A música das palabras

Por fortuna, cada vez son máis numerosos os traballos nos que música e poesía galega se dan a man. Nos últimos tempos ten visto a luz unha notable cantidade de discos nos que son musicados temas literarios de noso, o que resulta unha agradecida sinerxía para ambas as partes, pois os músicos contan con letras de indubidable calidade artística para as súas pezas e, pola súa banda, as e os poetas poñen voz á súa escrita, vendo como cobran vida alén do papel.

Hoxe quero referirme a tres destes cedés nos que poesía e música son un todo lírico que nos lembra, máis unha vez, que, nas súas orixes, os versos todos dos diferentes pobos naceron para ser cantados e que é no canto onde se ven enfatizados os ritmos e cadencias que caracterizan harmonicamente os poemas.

Así acontece en Sedia la fremosa, o disco do grupo Manseliña que publica Lindoro, no que se recollen trece temas que recrean cantigas medievais e tradicionais do noroeste hispánico. Os catro compoñentes de Manseliña (a saber: María Giménez como voz do grupo e intérprete de fídula e percusión; Belén Bermejo co órgano portativo; Pablo Carpintero nos aerófonos tradicionais e percusión; e Tin Novio para o laúde e cítola) envolven en música varias cantigas de Martin Codax e Alfonso X e unha de Estevão Coelho, mais suman a esta lírica trobadoresca os ritmos da música tradicional incluíndo un alalá de Noia, unha cantiga de segada, un romance, un valse de Ribarteme, unha muiñeira de Ameixenda e unha cantiga do liño, entre outros. Por xunto resultan unha admirable fusión ou contrafacta que anoa músicas de diferentes ámbitos (o cortesán e o popular), reconstruíndo alí onde as partituras conservadas non ofrecían información como debían de soar estas cancións milenarias. Un traballo, xa que logo, para escoitar con deleitación, tanto pola magnífica voz de María Giménez coma pola sonoridade evocadora que todo o grupo consegue, transportándonos melodicamente ao fascinante mundo das cantigas de amor e amigo e dos cantos marianos.

Unha liña moi diferente é a que anima o disco Literaria, do cantautor ferrolán Miguel Alonso. Os once temas que compoñen o seu traballo parten de poemas de autoras e autores coetáneos, que van dende Marta Dacosta a María Castelo, pasando por Toño Núñez, Miguel Alonso Diz, Ramiro Vidal Alvarinho, Iolanda Aldrei, Xavier Frias, María José Fernández e Xosé Iglesias. A música que os acompaña ensaia diferentes modulacións, que beben do pop e o blues, sen esquecer os toques rock e os aires soul. Un cedé, cómpre dicilo, no que á voz de Miguel Alonso (tamén guitarrista e intérprete de mandolina, piano, teclados, harmónica e loops) se suman a batería e percusión de Iago Blanco, o baixo de Suso Pereiro, o acordeón de Abel Pérez e coros e recitados de Irene Quinteiro, Óscar Martínez, X. M. Lago, Miguel Alonso Diz e Xosé Iglesias. Toda esta enerxía común e o crowdfunding previo fixeron posible que o disco cobrase vida nunha produción de autor, á que contribuíron tecnicamente Pequeno Desastre Records e mais Drum & Roll Studios.

Por remate, non quero deixar pasar a ocasión de recomendar tamén Lueiro, o álbum musical de Xardín Desordenado que edita Sul Producciones coa colaboración dos concellos de Fornelos de Montes e O Grove e mais da Deputación de Pontevedra. Neste traballo, os compoñentes de Xardín Desordenado (isto é: a prodixiosa voz de Marlene Rodrigues; Santiago Ferragud tamén na voz mais guitarra e composición musical; Isaac Garabatos á guitarra e nos arranxos, composición e produción musical; Lorenzo Boo co baixo; e David Outomuro nas percusións) poñen clave a oito poemas das escritoras e escritores distinguidos no Premio de Poesía Manuel Lueiro Rey e do autor que dá nome ao certame. Así, amais das deste, cántanse composicións de Eli Ríos, Silvia Penas, Isaac Xubín, Luís Valle, Antón Lopo e Marcos Abalde que forman parte dos poemarios cos que foron galardoados, o que asegura a variedade e calidade das letras que, con tanto ben como é adoito, interpretan os Xardín Desordenado.

