Efervescencias poéticas

Dei gorentoso remate á lectura de Punto de ebullición, antoloxía de poetas galegos das últimas xeracións publicada no prestixioso selo hispanoamericano Fondo de Cultura Económica a través da súa filial madrileña.

Punto de ebullición é unha escolma bilingüe na que os orixinais galegos son vertidos ao castelán pola tamén poeta Miriam Reyes (Ourense, 1974), unha das voces máis recoñecidas da escrita peninsular do novo milenio.

Videopoeta e artista multimedia, Reyes deixou os eidos ourensáns con oito anos para marchar a Venezuela, onde estudou Letras na Universidade Central. Regresou logo a España e, tras residir en diferentes cidades, acabou instalándose en Zaragoza. Dende alí deu a coñecer algún dos poemarios máis suxestivos dos tres últimos lustros, como Espejo negro (2001), La bella durmiente (2004), Desalojos (2008), Yo, interior, cuerpo (2013) ou o moi recente Haz lo que te digo (2015), publicados en ben afamados selos: Hiperión, Bartleby, DVD Ediciones.

Responsable da elección, tradución e prólogo desta “Antología de la poesía contemporánea en callego”, Reyes achega ao lector en castelán quince poetas que escolma entre os creadores da Xeración dos 80, a Xeración dos 90 e aqueloutros que se revelaron a mediados da década pasada.

Decididamente interxeracional, politemática e mulitestética, Punto de ebullición observa, exquisitamente, o equilibrio xenérico e incorpora propostas de oito escritoras e sete escritores, abondo diverxentes na súa aposta autorial e aos que, de querer verlles algún punto de contacto, talvez só podería sinalárselles a súa patente vontade de anovar e abrir novas landas para a poética de noso.

Xosé María Álvarez Cáccamo, Chus Pato, Pilar Pallarés, Manuel Rivas, Lois Pereiro, Antón Lopo, Xela Arias, Ana Romaní, Manuel Outeriño, Xabier Cordal, Olga Novo, María do Cebreiro, Yolanda Castaño, Olalla Cociña e Daniel Salgado son, cronoloxicamente dispostos, os quince nomes dos que se espigan textos, todos eles tomados de libros xa coñecidos, agás un poema de María do Cebreiro que se publica por vez primeira aquí.

Reyes salva con oficio o difícil transo de verter a unha lingua outra a palabra poética. Neste sentido, máis alá de consideracións de matiz perfectamente discutibles (poño por caso, se é fiel ao noso “balbordo/ da escuma” o “murmullo de la espuma” e similares), cómpre subliñar o coidado labor de acomodación da responsable da escolma, quen ofrece ao público castelán unha lectura da escrita orixinal non só respectuosa, senón moi ben axeitada.

Canto ao prólogo, ha cumprir tamén coas expectativas de quen, dende outras coordenadas culturais, queira coñecer o curso da poesía galega de 1975 ata os nosos días, pois as principais liñas de forza deste camiñar son salientadas con acerto pola editora. Secasí, para min son de especial interese os breves pero moi ben perfilados parágrafos dedicados a caracterizar a poética dos diferentes autores antologados, onde Reyes amosa ser unha poeta de moi fino espírito crítico.

Unhas nótulas biobibliográficas mínimas pero moi informativas completan esta selecta que arredonda as trescentas páxinas, onde cada poeta achegou arredor dunha decena de textos, un libro editado con sumo gusto polo Fondo de Cultura Económica mercé ao deseño de (sobre)cuberta de Armando Hatzacorsián e as fotografías de (sobre)capa de Miguel Saavedra.

Punto de ebullición. Antología de la poesía contemporánea en gallego é un moi loable mosaico que cómpre agradecerlle a Miriam Reyes, ourensá de raíz, que non esquece a verba matricial e a regala, plural, a quen pola súa voz queira coñecernos.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 5-7-2015]

25 anos de espírito PEN

[Para o amigo Miro Villar,

polo que el e eu sabemos]

aA poesía é o gran milagre do mundo, dicía Luís Pimentel. O mundo é un gran poema milagroso, digo eu. A palabra, as palabras son a arxila esencial que une vontades e acompaña os espíritos no fragor dos traballos e dos días.

