Anacos de realidade crúa

Por veces a ficción confúndese perigosamente coa realidade. E en non poucas ocasións a realidade constitúe a base dun relato literario no que faísca a vida experimentada máis intensamente.

Tal parece ser a columna vertebral que sostén o edificio narrativo soerguido por Xosé Luís Santos Cabanas en É todo conto?, volume de prosas breves nas que tanto cabe o minirrelato coma o flash evocativo ou a crónica denunciatoria e que ve luz na Colección Nume da Editorial Toxosoutos.

Estruturado en catro grandes bloques (“Falar ao pulso”, “Et al.”, “Morrería Pan?” e mais “As camelias son deles”), moitas destas historias condensadas son alustros que poñen o dedo na ferida obscena do fascismo bélico, cando non na denuncia do esmagamento do Terceiro Mundo polos máis acomodados do planeta. Son, por tanto, textos con evidente carga social que, servíndose da ironía raiana co sarcasmo, poñen en evidencia condutas e procederes hipócritas e mesmo amorais.

Relatos como “Elixido” manifestan transparentemente a insolidariedade cos máis desfavorecidos. Outros, como “Sentido da propiedade”, “Machos Alfa” ou “Volvan os barcos”, a lacra machista que tanto mal aínda fai. No caso de “Esas cousas pasan” é o hedonismo incívico o que recibe crítica, o mesmo que en “O carballo” palpita o rancor suicida dos nosos paisanos. Outra porción de textos, en fin, ocúpanse da cuestión diglósica, como os titulados “Afalar”; “Falar ben” ou “Liberdade lingüística”.

Sexan uns ou outros os temas escolleitos hai en toda esta escrita de Cabanas unha ollada inquiridora, unha fulguración do pensamento que analiza e tira á luz comportamentos incoherentes, vergoñentos e mesmo delituosos. Este cuestionamento vólvese moi vívido cando as pezas se centran en sucesos acontecidos no 36 ou derivados do que entón pasou. A ignominia dos vencedores, en particular dos axentes directamente implicados na represión (paseadores, forzas da orde pública franquista e os seus cómplices), é aquí ben sangrante nas historias recollidas na derradeira das seccións, “As camelias son deles”, onde a crónica dos fusilados e das familias represaliadas adquire tinturas necesariamente tráxicas e onde a heroicidade da resistencia e da loita antifascista brilla con particular fulgor.

Para alén do dito, Santos Cabanas ten a virtude da narración depurada, o que lle proporciona un estilo directo, de absoluta eficiencia na transmisión da mensaxe, liberada de aditamentos espurios ou manierismos retóricos. Por riba de todo nesta escrita interesa subliñar, sen lugar a ningunha dúbida, onde se sitúa a liña fronteiriza entre o Ben e o Mal, entre aqueles que son dignos de memoria benfadada e aqueloutros aos que cómpre non esquecer como executores do terror e da iniquidade máis desprezable.

Xa que logo, É todo conto? abunda no territorio da escrita social que o autor ensaiara con anterioridade, dende os relatos de De noxos e de brétema (1996) ata os poemas de Por estas palabras recadadas (2006) ou o máis recente Novas do exterior. 63 quilómetros de viaxes á cadea (2016), de título abondo expresivo.

Oficio e solvencia narrativas caracterizan É todo conto? de Xosé Luís Santos Cabanas, un libro que comeza coa interrogación retórica que supón o propio título e á que ben pronto responde o autor inequivocamente: non, non todo é conto porque “sempre haberá polo medio anacos de realidade crúa”.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 1-11-2020]

Nitroglicerina emocional

O amor é como a nitroglicerina: a temperatura ambiente e por baixo dos 41º graos é un fluído estable e mesmo en certas preparacións médicas serve ata para coidar do corazón. Pero se o ardor supera esa barreira térmica, ai amigo, nada nin ninguén escapa ás súas letais consecuencias e convértese nun témero explosivo, vale dicir, no máis amarguriante desamor debelador.

Esta máxima relacional humana, o péndulo do amor-desamor no que oscilamos as parellas, constitúe a columna vertebral do último libro do narrador e profesor Manuel Portas, un relato que defende a tese de que a paixón, o amor insomne e desmedido, a entrega cega e o delirio romántico teñen o seu natural reverso no esfarelamento e a desafección, no desencanto e aborrecemento da sensualidade que xa non abonda, que non é quen de sandar unha ánima esburacada pola saudade vital. Porque a vida son, e velaí o título da obra, Cadencias, ciclos polos que transitamos, tamén no amoroso.