Poesía para oír ou música para ler sonoramente, como se prefira. Moito e moi bo onde escoller mercé ás suxestivas e ben diversas propostas de Manseliña, Miguel Alonso e Xardín Desordenado, tres apostas gañadoras escóitense por onde se escoiten e léanse por onde se lean.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 21-4-2019]

Unha ducia de galegas

Nesta semana na que celebramos o Día dos Namorados, presta especialmente saudar a aparición dunha antoloxía na que amor e muller van de mans dadas: Amor en femenino.

A selecta asínaa o profesor Maximino Cacheiro, quen xa a publicara en galego no 2006 e ve agora como toma corpo a súa edición en castelán na Editorial Manuscritos en tradución de Ánxeles Penas.

Amor en femenino reúne case unha ducia de poetas con versos que cantan o amor. Rosalía de Castro é a voz primeira e fundacional e, tras dela, diversas autoras das xeracións que foron sucedéndose no pasado século: Pura Vázquez, Luz Pozo Garza, María do Carme Kruckenberg, María Xosé Queizán e Helena Villar Janeiro entre as máis experimentadas; Ánxeles Penas, Marica Campo, Pilar Pallarés, Ana Romaní e Marta Dacosta entre as autoras máis recentes.

Como é doado deducir, as visións do amor e as poéticas ensaiadas son ben diversas, pois trátase de creadoras con estéticas complementarias, froito de camiños autoriais tamén diferenciados e de etapas literarias igualmente diverxentes. Doutra parte, a escolma que do conxunto da produción de cada autora leva a cabo Cacheiro tamén direcciona nun sentido determinado a lectura e a visión do amoroso e o poético en xeral, o que imprime aínda un selo máis persoal á proposta que se ofrece.

Secasí —e malia a diferente extensión da obra antologada en cada caso—, o libro resulta un mostrario posible de abordaxes amorosas en verso por parte dalgunhas das escritoras máis recoñecidas dos últimos cento cincuenta anos. Certamente, haberá quen detecte ausencias notables, mais esta é unha antoloxía de autor, Maximino Cacheiro, e, polo mesmo, unha selección de voces que provén dunha peneira crítica coa que pode coincidirse ou non, pero que, á fin, debe respectarse por ser da enteira responsabilidade do editor.

O libro conta cun prólogo de Camiño Noia e unha nota da tradutora. O primeiro é un apuntamento abondo sucinto e panorámico, mais o texto de Penas revela procesos e decisións sobre o seu óptimo traballo de traslado poético que todo degustador literario agradecerá.

Editado con pulcritude e limpidez, este volume ofrécenos os versos maiores da Rosalía de Cantares gallegos e Follas novas e, ao seu carón, a escrita dos 90 codificada no Livro das devoracións de Pilar Pallarés, Das últimas mareas de Ana Romaní ou Crear o mar en Compostela de Marta Dacosta, pasando por outros títulos imprescindibles como Códice calixtino de Luz Pozo Garza, Despertar das amantes de María Xosé Queizán, Amor deshabitado de Ánxeles Penas ou Pedinche luz prestada de Marica Campo.

Xeneroso aplauso merece esta valiosa antoloxía, á que poida que non deba demandárselle máis, pois non é pouco o que ofrece. Porén, postos a pedir, seguro que lle terían vido ben actualizar algúns datos biobibliográficos, sopesar a posibilidade de incorporar novos versos escritos polas autoras nos últimos doce anos e talvez incorporar unha sintética ficha autorial pensando no público castelán, que ao mellor non coñece tanto algunhas destas voces para nós referenciais.

Moito debe agradecerse o esforzado labor de Ánxeles Penas, mercé á cal o lectorado castelán poderá achegarse á escrita dunha ducia de galegas (once poetas e a prologuista) que no seu día, felizmente, puxo por xunto o tamén poeta e ensaísta Maximino Cacheiro neste Amor en femenino, tan apetecible dende a mesma cuberta deseñada por Antonio Fernández Heliodoro.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 17-2-2019]

As palabras e as xentes de Victoriano Taibo

Na tarde de onte, nos locais que o Instituto de Estudos Miñoranos (IEM) ten en Gondomar, tivo lugar a presentación do volume facsimilar Lembranza da tecedeira, un poema autógrafo e inédito de Victoriano Taibo escrito en 1947 e que foi recuperado para esta edición dende o orixinal que conservaba a familia de Juan Novás Guillán, no seu día inspector de Educación e grande amigo do poeta.

O volume acompáñase de moi valiosos prólogos e estudos introdutorios de Antonio Valverde, Marta Dacosta e Miguel Anxo Mouriño e complétase cun cd no que o longo poema é recitado pola poderosa voz de Anxo Angueira sobre unha fermosa base musical ideada por Antón Seoane.

