Nitroglicerina emocional

O amor é como a nitroglicerina: a temperatura ambiente e por baixo dos 41º graos é un fluído estable e mesmo en certas preparacións médicas serve ata para coidar do corazón. Pero se o ardor supera esa barreira térmica, ai amigo, nada nin ninguén escapa ás súas letais consecuencias e convértese nun témero explosivo, vale dicir, no máis amarguriante desamor debelador.

Esta máxima relacional humana, o péndulo do amor-desamor no que oscilamos as parellas, constitúe a columna vertebral do último libro do narrador e profesor Manuel Portas, un relato que defende a tese de que a paixón, o amor insomne e desmedido, a entrega cega e o delirio romántico teñen o seu natural reverso no esfarelamento e a desafección, no desencanto e aborrecemento da sensualidade que xa non abonda, que non é quen de sandar unha ánima esburacada pola saudade vital. Porque a vida son, e velaí o título da obra, Cadencias, ciclos polos que transitamos, tamén no amoroso.

Un singular trío protagoniza esta nouvelle ambientada na área metropolitana barcelonesa, con escenarios de adoita radicación emigrante galega (L’Hospitalet sobre todo), pois son xustamente tres emigrantes do noso rural á grande urbe, dúas rapazas e un mozo, os compoñentes deste palpitante triángulo pasional.

El chegou a Barcelona para estudar Arquitectura e iso é o que seus pais cren que fai alí, pero pronto abandonou todo para traballar nas cargas e descargas do mercado de Santa Catarina e deixarse ir pola costa abaixo da vertixe imparable dos días que se suceden sen norte e que apagaron mesmo a súa paixón pola ilustración, pois chegou a facer algunha incursión como debuxante en editoriais de bd. Estando nesas, namora de Elisa, tamén emigrada coma el, unha traballadora sexual coa que vivirá unha intensa relación que acabará pasto dos celos e das disimetrías dos seus proxectos vitais. O seu recambio será unha nova moza emigrante, veciña da súa mesma parroquia e namorada del dende cativo, unha rapaza coa que tamén se irá esgotando aos poucos o estraño fluído do amor, ata facelo inestable, nitroglicerina pura.

Polo medio Portas proponnos ben interesantes reflexións, non só sobre a volcánica natureza do amor, senón a propósito dos soños frustrados, o real e o aparente, a hipocrisía social ou a cousificación da muller, convidando a unha seria reflexión verbo da deshumanización e o alleamento ao que a vida nas grandes cidades, e non só, nos ten aferrollados.

Calidoscopio incremental, escrito con capítulos curtos de técnica impresionista que van sumándose como capas superpostas ou brazos dunha crecente espiral de esboroamento afectivo, estas Cadencias fan boa a máxima tan reiterada de que o amor é o motor que move o mundo. O problema vén cando ese motor gripa.

[Faro de Vigo, 4-6-2020]

Tinta viaxeira

Un dos síntomas inequívocos de que unha literatura alcanzou un grao de desenvolvemento importante é a súa capacidade para se facer visible alén das fronteiras do seu territorio ou territorios lingüísticos. Que as obras dun sistema literario se exporten vía tradución a outros sistemas é indicativo do interese que este suscita, tamén do recoñecemento implícito que ten como centro, como circuíto creativo que xera producións que son seguidas, referenciadas e importadas por outras literaturas. Por iso non cansarei de noticiar, e de aplaudir, a tradución de obras galegas a outros idiomas, pois son a proba de que a nosa escrita é universal e de que en galego estamos no mundo.

Dende que comezamos o ano un número apreciable de textos de noso teñen sido trasladado ás máis diversas linguas. Un dos últimos é a novela Un dedo manchado de tinta, da autoría do profesor, ensaísta e narrador Manuel Portas, que acaba de ver a luz en italiano baixo o título de Un dito macchiato d’inchiostro por man da tradutora Gloria Castelli.