Foi esa singular comuñón pola verba a que experimentaron os asistentes á VI Bienal Literaria en Compostela o 2 e 3 de outubro na Cidade da Cultura. O Gaiás santiagués deixouse habitar por animais literarios que quixeron celebrar o XXV Aniversario do Centro PEN Galicia, a entidade que organizou o encontro no que participaron poetas, narradores e outros axentes culturais tanto galegos coma foráneos nunha concelebración interxeracional onde as pontes literarias se transitaron amablemente.

E esa foi a unción pola palabra que fixo que tres astros do firmamento literario como son Nélida Piñón, Xosé Luís Méndez Ferrín e Manuel Rivas compartillasen unha mesa de clausura na que as complicidades revoaban arredor dos relatos orais e onde Piñón fixo boa a súa ascendencia cotobadense recoñecéndolle un papel decisivo na simbólica da súa escrita e Rivas pronunciou un máxico e entrañable discurso de recepción na academia dos afectos á súa amiga carioca. Da súa parte, Méndez Ferrín lembrou como o PEN internacional estivera ao seu carón cando en 1972 botou dous anos na cadea (Penal do Dueso) pola inquina franquista. Un triángulo de tanta altura literaria que, coma un imantador buraco negro da palabra, acabou por mergullarnos a todos os que vivimos o momento nun océano de luz e letras, unha reunión histórica que, quen sabe, talvez non sexa doado que se repita, pois ben poucas veces tres púlsares escintilan por xunto para iluminar a galaxia toda e espaventar tantas sombras da orfandade.

Velaí foi a inesquecible coda. Mais as xornadas comezaran xa o día anterior coa sesión de apertura e os discursos de benvida de Beatriz González Loroño, Directora-Xerente da Fundación Cidade da Cultura, María Ángeles Antón Vilasánchez, Concelleira de Cultura e Patrimonio en Compostela, Luís González Tosar, Presidente do Centro PEN Galicia e mais Xesús Vázquez Abad, Conselleiro de Cultura, Educación e Ordenación Universitaria. Eles foron os primeiros en poder ver o magnífico traballo videográfico que, para ocasión, creou Xabier Castro Martínez, Director do PEN galego, unha peza na que se leva a cabo unha sintética historia en imaxes do que foi a andaina do noso PEN neste último cuarto de século e que podedes ver ao final deste post.

As sesións propiamente literarias comezaron a última hora da mañá do xoves 2 coa mesa redonda “Narradores xornalistas hoxe”, xuntanza que moderou Xesús Fraga na que interviñeron Camilo Franco, Santiago Jaureguizar, Luís Pousa e Juan Tallón, todos eles, en efecto, xornalistas e narradores, que, con posturas complementarias que abriron un fértil diálogo en contrapunto, debateron sobre a difícil e complexa maridaxe de periodismo e ficción, un matrimonio para algúns imposible e para outros inelutable.

Á tarde dese mesmo día un recital poético-musical deunos a oportunidade de oír na voz dos Xardín Desordenado (Marlene Rodrigues, Santiago Ferraguz e Isaac Garabatos) os versos de Díaz Castro, Novoneyra, Álvarez Blázquez, Blanco-Amor, Manuel María e Rosalía de Castro e tamén de escoitar os recitados dos novos valores da nosa lírica representados por Alba Cid, Berta Dávila, Gonzalo Hermo, Mario Regueira e Dores Tembras, entre os que oficiou como experimentado guieiro Román Raña, unha asemblea poética que arrequeceu coas palabras da profesora da Universidade de San Petersburgo Elena Zernova, quen non quixo faltar á cita e deixou para os que alí estaban a regalía de escoitar en ruso “Penélope” dando conta da tradución a este idioma de Nimbos. Do saber facer de todos puiden gozar en primeira liña, pois honreime presentándoos.

A primeira xornada da Bienal rematou coa intervención do poeta e ensaísta arxentino Roberto Alifano, quen nos convidou a revistar a “Borges e o xardín de conversas que se bifurcan” nunha animada conversa co seu presentador, Luís Alonso Girgado, na que repasaron os principais episodios da literatura non só de Borges, senón tamén Julio Cortázar, Adolfo Bioy Casares, Francisco Luís Bernárdez e moitos outros.

O segundo día comezou na sesión matutina coa mesa “25 Anos do PEN Galicia: Novelistas”, na que, moderados por Inma López Silva (tamén ela narradora), participaron Marilar Aleixandre, Alfredo Conde, Víctor F. Freixanes e Bieito Iglesias, que fixeron un balance dos pros e contras que viviu a prosa galega nos últimos tempos e onde se cuestionou a vitalidade da novela, os camiños do seu futuro e os pasos que nos trouxeron ata aquí.

