Salinger entre o centeo

Coincidindo co día de aninovo cumpriuse o centenario do nacemento de J. D. Salinger, autor da celebérrima O vixía no centeo, para moitos unha das novelas de maior influencia na literatura mundial dende que se publicara en libro hai agora algo máis de medio século.

Jerome David Salinger naceu en Nova York, o primeiro de xaneiro de 1919, fillo do xerente dunha empresa de importación de queixo e carne de ascendencia xudía e rusa e unha nativa de Iowa descendente de alemáns e irlandeses.

Foi un estudante mediocre, o que acabou facéndoo ingresar nunha academia militar en Pennsylvania en 1934. Unha vez alí comezou a amosar interese pola escrita e traballou no xornal da escola e no anuario de Crossed Sabres. Ende mal, cando logo se matriculou na Universidade de Nova York en 1936, volveu ás baixas cualificacións, polo que rematou por deixalo todo e marchou a Europa a se formar no necesario para axudar a seu pai no negocio de importación.

Logo dun tempo por Polonia e Austria, en 1938 regresou aos Estados Unidos e asistiu un par de semestres a un curso de escritura de relatos curtos impartido na Universidade de Columbia por Whit Burnett en 1939, con quen gardou dende aquela amizade.

Pouco despois, en marzo de 1940, publicou o seu primeiro relato, “The Young Folks”, na revista Story que dirixía o propio Burnett. A partir dese momento e ata a aparición de “Hapworth, 16, 1924” no The New Yorker en xuño de 1965, Salinger deu á luz a novela O vixía no centeo (1951), os tres libros de relatos Nove historias (1953), Franny e Zooey (1961) e Erguede, carpinteiros, a trabe do tellado e Seymour: unha introdución (1963) e case dúas ducias doutras historias en diversas revistas e suplementos. Tamén deixou nove contos inéditos que se custodian hoxe nas universidades de Princeton e Austin e sábese que escribiu dezasete relatos máis que se consideran perdidos.

Entre medias de toda esa andaina literaria discorreu o resto da súa vida, marcada pola intensa vivencia da II Guerra Mundial, na que foi soldado de primeira liña das tropas aliadas, e a súa chegada á fama con O vixía no centeo, que cobrou tal dimensión que fixo que se apartase de todo e vivise dende 1953 ata o seu pasamento en xaneiro do 2010 retirado nunha propiedade en Cornish, New Hampshire, evitando sistematicamente a vida social e literaria.

Ese retiro eremítico, a súa intensa vivencia das filosofías e relixións orientais, as avoltas relacións sentimentais que mantivo e o control case policial que exerceu sobre a proxección da súa obra fixo de Salinger un mito literario marcado pola extravagancia, o que intensificou, aínda máis, o fascinio pola súa intrigante figura.

O vixía no centeo, a súa obra cimeira, ten sido considerada un retrato epocal da mocidade americana no tránsito da adolescencia á madurez, caracterizada pola súa intrínseca rebeldía e inadaptación. A dificultade das relacións interpersoais, a complexidade da vida familiar, o papel da institución escolar, o descubrimento do alcohol e o sexo, as derivas depresivas e a dureza de certos ambientes sórdidos e violentos son outras tantas realidades sobre as que a novela se debruza, pois nese seu proceso de maduración cara á idade adulta, Holden Cauldfield, o mozo protagonista, enfróntase a todas elas dende a súa peculiar personalidade, tan sensible coma inestable.

O éxito fulgurante da novela fixo dela un texto icónico. Lévanse vendido máis de sesenta millóns de exemplares da obra e cada ano esta cifra aumenta nun cuarto de millón. O seu protagonista, o mozo Cauldfield, inspirou cancións a Billy Joel, Guns N’Roses ou Jonas Brothers, entre moitos outros, e son incontables as alusións, recreacións e continuacións, tanto fílmicas coma literarias, pictóricas ou televisivas, que teñen orixe nas súas páxinas.

Ata tal punto chegou a veneración pola obra de Salinger que foron varios os casos nos que arrastrou ao delirio criminal a algúns dos seus lectores. Así aconteceu con Mark David Chapman, o asasino de John Lennon, quen tras acabar co cantante en decembro de 1980 tirou do peto un exemplar da novela e se puxo a lela namentres agardaba a chegada da policía. Máis tarde declarou en comisaría: “Estou certo de que a maior parte de min é Holden Caulfield, o personaxe principal do libro, o resto debe de ser o Demo”.