Vai agora para dez anos saudei dende estas mesmas páxinas a aparición desta narración, publicada orixinariamente por Xerais. Estaba convencido xa daquela de que a media ducia de historias que compoñen a obra presentan un xenuíno teselado estrutural, unha arquitectura interna de panelado casular onde cada relato longo goza de total independencia, de tal xeito que o libro, ollado ao microscopio, amosa ás claras as células narrativas autónomas, máis contemplado a simple vista non mente na súa aparencia orgánica. Xustamente nesa articulación de mecano autoconsistente residía, ao meu ver, unha das claves da obra, que ofrece un entrelazado de sucederes sorprendentes —ou non tanto— que lles acontecen a seis personaxes de radicación compostelá e extracción social e dedicación profesional abondo diversa: un funcionario do concello, traballador e abnegado, que ten como cometido buscar os familiares galegos de vellos emigrantes; a dura vida dun vendedor ambulante senegalés que, de xeito inesperado, atopa o amor e se ve envolveito nun asunto criminal; as intensas vivencias carcerarias dun preso acusado de violación a unha menor e a tensa soidade na que vive ese presidio a súa parella; a denodada (e case épica) loita sindical na que se embarca unha caixeira de supermercado por un despido improcedente ou a fuga de auténtico relato de espionaxe á que se ve obrigada unha detective privada que procuran para liquidar.

O tempo vai pasando e vai, tamén, quitando ou dando a razón. O feito de que agora poidamos ler en italiano esta novela mercé aos bos oficios editoriais de Teófilo e á pericia da experimentada Castelli coido que son o mellor testemuño de que un non andaba tan errado cando salientaba o valor metaliterario, a xeometría esférica e o xogo especular cos que está cosida esta excelente narración, posuidora dunha prosa líquida, directa e de absoluta eficiencia no dicir.

Non hai, pois, escusa posible para non animarse á lectura da escrita de Manuel Portas, ben na súa natural expresión en Un dedo manchado de tinta (que conta, amais, co atractivo de incluír un cd con temas de Clara Pino e Rubén Abel que musican o sentir do sexteto protagonista), ben nesta súa nova vida na lingua do Dante como Un dito macchiato d’inchiostro (impecablemente editada e traducida).

Oxalá tras desta veñan máis traducións a outros idiomas, desta e doutras novelas do mesmo autor, que corra a tinta viaxeira; tamén, por suposto, que suceda o mesmo coa escrita de tantos outros autores e autoras de Galicia. O noso campo literario fortalecerase, seguirá gañando relevo e xeral admiración e gozaremos da alegría de saber que a literatura deste recanto do mundo se recibe con ben en moitos outros lugares nos que ollan para nós querendo coñecernos máis e mellor.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 10-5-2020]

Gañar por puntos

Manuel Portas é unha das voces narrativas máis destacadas do actual panorama literario galego, un eido da escrita ao que chegou hai apenas unha década, tempo máis que suficiente para referenciarse como un autor imprescindible ao que debemos títulos de mérito como Denso recendo a salgado (2010), Un dedo manchado de tinta (2011), Faneca brava (2013), Amor en alpargatas (2015) e Lourenço, xograr (2015). Ás obras anteriores súmase agora Por puntos, novela publicada pola editorial Galaxia que supón un novo chanzo exploratorio nas vías creativas deste narrador e abre a nosa novelística a espazos ata agora inexplorados.

Nunca antes unha novela galega tomara como escusa narrativa e principal leitmotiv o complexo e moi diverso mundo dos cursos para recuperar o carné de conducir. A aposta por un escenario nodular deste tipo afirma a modernidade da prosa de Portas, que reinventa a clásica fórmula da xuntanza de personaxes en contornas obrigadas (pénsese, poño por caso, nas Mil e unha noites, no Decamerón ou nos Contos de Canterbury ou, no noso caso, nos parlamentos á luz do candil ou nunha casa pacega illada pola neve dun Fole) para levalos a un escenario ben actual, inmellorable espello do avolto e mutable carrusel que define o vivir cotián do XXI.

Os personaxes que coinciden neste curso para a recuperación dos puntos do carné son do máis heteroxéneo e abren o relato á consideración da ética do social, ao enganoso do aparencial e ao profundo das verdades ocultas, tamén á reflexión verbo do azaroso do destino, que xunta en lugares impensables persoas que, de non verse obrigadas, sería improbable que visen cruzarse os seus camiños.

Por puntos é unha novela que zumega positividade e, fronte ás adversidades, ás renuncias, aos fracasos e orfandades, ás soidades e rexeitamentos, aposta polo poder salvífico do amor, polo xeneroso desprendemento afectivo, pola solidariedade dos conxéneres e pola confianza en que a vontade de superarse é a máis poderosa ferramenta para cambiar o curso das cousas.

Deseñada cunha habelenciosa arquitectura contrapuntística e de olladas complementarias, a novela sostense nunha admirable economía de recursos, cunha concentración espacial (basicamente todo acontece na aula na que se imparten os cursos, na administración dese mesmo edificio ou, todo o máis, nalgunha cafetería próxima) e temporal (catro días: os dous venres e sábados preceptivos de asistencia ás clases que facilitan a devolución dos puntos) que fala da capacidade de Portas para trenzar seiras literarias optimizando contados vimbios.