Un singular trío protagoniza esta nouvelle ambientada na área metropolitana barcelonesa, con escenarios de adoita radicación emigrante galega (L’Hospitalet sobre todo), pois son xustamente tres emigrantes do noso rural á grande urbe, dúas rapazas e un mozo, os compoñentes deste palpitante triángulo pasional.

El chegou a Barcelona para estudar Arquitectura e iso é o que seus pais cren que fai alí, pero pronto abandonou todo para traballar nas cargas e descargas do mercado de Santa Catarina e deixarse ir pola costa abaixo da vertixe imparable dos días que se suceden sen norte e que apagaron mesmo a súa paixón pola ilustración, pois chegou a facer algunha incursión como debuxante en editoriais de bd. Estando nesas, namora de Elisa, tamén emigrada coma el, unha traballadora sexual coa que vivirá unha intensa relación que acabará pasto dos celos e das disimetrías dos seus proxectos vitais. O seu recambio será unha nova moza emigrante, veciña da súa mesma parroquia e namorada del dende cativo, unha rapaza coa que tamén se irá esgotando aos poucos o estraño fluído do amor, ata facelo inestable, nitroglicerina pura.

Polo medio Portas proponnos ben interesantes reflexións, non só sobre a volcánica natureza do amor, senón a propósito dos soños frustrados, o real e o aparente, a hipocrisía social ou a cousificación da muller, convidando a unha seria reflexión verbo da deshumanización e o alleamento ao que a vida nas grandes cidades, e non só, nos ten aferrollados.

Calidoscopio incremental, escrito con capítulos curtos de técnica impresionista que van sumándose como capas superpostas ou brazos dunha crecente espiral de esboroamento afectivo, estas Cadencias fan boa a máxima tan reiterada de que o amor é o motor que move o mundo. O problema vén cando ese motor gripa.

[Faro de Vigo, 4-6-2020]

Novela matrioska

A escrita de Pura Salceda é sistemicamente irredutible, xenericamente múltiple e identitariamente mestiza. Soña en galego, pasea en catalán e toma o sol en castelán. Esperta narrando o amencer, teatraliza as horas de mantel e descóbrese poeta lunar. É chamaquita na lembranza, noia cosmopolita en mil xeiras e boborense cordial a tempo completo. Tan singular circunstancia defínea como unha creadora plural, de talento amalgamado e orixinalidade mestiza, o que a faculta para transitar territorios literarios para os que ben poucos teñen pasaporte, pois ela é transfronteiriza por definición.

Ese escribir entre dous mundos, o aquén dos días e o alén dos recordos, ten moito que ver co seu último libro: a novela O paxaro de nácara, publicada recentemente pola Editorial Galaxia. Teño dito nalgún outro lugar que esta é unha narración matrioska, un artefacto literario polimorfo que participa por igual da novela de investigación e descuberta, da novela amorosa, da novela social, da novela epocal e mesmo da novela saga. Precisamente na habelencia para coser todas estas fías reside, ao meu ver, un dos grandes acertos do libro, cabal retrato da Galicia da Terra e da Galicia Emigrante dende os ollos dunha muller que vive cun pé en ambas por mor da súa condición de filla de emigrantes que regresa aos eidos familiares de orixe.

O paxaro de nácara é a historia de Nélida, unha editora barcelonesa que recibe a nova do pasamento da súa avoa Delmira e viaxa ata a parroquia de Feás, no concello ourensán de Boborás, para asistir ao velorio e posterior soterramento. Unha vez chega ao lugar atópase con Elías, un amor de mocidade co que estivera a piques de casar, pero que acabou nunha historia de amor fanada porque el emigrou a México DF e ela decidiu non seguilo. Mais o reencontro fará renacer neles a paixón amorosa, que vivirán intensamente. Entrementres gozan desta apaixonada relación van descubrindo asuntos do pasado das súas familias e das da veciñanza que lles eran descoñecidos e que iluminan ángulos moi escuros na emigración mexicana dun tío da protagonista e da filla duns caciques da parroquia. Todo o anterior acontece ao tempo que se sucede un cadoiro de desvelamentos e sucesos que inclúen tanto traizóns e mortes coma amores delituosos e abusos, o mesmo falsidades que enfermizas relacións, todo trenzado nunha espiral de dor e de ocultamentos que se estenden ata o presente.