A poética de Taibo fica así incrementada con este achado, que trae ao seu corpus coñecido ata o de agora unha nova alfaia, confirmándoo como unha das voces senlleiras do Tempo das Irmandades e, por extensión, de toda a nosa lírica do pasado século.

Mais o acto do IEM de onte serviu tamén de homenaxe a Miguel Rodríguez Rodríguez, xenro do poeta e persoa clave no proceso de recuperación e divulgación da obra do seu parente. Con tal motivo, estiveron presentes na sala —ateigada de público— varios dos seus familiares: a súa viúva Gloria Taibo Rebollar e mais os seus fillos Fuco e Ildara, esta última responsable de pronunciar unhas sentidas palabras de agradecemento.

Acompañando as sabias reflexións de Marta Dacosta verbo desta magnífica edición de Lembranza da tecedeira e mais o vibrante recitado de Anxo Angueira do poema, tiven a honra de achegar unha laudatio de Miguel Rodríguez Rodríguez na que salientei o papel fundamental que este tivo na redescuberta da obra de Victoriano Taibo, extremo este ao que xa me referira nalgunha outra ocasión.

Deixo aquí as palabras que alí pronuncei, testemuño de admiración e recoñecemento a quen foi entusiasta valedor da causa taibiana, bo e xeneroso ao que tanto debemos.

 Benqueridas e benqueridos todos:

Comparezo hoxe ante vós a pedimento dos infatigables e admirables amigos do Instituto de Estudos Miñoranos. Un dos seus máis activos e meritorios membros, Miguel Anxo Mouriño, púxose en contacto comigo a primeiros deste mes para noticiarme a feliz aparición do facsímile de Lembranza da tecedeira, que agora se presenta con gozo unánime dos que aquí nos reunimos. Informoume, amais, de que estaba na vontade da organización que este acto servise asemade como xusta homenaxe ao xenro do escritor, don Miguel Rodríguez Rodríguez, belísima persoa que nos abandonou recentemente e a quen me unía unha amizade admirativa e sen reservas.

Xa que logo, cando Miguel Anxo me propuxo a posibilidade de pronunciar unhas palabras neste acto en memoria e agradecemento por tanto e tan bo como sempre lle deberemos ao xeneroso Miguel, sentín que o convite non era só unha obriga amigable, senón un auténtico galano que se me facía, pois nada me emociona máis nin me enche de maior orgullo que poder recordar hoxe convosco o vello amigo que se foi deixando en nós engramas indelebles.

Eu, como seguramente tantas e tantos dos que aquí estades, coñecín a Miguel por mor de Taibo. Foi alá polos primeiriños do 2008, tempo no que adquirín a responsabilidade de editar a poesía inédita do escritor que acabou vendo a luz andando ese mesmo ano nun volume que titulamos Abicedo. Cabrinfollas e que logo presentamos en Guillufe, Morgadáns, aquel 14 de novembro, nun acto presidido, xustamente, polos familiares do poeta, entre os que Miguel ocupou papel cómplice e desprendidamente destacado.

Por tanto, ao longo dos meses daquel ano tiven a oportunidade de frecuentar o seu trato e ir coñecéndoo mellor, ao tempo que vivía a gratísima experiencia de poder tratar a adorable Gloria e o seu fillo Rubén, sabendo tamén puntualmente das angueiras dos demais membros do núcleo familiar.

Premio Johán Carballeira para Marta Dacosta

Andei antonte por terras do Morrazo acompañando @s excelentes poetas Berta Dávila e mais Xosé Daniel Costas Currás, con quen tiven a fortuna de formar parte do xurado do XVI Premio de Poesía Johán Carballeira, organizado polo Concello de Bueu e coordinado polo moi cómpito Xabier Framil Barreiro, técnico de Cultura daquela corporación.