O humor (por veces irónico, outras paródico e, no máis dos casos, traxicómico), as abondosas referencias metaliterarias e interartísticas e a xusta proporción das tipoloxías discursivas (equilibro e intelixente ponderación entre diálogos, descricións e texto propiamente narrativo) son elementos que cohesionan o relato e, ao tempo, transmiten a súa consistencia harmónica.

Escrita cunha prosa fluída, líquida, cun dominio impecable dos rexistros (a variabilidade de estilos nos diálogos é notoria), unha atinada selección léxica e un fino burilado nas secuencias e períodos, Por puntos brilla na súa coloratura irisada, que ilumina a lectura destas páxinas e a fai máis que gorentosa.

Calidoscopio social e laboratorio de procederes comportamentais, a novela de Manuel Portas lémbranos que o pasado é importante, pero o presente é o que temos e o futuro a esperanza á que non podemos renunciar. Tamén que, alén do que os outros opinen de nós, mesmo máis alá do que pensemos de nós mesmos, está a verdade fonda e inevitable do noso eu máis íntimo e verdadeiro, un corazón soñador que, malia todo e mesmo contra todo, merece, sempre, ser feliz e gañar por puntos o difícil e arduo combate que é vivir día a día.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 7-7-2019]

Letras escolleitas

Traspasada a soleira do aninovo, acáelle facermos reconto do que o ano vello nos deixou literariamente, separar o gran da palla e gardar no celeiro o mellor e mais madurecido froito.

No eido da narrativa, o 2015 que se nos foi agasallounos con media ducia de títulos sobresalientes. É o caso desa homenaxe ao mundo dos libros, a liberdade e os soños que Manuel Rivas nos lega en O último día de Terranova. Tamén da historia de descubrimentos que mergullan nun pasado ilusionado e afinca nun presente rabudo que Antón Riveiro Coello debuxa en Os elefantes de Sokúrov. Evidentemente, o Eros e a Política que gobernan a revolución bolxevique de Inesa Armand e Lenin na Ostrácia de Teresa Moure, intensa alegoría de nós. De igual maneira, a memoria colectiva do Vigo que foi e que é e mais a peripecia familiar inzada de escuros segredos que Fran P. Lorenzo asina en Cabalos e lobos. Tamén si, a recreación do feraz universo trobadoresco que Manuel Portas deseña en Lourenço, xograr, avolto territorio de pugnas monárquicas, tiranías clasistas e amores non só corteses. Por remate, igual as Interferencias de Manuel Seixas, recuperado para a escrita pública tras un longo período de silencio que ve a luz ao final do túnel con este seu poderoso relato sobre a identidade e o destino.

O verso tamén brillou con forza o pasado ano. Fulgurou na (meta)poética dixital de Fran Alonso no seu vivificante Poetic@. Ardorou nesa cartografía hibridada entre o emotivo e o cognitivo que debroca na intuición pura en Zonas de tránsito de Ramón Neto. Espellou na estética disidente e subversiva de Elías Portela e o seu Bazar de traidores. Irisou en O que precede a caída é branco de Oriana Méndez, himno á esperanza silandeira, ao rumor rebelde do océano que agarda polo tsunami operario. E, xaora, eclosionou na epifanía cosmogónica, a revelación da raíz que tradea a poesía skáldica de Manuel Rivas en A boca da terra.

O teatro de noso vive horas difíciles, escasas. Emporiso, a calidade da súa escrita dramática está salva. Confírmao a metafísica sinfónica, o menos é máis contra o capitalismo cínico e hipócrita que berra Santiago Cortegoso en Smoke on the Water. Tamén as imaxes imantadoras, as personaxes agónicas e o fatum irremediable que todo o arrastra en Ela, piedade dos suicidas (Baía), do poliédrico Xavier Lama.

Houbo ceifa abondosa tamén na agra do infantoxuvenil. De entre o moito sementado, préstame espigar o onírico de imaxinación desbordante co que María Solar inzou O meu pesadelo favorito. Tamén o terror albo que arrepía en A neve interminable, de Agustín Fernández Paz, mestría na arquitectura do relato ao servizo de poderosas pulsións. Por descontado, a recuperación do noso acervo lendario na recreación versal e a refacta relatística de Antonio García Teijeiro e Antonio Reigosa en Lendo lendas, digo versos.