Pola tarde, unha última mesa de “25 Anos do PEN Galicia: Poetas” proporcionounos a ocasión de escoitar a radiografía lírica destes lustros que realizaron o poeta e editor Miguel Anxo Fernán-Vello, a poeta e ensaísta María do Cebreiro e mais o poeta e libreiro Modesto Fraga. O tríade, magnificamente conducido polo profesor e crítico Luciano Rodríguez, abordou os avances e desacertos da nosa poesía recente dende ancos ben diversos: a taxonomía xeracional de discurso (meta)teórico de María do Cebreiro, a conxunción da visión do editor de Espiral Maior e creador que achegou Fernán-Vello e a praxe e vivencia como poeta deste tempo de Fraga.

O remate regalounos o amentado encontro con Piñón, Méndez Ferrín e Rivas, broche de ouro desta VI Bienal Literaria en Compostela na que conviviron poetas e narradores, xornalistas e estudosos, galegos por nacenza e por querenza, confrades de letras todos que durante dous días irmandaron o seu camiñar, enchoupándose do espírito PEN para lembrarnos, máis unha vez, que o milagre da vida é a poesía e existir sen a palabra é un vivir demediado. Por iso xuntanzas coma esta son tan necesarias en tempos prosaicos.

a                                    

Radiocrítica 2-12-2013

Velaquí unha nova Radiocrítica emitida o pasado luns día 2 de decembro en Ames Radio (107.2 FM). Nesta ocasión, falei con Nazaret López sobre a narrativa de Xabier López López (0’25), a tradución ao galego da obra de John Fante (5’20), a poesía a catro mans de María do Cebreiro e mais Daniel Salgado (8’30), a poética viaxeira de Cesáreo Sánchez Iglesias (11’45), o teatro radiofónico do Diario Cultural da Radio Galega (14’00), a narrativa infantoxuvenil de Érica Esmorís (20’00) e a colaboración no relato ilustrado para os máis novos de Santiago Freire e Dani Padrón (22’40).

Boa audición!

        http://www.goear.com/embed/sound/ad86ea1

Abrindo fendas para a resistencia

A longa e fértil tradición nosa da escrita a catro mans semella renacer con forza nas xeracións últimas. Algúns dos títulos máis interesantes dos meses pasados naceron de converxencias tales. Así sucede co poemario A guerra, coasinado por María do Cebreiro e mais Daniel Salgado, autores de radicación compostelá e intensa traxectoria ás súas costas malia non iren os seus días máis aló da trintena.

A guerra é un poemario epistolar, un truque-retruque lírico no que á proposta versal dun dos poetas tándem lle dá réplica o outro, nunha sucesión tan ben trabada coma complementaria.

Formalmente o libro é diverso e xunto a composicións algo máis longas e mesmo conversacionais comparecen outras que ben poderían pasar por (para)aforismos ou poemas definitorios, pois, se nuns a dialéctica e a metafórica son a argamasa, noutros o proceso de conceptualización contrastiva e paradóxica faise predominante.

A guerra é tamén un memorando de cicatrices, de inzos feridos que descrén dos paraísos artificiais, deste mundo noso enleado nunha guerra manifesta que os medios se empeñan en chamar eufemisticamente crise, unha auténtica purga ou decimado social neoliberal amparado nun capitalismo feroz que se adobía con outros horrores, estes si propiamente bélicos, nos que o sen sentido violento alcanza extremos estarrecedores.

Polo medio, a perplexidade, o autocuestionamento da función poética, a posición e o compromiso do que literaturiza, a desconfianza ante os espellos enganosos da palabra gora e os círculos viciosos do dicir.

Os cristais de Méndez Ferrín que non estralan, o lume que alampea pero non queima de Celso Emilio, as problemáticas do corpo que nos iluminaron @s poet@s últimos, a lembranza do asedio á alta casa de Helena de Carlos que esfarela e mil e unha outra alusións metapoéticas fan tamén deste A guerra un tapiz no que a revisión do absurdo e a fera realidade cotiá se fai angueira case comunal.