Nesta ocasión, foron corenta os orixinais presentados a concurso, entre os que se contaban moi diversas propostas tanto no temático coma no estilístico. Tras unha longa deliberación na que ata media ducia de textos foron sometidos a pormenorizado xuízo, o xurado decidiu por unanimidade conceder o premio ao traballo presentado baixo o título dun lago escuro que, unha vez aberta a correspondente plica, resultou ser da ben coñecida e moi aplaudida poeta, ensaísta e profesora Marta Dacosta Alonso (Vigo, 1966).

dun lago escuro convenceu polo elaborado do seu xogo simbólico, alicerzado nunha arquitectura esférica onde o lacunar de ameaza escura recolle un discurso acuático fondamente parabólico, con evidentes tinturas de crítica social que van de mans dadas coas luzadas de afirmación xenérica e as reflexións a propósito de trabes temáticas como a incerteza, a caída, a soidade, o silencio, a anonimia ou a rutina esgazadora. De por parte, a intelixente inserción de diversas lecturas (velaí, poño por caso, o Elfriede Jelinek de Obsesión) así como a armazón contrapuntística onde xunto a poemas máis intimistas e reflexivos contrastan outros máis ancorados na denuncia das problemáticas sociais, sumado á alternancia existente entre composicións breves de apenas dous ou tres versos e outras de amplo corpo fan do libro un texto moi suxestivo e elaborado, como o demostra a omnipresencia cohesiva de determinados motivos neste poema-lago.

En datas próximas o Concello de Bueu procederá á entrega do premio, dotado de 1500 euros e a publicación do poemario gañador, que verá luz da man de Edicións Xerais de Galicia, onde tamén aparecerá neste mesmo mes Raíz da fenda, o volume co que Berta Dávila gañara a anterior convocatoria.

Parlamento das Letras: Marta Dacosta

A Marta Dacosta sempre lle deberemos ter creado un mar literario en Compostela. A súa voz poética acompáñanos dende hai vinte anos. Dúas décadas nas que foi poallando entre o lectorado un orballar tramadoiro que nos deixou gravada fluencia dos seus sinais: Terra, Muller, Cor, Mar, Tempo.

Poeta de escrita senlleira pero proxección pública gregaria, na década dos noventa revelouse como autora participando en moi diversas empresas colectivas, revistas e fanzines, deixando oír os seus versos en mil e un recitais grupais. Co novo milenio foi afirmando a súa andaina en volumes nos que recuncou na memoria da infancia, o reverso feminino da escrita, o latexo abisal da ánima e aínda as paisaxes interiores de outonal setembrino.

A poética de Marta Dacosta é un Aloia sentimental, subversivo e telúrico. A súa palabra devólvenos sempre a memoria fiel dos días que nos foron facendo, eses dos que aquí fican as cinzas que agora venta para nós.

—¿Cando, onde e da man de quen publicaches os teus primeiros textos?

Xa non lembro ben, mais foi nalgunha revista viguesa das que naceran ao abeiro da “movida” dos 80. Naquel tempo era unha efervescencia de proxectos, e naceron moitas revistas, moitas veces sen recursos, fanzines fotocopiados, co afán de dar a coñecer a obra de ilustradores ou escritores, o que estaba a suceder naquel momento no mundo da cultura. Nalgunha delas, como Congostra, publiquei os primeiros poemas.

O primeiro libro é do ano 1993, Crear o mar en Compostela, que fora premio do Certame O Grelo. Quen sustentou economicamente a publicación foi a Deputación de Lugo.

—¿Cal das túas obras cres que foi mellor tratada e cal pasou máis desapercibida para o público e/ou a crítica? ¿Por que cres que recibiron ese trato desigual?

En xeral a poesía non é un xénero que atope grandes ocos para proxectarse, ou cando menos esa é a miña percepción.

Canto aos meus libros, penso que debeu ser Pel de ameixa o que menos proxección tivo. Motivo? Posibelmente a falta de difusión que tanto pexa a literatura en xeral. Neste caso, a Deputación da Coruña talvez non teña feito polos libros nacidos do certame de poesía González Garcés todo o labor de promoción que sería desexábel.

Acuática alma foi quizais o que contou con maior repercusión. Puido incidir nisto a diferencia de varios anos cos libros anteriores, o que puido facer que no momento de se publicar suscitase a curiosidade das lectoras e os lectores e de aí unha maior recepción de público e crítica.

O certo é que tamén a cronoloxía explicaría estas diferencias, pois Pel de ameixa é o meu segundo libro, mentres que Acuática alma é o sexto e máis recente.

—¿Tes algún hábito singular ou manía á hora de escribir?

Non. Aprendín a levar un caderniño canda min para que non se me perdesen os textos, porque son moito de imaxinar os poemas mentres camiño ou conduzo, sobre todo mentres conduzo (neste caso tiro de gravadora, vantaxes dos móbiles de hoxe en día), e xa comprobei que memorizar os versos que me van saíndo non dá resultado.

—Nunha antoloxía da nosa literatura recente, ¿ao pé de que autores/as preferirías figurar?