Ano de seca, ano de seda. Así foi para deixarnos páxinas farturentas coas que seguírmonos acompañando neste 2016 que agora escomezamos e ao que haberá que lle pedir, ao seu tempo, que renda non menor proveito.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 3-1-2016]

Parlamento das Letras: Manuel Portas

Por veces téñome preguntado que sería daquel neno que lía Xulio Verne polas rúas de Barcino se, chegado á metade do camiño da súa vida, non tivese decidido que de alí en diante o narrador que levaba dentro tiña de alentar en liberdade.

Ata daquela, deica ese medio século de non retorno, andou mergullado nas xeiras do ensaio sociolingüístico, nas que é un referente, tamén si na organización civil de plataformas a prol da promoción e defensa da lingua de noso e, xaora, na lide do compromiso político nacionalmente identificado.

Se cadra un día Manuel Portas lembrou aquilo que seica dixera Otero Pedrayo, quen argumentaba que non se dedicara á ficción ata cumprir case os corenta anos porque ata entón estivera moi ocupado lendo para logo ser quen de escribir.

Sexa como for, a espera pagou a pena. E de que maneira. No que vai de década Portas aprendeunos a ollar a maxia e o enigma que agochan os seres anónimos, a sentir o pulo da colectividade a ferver epocalmente, a comprender os destinos inconfesos da familia, a canxar as pezas dese inmenso cruzamento de camiños que son as vidas no crisol social e a decatarnos de que a entropía que nos goberna é tan só aparente, que hai unha orde oculta, conspiradora e subversiva que nos interconecta.

As palabras de Portas, densas, bravas, tramadas pola tinta que o habita e vivifica, desfilan por este Parlamento para iluminar rexións avesías e dicir a súa razón, verba que remanece.

―¿Cando, onde e da man de quen publicaches os teus primeiros textos?

Sempre fun unha persoa comprometida coa realidade social do idioma, por iso comecei a escribir sobre temática sociolingüística. De aí naceron unha manchea de artigos e tamén Língua e sociedade na Galiza (1990), que tan boa acollida tivo polo país adiante. Con todo, os meus primeiros escritos están relacionados coa Enciclopedia Gallega, para a que traballei elaborando entradas relacionadas coa literatura medieval. Toda unha escola de estilo porque pagaban a 17 ptas. por liña. Comprenderase así o porqué do barroquismo e da cantidade inxente de palabras esdrúxulas e adverbios en -mente que introduciamos Pilar Tobar e mais eu, daquela aínda estudantes de filoloxía…

Mais hai uns anos, acabada unha prolongada etapa de dedicación á cousa pública, decidín que os tempos eran chegados e que, para alén de desfrutar lendo literatura, era xa hora de tentar escribir algo. Debo recoñecer que a miña sorpresa foi que facer creación literaria, lonxe do tópico da súa terríbel dureza, era unha actividade máis que gozosa. Quizá pola novidade, ou quizá porque algo viron na primeira das novelas, Denso recendo a salgado (2010), non tiven problema para que, desde Edicións Xerais, Manolo Bragado e Fran Alonso acollesen con agrado a súa publicación. E tamén as que escribín despois. Nin que dicir ten que lles estou profundamente agradecido.

―¿Cal das túas obras cres que foi mellor tratada e cal pasou máis desapercibida para o público e/ou a crítica? ¿Por que cres que recibiron ese trato desigual?

Teño que agradecer o trato que recibiron sempre as miñas novelas. O público lector foi en todo momento moi xeneroso e o boca orella funcionou moi ben. A crítica especializada, pola súa parte, cumpriu o seu cometido orientador e serviu para espertar interese arredor delas. Supoño que de aí veñen as vendas e as reedicións. Quizá, unha obra á que lle teño especial cariño, Un dedo manchado de tinta, e poida que pola súa estrutura máis complexa, non o sei, non circulase todo o que eu agardaba. O futuro dirá. En calquera caso, ao gozo de escribir súmase o pracer de que a xente goste do que escribes. Non esquezamos nunca que a literatura non naceu para ser estudada, senón para ser desfrutada. De aí que a opinión das e dos lectores sexa o mellor termómetro para alguén que escriba creación.

―¿Tes algún hábito singular ou manía á hora de escribir?