Narrada en primeira persoa mais salferida de abondosos diálogos, a novela regálanos parlamentos faiscantes, cheos de dobres intencións, moi áxiles e perfectamente trabados, que se complementan de xeito idóneo co fluír principal da historia e a súa trama investigadora, guiada por esa voz omnisciente culta que tesela a historia con alusións ao universo do literario, musical, cinematográfico e pictórico para enriquecer a caracterizacion de personaxes, lugares e tempos.

O paxaro de nácara é unha novela homenaxe, o tributo garimoso dunha escritora filla de emigrantes que espella na súa ficción ese choque de realidades que tantos dos nosos experimentaron ao marchar dos seus telúricos eidos e ter que gañar a vida nunha urbe estraña e vertixinosa, mais que aprenderon a tirar o mellor de cada lugar e comprenderon que o seu ser é xa, necesariamente, dúplice e de medrado caudal nas correntes converxentes das ambasmestas que flúen xenerosas.

[Tempos Novos, 273, febreiro do 2020]

Para bailar a vida

A vida é un avanzar entre néboas na procura de loiras que aloumiñen o corazón. Queremos que nos queiran, necesitamos sentir que máis alá das dificultades diarias, das angustias transitorias, dos sen sabores e desacougos hai unha man amiga que ha de estar sempre para soerguernos das nosas caídas, para lembrarnos que a vida é fermosa e que a marabilla da existencia ten sentido porque nos amamos intensamente.

Mais acontece que por veces esa maxia chamada Amor esvaece. E veñen días escuros, xeiras nas que o sol se extingue e semella que endexamais volveremos ver a luz.

Así lle acontece á protagonista de Formigas nos pés de Nazaret López. Unha muller na fronteira dos cincuenta que ve como a relación coa que foi a súa parella de tantos anos esfarela. O desamor fai presa neles e o corvo da ruptura roe no imo. As renuncias, as feridas, os silencios habítano todo e nada nin ninguén parece poder calmar tanta dor. Onde atopar o bálsamo milagroso co que sandar as lañas dunha ruptura amorosa?

Pero cando todo semella non ter remedio, cando a mudanza obrigada para se afastar do vello fogar antes compartido se volve unha condena inmisericorde, cando as comidas deixan de ter sabor, os paseos son roteiros cara a ningures e nin sequera o falar das amizades é consolo, cando todo parece perdido, un vagalume no fondo de nós tira cara á superficie e fainos recordar que a vida é un don e que cómpre non desperdicialo, que tras da treboada aparecen decote as lanceiras, que as persoas que nos rodean nos benqueren e que Cupido non o pode todo, pois a Ave Fénix é máis forte.

Os tres centos de páxinas que compoñen Formigas nos pés son unha crónica da vitoria da vida fronte ao desamor, o relato extenso e intenso das cicatrices que se abren para os ex. Porque nada importa que de primeiras unha se vexa como a muller máis triste do supermercado, xantando soa, que perciba a magnitude insondable do desamparo, que se sinta mesmo inxustamente culpable por ter deixado que quebrase o afecto ou que se descubra recaendo na dependencia dun cariño que xa non se lle profesa. Por riba de todo iso, alén das penurias ás que arrastra a perda da parella á que tanto se quixo, a enerxía imparable da vida irradia a súa forza para continuar. E somos quen de superar as desilusións de ver o ex xa con outra. E nada poden contra nós os avogados, os libros de familia e o dereito matrimonial. E arrepoñémonos contra a melancolía dos bancos solitarios nos parques, as cuncas de té en soidade e os fríos cuartos de hotel de pequena cama única. As formigas nos pés seguen aí, pero as sombras fican atrás e nós ollámolas dende o retrovisor e non hai xa nin nostalxia, nin mágoa nin carraxe, só unha muller nova, unha muller renacida, unha muller con un mundo por explorar.