Cauldfield en galego e outras historias

A escrita de Salinger foi traducida a ducias de idiomas e é un best seller mundial con millóns de lectores en todo o mundo.

O vixía no centeo pode lerse en galego dende que en 1990 o vertera á nosa lingua Xosé Ramón Fernández Rodríguez. A obra publicouse inicialmente como novena entrega da serie Grandes do Noso Tempo, mais, ao desaparecer esta, pasou á colección Fóra de Xogo, na que vai xa pola novena edición logo de varios miles de exemplares vendidos.

Tamén foron trasladados os Nove contos, neste caso polo escritor e tradutor Xosé Antón López Dobao, quen os verteu para a colección Medusa de Sotelo Blanco Edicións en 1994.

[Faro de Vigo, 10-1-2019]

Ser da Illa

Teño para min que a voz de Josep Lluís Aguiló é unha das máis sonoras da poesía en lingua catalá dos últimos lustros. Libros como L’estació de les ombres (2004), Monstres (2006) ou Llunari (2008) confirman o que digo, como tamén o fan os numerosos galardóns que recibiu e as abondosas traducións das que foi obxecto.

Por tanto, a aparición de Banderes dins la mar en edición bilingüe catalán-castelán da man da prestixiosa Colección Visor de Poesía non é senón a consecuencia lóxica dun camiño poético ascensional, que o autor leva andando dende hai tempo e que dá con el por segunda vez no selo que dirixe Chus Visor, o que non é mérito menor, pois son poucos os poetas que poden presumir de ter varios volumes editados nesta referencial colección.

Banderes dins la mar vai acompañado da correspondente tradución ao castelán de Francisco Díaz de Castro, tamén el poeta, ademais de crítico e profesor da Universidade das Illas Baleares, quen xa trasladara os versos de Aguiló noutras ocasións ―poño por caso en Monstruos y otros (2014)―, o que fai deles un binomio poético onde o entendemento e a percepción creativa espellan en froito sempre celmoso.

Estes poemas de Aguiló son unha sorte de atlas lírico do ser antropolóxico insular. A Mallorca de nacenza e residencia do escritor é o obxecto poético e columna vertebral do seu libro, que incorpora outros textos complementarios en diálogo coa que é, como digo, a súa trabe mestra: a cartografía histórica, xeográfica, cultural e espiritual da illa.

O propio título, Banderes dins la mar, é xa un sintagma ben entrañado, pois forma parte do cancioneiro tradicional illego: “Mumareta meva, dau-me berenar/ que es corsaris vénen i me n’he d’anar./ En una barqueta partiré d’Artà/ a posar banderes enmig de la mar”. Logo del, o conxunto de poemas ocúpanse da morfoloxía e hábitat da illa, a personalidade e peculiaridades dos seus poboadores, os seus hábitos sociais e comportamentais, relacións cos foráneos, ritos e mitos e mesmo tipoloxía e lendas.

Cunha metafórica soberbia, chea de imaxes poderosas e unha musicalidade de superior harmonía os versos de Aguiló van tecendo unha mesta arañeira de evocacións, reflexións e intuicións que chegan ao cerne mesmo da idiosincrasia insular, dalgunha maneira epítome universal, tamén singular e diferenciada tribo con xenuínas especificidades.

Cómpre ler este Banderes dins la mar e deixarse arrolar pola marea lírica que Aguiló nos propón, aprehender a complexa relación interior/exterior, insular/continental, radicado/estranxeiro, identificado/apátrida que esta obra traza dende todos os puntos de vista posibles. É un exercicio de ductilidade mental necesario, tamén un gozo para o padal poético.