Creo que non. Non son nada maniático. No verán escribo descalzo, mais porque o estou sempre que podo, escriba ou non. No inverno, fágoo pegado á cheminea, e non por excentricidade, senón porque un non pode estar aterecido para escribir. Son ave nocturna e gostaría de poder escribir pola noite. Porén, como non son un escritor profesional (quen o pode ser, dirasme ti), aproveito o tempo que me deixan as miñas obrigacións laborais para sentar diante do teclado. Deste xeito, escribir tamén se converte nunha especie de terapia que me isola do mundo que me rodea. É a miña particular pompa de xabón. Actualmente dirixo o centro educativo no que traballo e son ensinante de lingua e literatura, cousa que levo con moito orgullo, porque ademais de abrir os ollos do alumnado á realidade do idioma os docentes tamén espertamos sensibilidades para a literatura. Iso si, fumo. Mea culpa. E cada hora permítome saír fóra da casa para administrarme a dose precisa de nicotina. En inverno fágoo nun lugar intermedio, nunha galería onde teño os meus cactos.

―Nunha antoloxía da nosa literatura recente, ¿ao pé de que autores/as preferirías figurar?

Pregunta difícil. A verdade é que hai xente moi boa escribindo no país e as antoloxías poden ser moi inxustas. Eu tamén podo ser arbitrario e esquecer autores e autoras que o están facendo moi ben. Con sinceridade, a listaxe sería especialmente longa.

―Se tiveses que historiografar a túa propia traxectoria literaria, ¿que trazos salientarías?

Non teño tanta obra nin suficiente traxectoria como para historiografala. Quizá un realismo radical sexa o que máis caracteriza o que escribín até o momento e, polo que din, o carácter cinematográfico das historias.

―¿Que lecturas te acompañan decote ou a que escritores/as regresas con frecuencia?

Uffff. Vexamos. Son un devorador, por iso procuro catar todo o que cae nas miñas mans, en especial o que se está a escribir agora. A quen volvo con frecuencia? A Saramago, a Cunqueiro, ás dúas Margaridas: á Duras e á Yourcenar, a Dieste, a García Márquez, a Dos Passos, a Ferrín, a Quim Monzó, a Bolaño, a Eça de Queirós, a Galdós, a Dickens…

―¿Que cres que lle falta aínda ás nosas letras e que lle sobra definitivamente?

Fáltalles promoción e internacionalización. Se por exemplo encargásemos un estudo de mercado para unha empresa do sector da transformación da madeira, diríanos con toda seguridade que temos unha materia prima magnífica e unha manufacturación moi boa, mais que cumpriría promocionar adecuadamente os móbeis que fabrica no mercado interno e tentar abrir o produto a novos mercados no ámbito internacional. Pois ben, a promoción interna da nosa cultura está sendo esganada, porque a literatura na lingua propia é vista como potencialmente sediciosa, en calquera caso perigosa, polos poderes políticos e económicos. Mellor asfixiala e ocultala, reducila aos cenáculos galeguistas, ás covas céltigas, ás aulas de lingua e aos discursos pomposos nos Días das Letras. Mesmo prefiren promocionar os aparadores e os dormitorios feitos noutras latitudes, por moito que só teñan calidade fimapán. E, no que respecta á procura de mercados externos, seguimos considerando os países de expresión portuguesa —parafraseando a Castelao— como máis estranxeiros que os de Madrid. Por outro lado, a política de tradución das nosas obras carece de apoios e convértese en algo excepcional, sen canles estábeis que permitan a súa perduración no tempo. Con este panorama, o sector cultural en xeral, e o da literatura en particular, mantense en pé cunha teimosía propia dos resistentes do Medulio, ou da aldea gala de Asterix e Obelix, se o queremos ver cun pouco máis de humor.

―Se soubeses que o teu tempo se esgota, ¿que non te perdoarías non deixar escrito?

Outra pregunta difícil. Hai tantas cousas por escribir!!! Quizá, como fillo de emigrante que son, gostaría de escribir a grande novela da diáspora galega.

―¿Cal é a túa valoración do noso presente literario?

Creo que o momento creativo é magnífico, multicolor, cunha polifonía de xéneros e de voces e cunha calidade similar á que podemos achar en calquera dos mundos culturais da nosa contorna. Niso non somos nin mellores nin peores que os demais. Na parte negativa, quizá a delicada situación económica pola que atravesan as estruturas que traballan o produto literario.

―Se desexas facer algunha outra consideración, túa é a palabra.

Nada máis. Só agradecerche que me brindases esta xanela aberta pola que pasamos todos para nos informar. E moitos parabéns polo teu labor.