Os versos de dialéctica brechtiana, a loita contra o conformismo sedente que nos condena a un tempo escuro e de guerra van nestas páxinas abrindo fendas microscópicas para a esperanza, para a resistencia que Walter Benjamin atribuía aos desesperados e tan oportunamente recorda a cita clausuradora de Margarita Ledo Andión, desesperación lúcida que tamén posúen os textos cos que María do Cebreiro e Daniel Salgado fan abanear as nosas conciencias para liberalas da agónica hipnose colectiva na que semellan presas.

Máis que valiosa esta proposta de Barbantesa Editorial, selo con criterio que, outra volta, trae á luz un volume de engados evidentes polo que presta parabenizar os autores.

[Publicado no Praza Pública, 14-10-2013]

 

Parlamento das Letras: María do Cebreiro

María do Cebreiro é unha habitante da Galicia futura, da Galicia que aínda non é, pero que desexamos sexa. Vai, como tantas veces acontece cxs artistas, por diante do seu tempo: culta, consciente, comprometida, sensible.

De pequena asistía a partidos de tenis poéticos, privilexio de ter uns proxenitores entregados ás Musas. Así que cando se fixo maior non tivo moito que pensar: o seu sempre fora a escrita, ou mellor, o pensamento da escrita, a proxección verbal dese cavilar infindo. E como a súa información mitocondrial estaba moi por riba dos carburantes metabólicos soft, decidiu que había que romper nos espellos, reivindicarse en ánima, pero tamén en corpo, e declararse insubmisamente inadaptada, mesmo ata a guerra, soa ou en compaña, asegún.

Fundou hospedaxes para chinesas desbarriadas en cuartos de outono, percorreu os hemisferios todos dos sentidos e devocionou as damas negras, black soul forever. Mesmo se compadeceu de si mesma, deixou que os poemas a (re)coñecesen e aprendeu as artes do escanciado antologador.

Aquí vén dixital, ela, tan pouco cursi e sen xardín, mais enferma do mal de Gutenberg ata a náusea, ata precisar como o alento para respirar o recendo da tinta e o papel aínda fumegantes do prelo, sobre todo se deles se desprenden volutas versais. Talvez non consiga nunca autodefinirse (esa súa, nosa, identidade necesariamente cambiante), pero sabe moi ben onde lle aperta o zapato e o mundo (literario) no que (sobre)vive.

—¿Cando, onde e da man de quen publicaches os teus primeiros textos?

O primeiro texto que son quen de lembrar foi unha carta que lle escribín de cativa a Xohana Torres, e que se publicou na Festa da palabra silenciada. No ano 1998 publiquei en Dorna as primeiras versións dalgúns poemas que logo verían a luz no meu primeiro libro de poemas, O estadio do espello (1999).

—¿Cal das túas obras cres que foi mellor tratada e cal pasou máis desapercibida para o público e/ou a crítica? ¿Por que cres que recibiron ese trato desigual?

Penso que a miña obra sempre foi moi ben acollida, e desde logo moito mellor do que sempre agardei.

Escribiuse bastante sobre O estadio do espello e (nós, as inadaptadas). Tamén, coido, sobre Os hemisferios. Dalgún xeito son os meus tres libros preferidos, así que estou en plena conformidade con iso.

Quixen editar os meus dous últimos libros (Poemas históricos e O grupo) en tiraxes pequenas, que procuraban deliberadamente unha circulación restrinxida, case íntima. Loxicamente non recibiron ningunha atención da crítica, o que foi unha experiencia curiosa e, en certo sentido, moi liberadora.

—¿Tes algún hábito singular ou manía á hora de escribir?

Ningún e todos… Escribo moito durante as viaxes, xeralmente en cadernos. É como se vinculase o acto de escribir ao de estar en movemento (non é a primeira vez que se me ocorren cousas mentres camiño ou xusto antes de quedar durmida, e teño que coller o caderno para anotalas).

Teño observado que a maioría dos meus libros xurdiron dalgunha idea que se me ocorreu fóra da casa, en situacións e contextos que non me eran familiares. Como o hábito da escrita forma parte da miña actividade profesional, cando escribo poesía non me gusta suxeitarme a ningunha disciplina. As primeiras ideas e borradores de versos prefiro escribilos a man (aínda que nunha segunda etapa traballe no ordenador).

Entendo a escritura, mesmo a crítica e a teórica, como un proceso bastante impulsivo, así que teño tomado apuntamentos nos soportes, circunstancias e momentos máis diversos.

