como o Tempo se comprende heracliteanamente: “a antes infantil água do rio,/ que passava clara e contente…/ via-se agora como o luar,/ como o sensível rosto das suas ondas/ grisalho/ suja e calada de velha”. Porque o comboio da vida é imparable: “os factos da existência/ nos vagões de um trem expresso/ levado pela potente locomotiva do tempo,/ que como sempre não parava/ em nenhuma estação”. E non debemos esquecer que somos apenas un elo da cadea do grande río da especie: “orgiásticos cometas glaciais/ fecundando/ com organismos/ o óvulo da Terra/ na noite da existência”, onde “depois daqueles factos escuros/ apareceu e desenvolveu-se/ um rio de gerações,/ descendo para o mar,/ com tantos sonhos na suas águas!”. E velaí a afirmación da esperanza: “o ser humano/ continuará com o seu caminho…/ ainda se contem/ os seus hipotéticos avanços,/ apocalíptico,/ reprodutivo do seu estancamento,/ ele e a sua sociedade,/ a padecer na sua andança sem fim/ por impraticáveis lameiros”. Así ata a aprendizaxe final: “A alma finita sobrevivia sempre/ como parte da alma infinita,/ e no sentimento e na saudade dos outros./ E pela infinitude espacial e temporal,/ pela energia do eterno retorno,/ voltariam os seres mais queridos/ a fazerem-se presentes./ Tudo ficava envolto/ pela emocionante música/ do silêncio total/ da alteridade infinita”.

Vida, morte, dor, alegría, amor, dúbidas, (in)finitude, transcendencia, plenitude, empatía comparecen neste O sentido do infinito de Manuel Miragaia, que se ergue como un “murmúrio metafísico do devir/ expressado em versos pelo poeta”; dito doutro xeito, “estremunhados fragmentos poéticos onde a vida pulsa num devir ontológico que assombra e desassombra quem procura a luz” (Amadeu Baptista); tamén “um exercício íntimo que nos leva à última fronteira e nos obriga a olhar a morte” (João Morgado); “a arte de vivir sem amarras” (Reynaldo Bessa); a poesía como “un escudo incandescente carregado de futuro, uma espécie de regresso a casa, a esse olhar (re)inaugural, o Verbo” (João Rasteiro); igualmente “a transcendência como ideia do infinito… traduzir para além das palavras toda a nudez sem máscaras do infinito” (Roseli Arruda); en fin, “uma interessante proposta que se nutre da reflexão, lúcida e serena, para acabar sugerindo a dissolução do eu individual na outridade” (Xulio López Valcárcel).

E si, a poesía, como quería Milosz, pode salvar o ser humano e a escrita de Manuel Miragaia é a proba.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 3-11-2019]

Noriega Varela, poeta de todo tempo

Hai agora cento cincuenta anos viña ao mundo un dos mellores poetas galegos de todos os tempos: Antonio Noriega Varela. A data exacta do seu nacemento ofrece dúbidas para os estudosos, que alternan entre o 17 e o 18 de outubro de 1869. O que si revela transparencia rotunda é a súa mindonicidade, pois foi na vella cidade do Reino onde veu a luz primeira.

De neno foi alumno desa universidade do Norte de Galicia que secularmente foi o Seminario de Santa Catarina e de mozo fíxose mestre, labor que exerceu en diferentes destinos: Foz (onde comezou a labrarse un nome como colaborador poético en diversas cabeceiras e tratou a Antón Villar Ponte), Calvos de Randín, Trasalba (estadía fundamental que o conectou co máis destacado do galeguismo de Preguerra, comezando por Ramón Otero Pedrayo e seguindo por Francisco Luís Bernárdez, Eduardo Blanco Amor, Antón Losada Diéguez, Euxenio Montes, Antonio Rey Soto ou Vicente Risco, pero tamén cos mellores escritores portugueses daquela hora, como Raul Brandão, Júlio de Lemos, Teixeira de Pascoães ou João Verde), A Graña de Vilarente en Abadín e o viveirense Chavín.

Dende estas variadas xeografías foi dando a coñecer a súa escrita, en esencia circunscrita a un único libro que foi medrando ao longo da súa vida e que primeiro se chamou Montañesas en 1904 e logo, a partir de 1920 e en sucesivas edicións, Do ermo.