Con todas e todos os que cada día deixan un anaquiño de epiderme sobre a pedra milenaria do noso idioma, desde a vontade inequívoca de seren construtores da única casa que pode acubillarnos.

—Se tiveses que historiografar a túa propia traxectoria literaria, ¿que trazos salientarías?

Hai tempo que me dei conta de que son a menos indicada para avaliar obxectivamente os trazos da miña poesía que permitirían establecer a miña traxectoria. O certo é que me preocupa a mensaxe. Preocúpame porque quero escribir neste tempo histórico, que o texto tamén sexa produto e contestación a este momento. Así que por vocación sería poeta civil, mais os poemas acabaron demostrándose intimistas, polo que a miña traxectoria abala entre a denuncia e a emoción, procurando que se unan nun punto que aínda no acado.

Hai anos escribía para unha autobiografía que “procuro escribir co corazón, co firme propósito de revolverlle o estómago ao que senta fronte os meus poemas, e que aínda teño que escribir o poema máis importante, mais non sei cando poderei facelo, porque ese, o poema comprometido co tempo en que estou a vivir e coa miña condición humana, precisa dunha voz sólida e un pulso firme.” Iso sigo dicindo.

E tamén que como a cociñeira tento coidar cada detalle, até o máis pequeno, mesmo as humildes preposicións e conxuncións, determinantes para a construción e o significado da frase.

—¿Que lecturas te acompañan decote ou a que escritores/as regresas con frecuencia?

Non son de regresar a libros lidos porque non me chega o tempo para ler todo o que quixese. Procuro estar ao día do que se publica en poesía galega. E entre os autores que máis avultan na miña biblioteca están Bernardino Graña e Mario Benedetti, Gioconda Belli ou Xosé María Álvarez Cáccamo, Li Bai ou Ana Luísa Amaral.

—¿Que cres que lle falta aínda ás nosas letras e que lle sobra definitivamente?

Evidentemente á nosa literatura e á nosa cultura fáltalles normalidade, ter o apoio institucional e social que calquera literatura merece. Mais estes volven ser malos tempos para a lírica, a crise, as agresións ao noso idioma, son como mordidas de ratas que van rillando nos libros até que as historias desaparecen.

Recoñezo que os tempos son malos en todas as latitudes e lonxitudes, mais non os criterios que fan da cultura un elemento esencial. E así no noso país redúcese a industria ligada á cultura, contribuíndo ao empobrecemento da sociedade, mentres vemos como noutras latitudes os libros teñen prezos moi económicos, permitindo que a literatura chegue a todas e a todos.

Por iso considero que sobran preconceptos como o de que a cultura non debe estar subvencionada. Ao contrario, cómpre que conte con apoio económico para chegar a todas partes, para ser accesíbel a todas e a todos. Porque entendo que unha sociedade máis culta é unha sociedade máis rica, máis dona de si. Aínda que, se cadra, é isto o que non se quere, o que non queren.

Tamén sobran prexuízos. Hoxe por hoxe a literatura galega articúlase ao redor de diferentes eixes, que deixan fóra as persoas incómodas. Ao final isto repercute na imaxe que ofrece a literatura, en tanto en canto non son exclusivamente criterios e méritos literarios os que imperan á hora de explicar as posibilidades de proxección da obra dunha autora ou autor.

—Se soubeses que o teu tempo se esgota, ¿que non te perdoarías non deixar escrito?

Talvez unha novela que fose a épica das mulleres do Vigo do século XX, aínda que non sexa eu autora de novelas…

—¿Cal é a túa valoración do noso presente literario?

Como poeta é insatisfactoria, porque seguimos padecendo as mesmas dificultades de publicación e proxección da obra poética, cuestións que entran en contradición co número de autoras e de poemas que agardan a seren lidos. As redes sociais serven para desbloquear esta necesidade, mais é algo efémero, que obriga á brevidade para captar a atención e que logo se perde no hiperespazo. Cómpre seguir levando a poesía a todas partes, como sempre se fixo, e como seguen facendo moitas persoas.

E a poesía galega, como sempre, dando mostras da súa grandísima calidade.

—Se desexas facer algunha outra consideración, túa é a palabra.

Deixar constancia do meu agradecemento a ti e ás persoas que coma ti atendedes, reproducides e falades da nosa literatura, porque iso é o que contribúe a facela visíbel, a proxectala.

Sodes imprescindíbeis. Que así sexa por moitos anos.

Grazas.