—Nunha antoloxía da nosa literatura recente, ¿ao pé de que autores/as preferirías figurar?

Citados pola orde na que comecei a lelos: Manuel Outeiriño, Xabier Cordal, Chus Pato, Daniel Salgado e Ismael Ramos.

—Se tiveses que historiografar a túa propia traxectoria literaria, ¿que trazos salientarías?

Éme extraordinariamente difícil aplicar o criterio crítico á miña propia literatura, quizais porque a crítica está moi vinculada ao meu exercicio profesional e porque entendo a poesía como un espazo de liberdade, tamén con respecto aos determinismos da crítica.

Diría intuitivamente que a miña literatura camiña cara ao despoxamento. Que comezou tendo moito peso verbal (incomódame algo a verbosidade dos meus primeiros libros) e agora traballa máis no espazo entre as palabras e entre os versos. Que tentaba dialogar coa literatura lida e amada, e agora traballa máis na introversión, é dicir, na lectura crítica do meu propio interior.

Engadiría que todos os libros comparten certas cousas: unha preocupación pola respiración e polo ritmo interno da linguaxe, un inmenso respecto ás obras e aos escritores que admiro, unha tentativa por vincular certas palabras a certas imaxes, un sentido interrogativo e case violento sobre o mundo, unha indagación sobre o xeito no que as persoas nos relacionamos lingüisticamente entre nós e connosco, unha ironía que tenta ser elegante e non ruín (a ironía é unha arma que hai que empregar con moito tino, porque se revolta a miúdo contra quen a usa) e, por último, unha impugnación do “pacto social” que regula a nosa maneira de vivir e de categorizar os afectos. Ao cabo, penso que os meus poemas tentan recuperar a lírica na súa acepción primordial. É dicir, non entendida como a expresión dos sentimentos individuais, senón como un espazo no que as emocións sinalan unha procura incómoda con respecto a determinados acordos ou convencións.

—¿Que lecturas te acompañan decote ou a que escritores/as regresas con frecuencia?

Rosalía de Castro, Manuel Antonio, Álvaro Cunqueiro, Samuel Beckett, J. M. Coetzee, Hölderlin, Sebald, John Keats, José Ángel Valente, Luis Cernuda, Wordsworth, Coleridge (na orde na que me saíron)… Moitos!

—¿Que cres que lle falta aínda ás nosas letras e que lle sobra definitivamente?

Eu penso que habería que superar a concepción “deficitaria” da literatura galega. Ningunha literatura pode telo todo! Así que eu diría que o que lle sobra á literatura galega é esa conciencia carencial que ten, para min bastante inxustificada.

—Se soubeses que o teu tempo se esgota, ¿que non te perdoarías non deixar escrito?

En todo momento tento dicirlles ás persoas que quero as cousas que me parecen importantes. Son consciente de que a vida é moi fráxil e de que niso non temos tempo que perder. Pero coa escrita non o vexo do mesmo xeito. Non creo que me quede nada transcendental por escribir e, á inversa, penso que sería insoportable que todo o que escribimos fose memorable.

En todo caso, o que tento facer na escritura obedece a leis internas, e non o dou conectado con ningún outro tipo de necesidade. Ao final, eu creo que por sorte, a transcendencia do que facemos non depende de nós. Se das cousas que escribín acaba quedando algo, imaxino que quedará xustamente o que teña que quedar, e ningunha outra cousa.

—¿Cal é a túa valoración do noso presente literario?

Na poesía, o ámbito que mellor coñezo, paréceme magnífico. Hai autores novos (Samuel Solleiro), moi novos (Gonzalo Hermo) ou novísimos (Ismael Ramos) polos que sinto un grande respecto. Penso que, cando a literatura que está a facerse xusto agora dá razóns fundamentadas para a esperanza, non pode pedirse moito máis.

—Se desexas facer algunha outra consideración, túa é a palabra.

Mentres pensaba nas respostas, decatábame de que ler e escribir se converteron en hábitos incorporados naturalmente ao meu día a día, que se voltaron moi semellantes aos de respirar, bicar, camiñar, abrazar ou durmir. Así que che agradezo realmente a fondura deste cuestionario, que me deu a oportunidade de reflexionar sobre o hábito da escrita, do que fun facendo algo así como unha dimensión case física da miña existencia.