Como ben sendo adoito en todo o que sobre Aguiló escribo, remato hoxe anosando uns seus versos como escaparate improvisado dunha estética de excelencia literaria que recomendo con entusiasmo. Á fin, ler boa poesía é a mellor maneira de sementar bandeiras no mar da beleza. E velaí “Da lingua da Illa”, tan ben pensada para o idioma balear que case parece escrito para o noso galego: “O seu idioma é endémico,/ dificilmente clasificable/ e de ben complexa aprendizaxe./ A oralidade e xestualidade/ da lingua teñen que cravarse/ no entendemento do falante/ como dardos de astucia irónica.// Os neófitos teñen que ser quen/ de distinguir no interlocutor/ o significado do que di,/ o que quere que pensen que pensa,/ o que realmente pensou/ e o que desexaría dicir se non/ fose da illa e crese inxenuamente/ que é posible sobrevivir/ sen se converter nun enigma”.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 30-7-2017]

Literatura sobre rodas

Christopher Morley (Pensilvania, 1890-Nova York, 1957) é un deses curiosos híbridos literarios que reúne na súa escrita a elegancia británica de quen se formou en Oxford e a espontaneidade narrativa dos grandes columnistas e reporteiros estadounidenses da época dourada.

Dotado dunha admirable versatilidade, as súas novelas conxugan a aventura, o humor e a reflexión filosófica en tramas dúctiles, que conseguen entreter ao tempo que moven o pensamento.

Probablemente os títulos máis celebrados de Morley sexan Kitty Foyle (1939) —obra levada ao cine pola que Ginger Rogers obtivo un Oscar— e Thunder on the Left (1925), tamén adaptada ao teatro no seu día por Jean Ferguson Black.

Mais a obra coa que se estreou como narrador foi Parnassus on Wheels, relato publicado en 1917 por Doubleday, Page & Co., a editora neoiorquina na que traballou uns anos como publicista e lector. É este o libro que Estela Villar traduciu para Rinoceronte como O Parnaso sobre rodas, achegando por vez primeira ao público galego un autor non demasiado coñecido por estas latitudes.

O Parnaso sobre rodas é a historia dun vendedor ambulante de libros (Roger Mifflin) que atravesa Nova Inglaterra ofrecendo a súa mercadoría nunha sorte de carromato-librería. Nunha das súas viaxes, chega a unha granxa na que convence unha dona (Helen McGill) de que o substitúa na súa dedicación para que el poida retirarse. A partir dese momento hanse suceder unha serie de episodios máis ou menos rocambolescos nos que a paixón polos libros e a liberdade latexan en cada páxina xunto á fe no amor e un tenue feminismo acorde á época.

Morley sérvese do argumento para incidir en temas que aínda hoxe, case unha centuria máis tarde, seguen de actualidade; poño por caso: o feito de que as xentes sexan capaces de desbaldir en tecnoloxías varias ou melloras dos seus rutilantes vehículos pero non sexan quen de investir no seu futuro formándose na lectura. Porque as persoas do común do tempo de Morley “pagarán ben por unha desnatadora ou por unha capota para o carro, pero ninguén lles ensinou nunca a preocuparse pola literatura”. Tróquese ‘desnatadora’ por smartphone e ‘capota para o carro’ por ‘equipo de son para o coche’ e comprenderase mellor a vixencia da mensaxe.

A entrega sen límites ás bondades da literatura dos protagonistas vendedores ambulantes faise patente en parágrafos que son non un convite á lectura, senón a defensa de todo un xeito de vida e de aprehensión da realidade: “Creo que ler un bo libro nos fai modestos. Cando es testemuña da marabillosa percepción da natureza humana que amosan os libros verdadeiramente bos, estás destinado a sentirte pequeno… coma cando observas a Osa Maior nunha noite despexada ou cando, unha mañá de inverno, contemplas o amencer”.

As divertidas aventuras da señora McGill e o señor Mifflin tiveron unha continuación alén deste ameno O Parnaso sobre rodas, tan dilixentemente traducido por Estela Villar: The Haunted Bookshop, unha obra que Morley deu a coñecer dous anos despois e na que levou os protagonistas dende o rural dos pequenos estados fundadores ata o urbano de Brooklyn, onde pasarían rexentar unha singular e ‘encantada’ librería que é a que dá título a esta nova entrega das súas peripecias, aínda non vertida ao galego. Velaí un reto pendente para Rinoceronte e o seu equipo de tradutores: proporcionar aos lectores a posibilidade de seguir gozando co idealismo de Mifflin e a practicidade de McGill en novas páxinas de animadas andainas.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 30-8-2015]