Como poeta Noriega Varela é unha voz senlleira e irrepetible, que alternou con mestría tanto o lirismo máis persoal como a poesía de inspiración social nas máis diversas vertentes: moralizante, en defensa dos desfavorecidos, agrarista e ata galeguista e patriótica. Por descontado, tamén admiran os seus versos de natureza humorística, entre o burlesco, o epigramático e a sátira político-humorística. Agora ben, o grande Noriega está nese seu dicir saudoso, na transcendente contemplación da paisaxe telúrica, a delicadeza extrema no canto fransciscano ás cousiñas humildes e o impecable dominio do ritmo, a música e o metro, que fan inigualables os seus sonetos e non só. Ler a Noriega é deixarse asolagar polas mozas carpazonas, os esforzados quintos, os vellos rufos, os festexos populares e o duro labor dos labregos, todo gabado nunha celmosa linguaxe inzada de mindonesismos e sempre de extraordinaria riqueza morfolóxica, fraseolóxica e paramiolóxica.

En vida Noriega saboreou a gloria: distinguírono coa pertenza ao Instituto Histórico do Minho, a Academia de Sciências de Lisboa, o Seminario de Estudos Galegos e mais a Real Academia Galega e recibiu numerosas homenaxes públicas, como a moi populosa brindada polos lucenses no Círculo das Artes en 1943 ou a multitudinaria que toda Galicia lle rendeu no Gran Teatro de Lugo en 1946.

Como acontece cos máis grandes entre os grandes, a estrela do escritor non se apagou coa súa vida e nos nosos días segue a brillar con luz incomparable. No último cuarto de século teñen sido moitos e moi diversos os traballos literarios nos que a súa vida e obra foi protagónica. Veuse antologado tanto en escolmas xerais coma temáticas (fosen estas sobre poemas aos vagalumes, ao viño, aos nenos, á gaita ou á transcendencia, tanto ten); foi traducido a múltiples idiomas (dende o ruso ata o inglés pasando polo francés, o alemán ou o italiano, entre outros); o profesor Xosé Ramón Freixeiro Mato defendeu unha tese doutoral sobre el en 1992 e publicou varias monografías nesa década a propósito do seu mundo literario; estudouse o seu epistolario, a súa escrita sonetística, a pegada da cultura latina na súa obra ou a presenza nela das estancias en Lugo, Viveiro ou a Chaira; analizouse a súa pertenza á escola do Seminario de Mondoñedo, a relación con diferentes escritores portugueses; profundouse na figura da mai nos seus versos; indagouse nas complexas posicións que como intelectual mantivo no tempo franquista; mapeáronse as conexións con outros escritores do universo mindoniense como Leiras Pulpeiro, Crecente Vega, Iglesia Alvariño, Lence-Santar, Pernas Nieto ou Cunqueiro; destacáronse os valores ecoloxistas na súa escrita e aínda se lle reeditou Do ermo polo cincuentenario do seu pasamento no 2007 e veu recollidos outros textos no volume Tenuis pluvia. Incluso este mesmo ano a revista Amencer do Seminario de Mondoñedo publicou un número especial a el dedicado con interesantes traballos do seu parente José López Fernández (Pepe de Noriega), do poeta e pensador Manuel Regal Ledo, do cronista vivariense Carlos Nuevo Cal, dos ensaístas Pombo Mosquera e Carlos Adrán Goás e do intelectual Félix Villares Mouteira.

A poesía de Noriega Varela segue estando vixente cento cincuenta anos despois do seu nacemento. A súa obra é fonte de inspiración para as novas promocións de creadores, que o citan abondosamente nas súas composicións, e son incontables os estudosos que se teñen referido a el en artigos e libros. É difícil descubrir onde radica a maxia do seu engado, que fai dos seus poemas un licor sabedeiro tanto para o lectorado menos afeito a fatigar os grosos volumes da literatura de época coma para aqueles máis versados e acostumados a frecuentar a escrita do noso e de anteriores tempos. Talvez a xenuína musicalidade do versos, a autenticidade das emocións populares que estes transmiten mesturadas coa vizosidade da lingua, o fino humor e esa especialísima unción telúrica e saudosa que o envolve todo, dende o máis miúdo ata o máis impoñente, teñan que ver coa admirable conexión que todos aqueles que se achegan á súa obra senten e que, teño para min, seguirán a sentir cando se cumpra o vindeiro sesquicentenario. Porque hai poetas que vencen o Tempo e anulan a morte e o mindoniense Antonio Noriega Varela forma parte dese escolleito olimpo.