Nazaret López escribe desa morte e desa resurrección. Faino labrando nas imaxes como un canteiro vello púe o granito, con amor á pedra das palabras, desbastando os períodos ata facer escintilar os substantivos na pátina sutil dos adxectivos. Nestas páxinas a música dos períodos goberna o pulso e a epifanía das pequenas cousas, dos detalles máis nimios é unha relixión que nos convida a ollarnos dende dentro, aprehendendo, aprehendéndonos, sentindo cada átomo do universo baixo os pés formigueantes.

É fermoso ver plasmada esa íntima vibración na cuberta de Celia Pía que adorna a capa do libro: unha muller poderosa, a música das esferas, a escrita que nos dá sentido. Todo está aí. Todo o necesario para que non esquezamos que a vida é unha celebración e que mentres non nos vaiamos de aquí non pararemos de bailar.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 22-12-2019]

Letras para o pracer

En Ursula Heinze de Lorenzo temos unha das escritoras máis versátiles e anovadoras da literatura galega das últimas décadas. Nunca se lle agradecerá suficientemente todo canto leva feito polas nosas letras esta galegoxermana: o seu labor pioneiro no ensaísmo en xeral e no de signo feminista en particular, a súa entrega como fundadora e presidenta histórica do PEN Galicia, as súas traducións de clásicos alemáns como Heinrich Böll, Uwe Johnson, Günter Grass, Mira Lobe, Elisabeth Heck ou Michael Ende e a súa escrita infantoxuvenil e non só, pola que ten recibido numerosas distincións como o Premio Merlín, o Blanco-Amor, o Losada Diéguez ou a Medalla Castelao.

Tras case corenta anos publicando novelas, monografías e poemarios, Heinze ten alcanzado unha plenitude creadora que deixa tras de si un ronsel de títulos referenciais que seguen acrecentándose a cada pouco. A máis recente das súas achegas é a novela Delirios de pracer, unha narración que ve luz da man de Aira Edicións.

Tal como é adoito na escrita da autora, tamén nesta novela curta explora territorios pouco frecuentados na nosa literatura por seren considerados marxinais ou mesmo tabú, abrindo así espazos para a súa renovación. Nesta ocasión o relato xira arredor dos afectos e o sexo entre as persoas de idade avanzada, unha temática da que en ben poucas ocasións se teñen ocupado as creadoras e creadores galegos.

Sara, unha muller moi vital, dona dunha admirable fortaleza interior e capacidade de resolución, vive atrapada nun matrimonio no que se sente incompleta. O seu marido, Xabier, hai anos que non ten ningún contacto físico con ela por mor dun trauma froito da témera experiencia vivida como soldado na guerra da antiga Iugoslavia. Así as cousas, Sara, andada a sesentena e coas máis excitantes pulsións perfectamente vívidas, toma unha decisión que variará o rumbo da súa vida: contratar os servizos dun masaxista erótico que aloumiñe a súa pel tanto tempo desatendida. Ao final, o que comeza como unha relación profesional cun fisioterapeuta sensual acaba derivando nunha relación amigable na que os afectos tamén se fan presentes e onde Sara descobre rexións do pracer sexual ata entón insospeitadas.

A trama da novela resulta particularmente interesante por canto convida a unha fonda reflexión arredor de realidades da nosa sociedade das que moitas propostas literarias semellan esquecerse: a sexualidade das persoas maiores, o complexo e alternante mundo dos afectos dentro e fóra da parella, a prostitución masculina e mesmo as tiránicas convencións do canon de beleza.

Escrita cunha prosa elástica, de admirable precisión, Delirios de pracer constrúese nunha secuencia de linearidade da historia que progresa sen obstáculos e convida a pasar a páxina para continuar a gozar da sensualidade zumarenta dos seus parágrafos. A visión omnímoda do narrador en terceira persoa consegue transmitirnos non só a vibración dos encontros, senón tamén todo un horizonte de referencialidades co que van tecéndose as implicaturas dun relato que vai alén da relación sexual episódica para abrirse a consideracións existenciais e éticas de máis fondo calado.

Ben feliz nova a da aparición desta novela de Ursula Heinze de Lorenzo, escritora e intelectual de extraordinaria andaina e voz da que moito aleda seguir alimentándonos literariamente. Sexan parabéns e que continúe o pracer.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 15-9-2019]