A luz de Rosalía

Os grandes escritores precisan sempre de brillantes eséxetas. Rosalía de Castro, grande entre as grandes, ten na profesora e investigadora María Pilar García Negro (Lugo, 1953) unha das súas máis destacadas analistas, incansable divulgadora das excelencias da súa obra, da fondura do seu ideario, da complexidade do seu vivir. A ela debemos a edición Rosalía de Castro. El caballero de las botas azules. Lieders. Las literatas (2006), a monografía O clamor da rebeldía. Rosalía de Castro: ensaio e feminismo (2010) ou o recente Cantares gallegos, hoxe. Unha lectura actualizada de Rosalía de Castro (2013).

A esta nómina de estudos rosalianos imprescindibles engade agora a ensaísta lucense a coordinación do volume colectivo No tempo de «Follas novas». Unha viaxe pola literatura universal, moi interesante achega que se incorpora ao catálogo de Alvarellos Editora.

Unha vintena de estudosos asedian a escrita dun tempo ―as décadas que van dos sesenta aos noventa do XIX e aínda o ronsel dos primeiros anos do XX― para ofrecer unha proposta de lectura do máis suxestiva: pequenos ensaios de literatura comparada nos que, en paralelo ou partindo da obra de Rosalía, se pon en relación esta coa produción doutros grandes das letras da época.

Deste xeito, Marica Campo contrapón lecturas de Camilo Castelo Branco e Rosalía e xemelga esta última con Jacint Verdaguer; Teresa Barro fai que a Cantora do Sar dialogue con Frances Harper; Kathleen N. March conéctaa con Harriet Beecher Stowe; Xosé Luís Axeitos con Alphonse Daudet; María Jesús Lorenzo Modia con George Eliot; Elvira Sanz Gómez con Henrik Ibsen; a propia García Negro, axudada nos oficios de tradución por Eduardo Álvarez, vencéllana a Guy de Maupassant; Carmen Fernández Pérez-Sanjulián preséntaa a carón de Eça de Queirós; novamente García Negro vincúlaa a Leopoldo Alas ‘Clarín’ e a Emilia Pardo Bazán; Celia María Armas García faina próxima a Marchesa Colombi; Anxo Angueira paralelízalle os pasos con Arthur Rimbaud; Xoán Ignacio Taibo dispona con Liev Tolstoi; Andrés Pociña e Aurora López fana parente autorial de José Martí; Carlos Callón vea en Júlia Lopes de Almeida; Pilar Pallarés lembra a súa identidade con Emily Dickinson; Luís Cochón escribe sobre Christina Rossetti e ela; Francisco Rodríguez reflexiona sobre a ideoloxía rosaliana e a de Oscar Wilde e, como epílogo, Carlos Negro recorda as homenaxes poéticas de Manuel Curros Enríquez á autora de Cantares gallegos.

A este amplo e esforzado retablo de traballos sobre literatura comparada ―que van acompañados da reprodución e/ou tradución dos textos que se poñen en relación― súmase aínda a moi ampla escolma de poemas comentados de Follas novas coa que García Negro adorna a soleira deste volume, análise de case unha trintena de composicións e dos seus peritextos que amosa, máis unha vez, a acuidade coa que é quen de desvelar os significados profundos da escrita rosaliana a profesora da UDC.

Como en toda obra colectiva hai colaboracións de moi diverso xorne e, se ben algunha dela toma o texto como pretexto ata o punto de case esquecer o referente rosaliano e algunha outra concreta gasta unha prosa pedante e insufrible que debía ter evitado, o certo é que o conxunto loce a gran nivel e acaba por resultar un atractivo vitral de escolas e voces literarias nas que figuran algunhas das mellores plumas occidentais a carón de quen é tamén, por dereito propio, unha escritora universal: Rosalía de Castro.

Excelente labor o de María Pilar García Negro tanto na faceta de editora do volume coma na de ensaísta no mesmo, cualificativo que pode moi ben estenderse ao xeral dos traballos que no libro se integran, un exemplo de que a luz da literatura rosaliana pode, e debe, ollarse no resplandor dos seus iguais, os máis fulgurantes astros das letras de toda parte.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 21-6-2015]

 

Robert Pinsky en clave galega

Talvez non cumpra para moitos explicar quen é Robert Pinsky. Saberán disimular os moi postos esta ousadía miña de recordar aquí apenas dúas pinceladas de quen é, probablemente, o poeta máis popular dos Estados Unidos, pero a experiencia aconséllame non dar por suposto nada.