[Faro de Vigo, 17-10-2018]

Loisista, sempre

Hai máis de vinte anos, poucos meses despois de el se nos ir, escribín sobre Lois Pereiro que os seus eran “poemas de amor e morte, esperanzados pero feros, arestados embates do corazón que sofre, que ama e loita contra a fatalidade dun destino adverso e destrutivo”, pero que, á fin, “ofrecen un alento solidario que cifra no amor á especie humana, no sacro valor da amizade, a salvación e superación do final biolóxico do individuo creador”.

Sigo pensando, no esencial, o mesmo que hai dúas décadas. Talvez porque a poesía de Pereiro lograra entón conmoverme fondamente, abraiado pola modernidade dunha escrita que xa daquela estaba nunha dimensión outra de todo o que ía publicándose.

En Pereiro aprendín o eclecticismo integrador de obras, nomes e culturas, que igual dialogaban con Carver que con Valèry, Dillinger e Chiapas, Octavio Paz e Rilke, os simbolistas e románticos alemáns e o Baghavad Gita, Sartre e Camões e aínda Joyce e Hölderlin. Todo para crear un mundo de persoal e inconfundible selo, no que tamén tiña cabida o ensaio e un afouto experimentalismo formal e temático.

A súa foi decote unha escrita “sudario de radicalidade e precisión lírica”, unha obra na que, como el deixou dito, “hai desolación, hai soidade, mais tamén hai desexos de vivir, hai amor. Non amor con maiúsculas. O amor que se vive habitualmente. E esa tenrura que sinto polas persoas que amo, que sempre permanece”.

Por iso, cando souben da aparición de Poesia ultima di amore e malattia (1992-1995), a tradución ao italiano do seu derradeiro e máis coñecido poemario, Poesía última de amor e enfermidade (1992-1995), regresou a min a lembranza do sismo interior que provocara a súa primeira lectura. E quixen volver lelo. E prestoume, moito, facelo a través da voz ventrílocua de Marco Paone, quen lle deu vida na lingua do Dante, el, que tamén é poeta ademais de excelente tradutor.

A Poesia ultima di amore e malattia (1992-1995) vén á luz no seo do Centro de Estudos Galegos da Universidade de Perugia, do que é director Paone. Foi alí onde se xestou este volume, que tirou do prelo Aguaplano (www.aguaplano.eu), responsable dunha edición exquisita, magnificamente impresa.

As composicións de Pereiro vertidas ao italiano acompañáronse de dous textos prologais de mérito. Dunha parte, o brillante proemio que baixo o título “Il ragazzo che scriveva dietro agli specchi” (“O rapaz que escribía tras os espellos”) asina Manuel Rivas, autoridade na biobibliografía do poeta, do que foi tamén grande amigo. Doutra banda, o precioso e preciso estudo introdutorio “Oltre la vita, oltre la morte” (“Alén da vida, alén da morte”) que rubrica o propio Paone, valioso guieiro para se aventurar na volcánica escrita do monfortino.

Como grato colofón, esta edición engade un capítulo coas traducións ao italiano das abondosas citas dos poemas de Pereiro, que incorporou ás súas composicións textos en francés, alemán, portugués, castelán e inglés, o que dá idea do cosmopolitismo da súa escrita e tamén do mérito do traballo de Paone, quen non só tivo que esforzarse por acomodar a complexidade semántica e retórica do autor, senón tamén as numerosas alusións e homenaxes, máis ou menos explícitas, que encerran os seus versos.

O resultado de todo este afán é unha óptima Poesia ultima di amore e malattia (1992-1995), que nos dá a alegría de ver trasladada a un novo idioma a escrita dun Lois Pereiro que xa fora antes traducido ao catalán, éuscaro, castelán, inglés e búlgaro.

Estou seguro de que en todas esas linguas os que o xa leron houberon de experimentar unha conmoción semellante á que agora vivirán os que o gocen en italiano, a mesma vibración que eu experimentei hai vinte anos cando visitei estes poemas por vez primeira, un estremecemento que me gañou sen reservas e que levo dende aquela como unha divisa: loisista, sempre.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 1-7-2018]