Nado en Long Branch, New Jersey, en 1940, Pinsky é autor dunha vintena de poemarios entre os que se contan varios títulos referenciais da escrita do xigante americano das últimas décadas e non poucas (auto)escolmas. Obras súas como History of My Heart (1984), The Want Bone (1990) ou Gulf Music (2007) son miliarios literarios que os fieis da grande poesía non deberían deixar sen ler, pois neles foi tomando corpo unha das poéticas máis orixinais e intensas da época.

Os galegos estamos de sorte, pois mañá mesmo Pinsky estará no Centro Ágora da Coruña ofrecendo os seus versos a quen queira oír a súa harmonía. Escoitar o autor de ensaios indispensables como The Situation of Poetry: Contemporary Poetry and its Traditions (1976), Poetry and the World (1998) ou The Sounds of Poetry (1998) é tamén darse o luxo de oír ao único poeta na Historia que foi elixido por tres veces consecutivas Poeta Laureado ou Poeta Nacional dos Estados Unidos (1997-2000) e, polo mesmo, consultor de Poesía da Biblioteca do Congreso.

Podería estenderme noutras consideracións sobre o seu admirable labor como tradutor (verteu, en verso rimado, o Inferno de Dante en 1995, polo que obtivo o Los Angeles Times Book Award), profesor da Boston University ou dinamizador cultural (aí o está o pulo que imprimiu ao The Favorite Poem Project), mais conformareime con deixar aquí unha mostra da súa intensa e reveladora poesía, unha das primeiras que se traslada á nosa lingua. Trátase do poema “Keyboard”, publicado orixinalmente en Gulf Music, que soaría así na milenaria lingua dos cancioneiros:

Teclado

Un piano incorpóreo. Os auriculares permítenlle
a quen aloumiña as teclas un aquel senlleiro
no interior da música. Podes berrarlle, mais non se virará:

imaxe dunha alma que quere arredarse do mundo.
Apolo ofidio esfola vivo o músico inxenuo:
daquela Marsias adquiriu sensibilidade abonda

para percibir o mundo enteiro en cada nota. En África
os criminais con machetes para cortar as mans
solicitarán ás vítimas que escollan “manga longa ou curta”.

Shahid Ali conta o que lles aconteceu aos teceláns de Cachemira,
matar a Arte. Hai un número contado de historias.
A perda. O Elixido. E antes mesmo A Viaxe,

A Metamorfose: o froito de calquera árbore, a porta
dun cuarto calquera, agás este ―e a ánima cobizosa,
a coitela do torno―. O Exército Vermello esnaquizaba os pianos,

pero dunha volta prenderon un home das SS que sabía tocar.
Sentárono ao piano e pasaron os dedos
pola gorxa adiante para facerlle entender que acabarían con el

cando rematase de tocar, así que durante dezaseis horas
beberon e violaron namentres o nazi golpeaba as teclas.
A Gran Canción do Mundo. Cando esboroou

salaiando riba do instrumento, batéronlle na cabeza
ata rebentarlle os miolos. Frío Orfeo sanguinario volve
de novo ao seu teclado para improvisar un pranto:

os laios de pracer dela e bla-bla-bla, ese punto
tras da orella, as lilas baixo a chuvia, un acorde suspendido,
unha frase igual que unha avelaíña noitarega a revoar indecisa,

oh perdida Eurídice, bla-bla-bla. O súa cabeza arcaica
continuaba cantando tras ser separada do corpo:
o corpo, vello e fiel compañeiro, sostén a melura

das laranxas, la-la-la, o recendo das améndoas,
o tasto das olivas, a súa faldra de la. O venerable e ancián
Poeta dixo, ¿que pomos para o recital, gravata?

¿Ou mellor sen gravata, pescozo alto? A cabeza
aboiando vírase cara a Apolo para cantar e Apolo,
ollada xélida de lagarto de lume, fatiga as teclas.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 1-3-2015]