Pedra solar, rosa púrpura

Marchou para a outra beira Luz Pozo Garza. Luz na Luz. A ave do Norte que regresa aos Portos Luminosos. Ela, que era “rosa branca en pureza pura rosa/ vermella emocionada dúctil rosa”.

Partiu, mais deixounos a memoria e o exemplo de quen amou “a luz que modifica a doutrina dos astros/ a total curvatura que dá unidade ás formas”. Por iso o seu legado é inmorredoiro. Por iso é a gran matriarca da poesía galega do século XX.

A súa voz atravesou un século. Dende a aparición de Ánfora (1949) ata o testamentario Pazo de Tor (2018), sete décadas de poesía a contemplan. Unha obra titánica, feraz, múltiple, que nos legou títulos que son xa clásicos das nosas letras e cos que aprendemos o que di O paxaro na boca (1952), a azougue das últimas palabras/ verbas derradeiras (1976), a luz áurea do Concerto de Outono (1981), o vitalismo esencial do Códice Calixtino (1986), os soños viaxeiros de Prometo a flor de loto (1992), a homenaxe íntima da Vida secreta de Rosalía (1996), a raíz nordestina de As arpas de Iwerddon (2005), o gozo de As vodas palatinas (2005), o imo que clama con Medea en Corinto (2003), a lección para Deter o día cunha flor (2009), o simbolismo visionario da Rosa tántrica (2016) e a viaxe ab initio do Pazo de Tor (2018).

Teño escrito algunha vez que a poesía de Luz Pozo Garza é toda ela unha fulguración solar de tantra e música das esferas, unha explosión púrpura que dimana da perfección do loto e a cifra dun códice fidelísimo. Unha obra sincrética, na que acrisolan tradicións e poéticas millenta, delicada fibra que encorda e deita a súa música espiritual en innúmeras modulacións, ora de enlevación oracular, ora extática, por veces mística e outras ascética, pitagórica e sufí, órfica e alquímica. Versos que entrecosen música e cinema, danza e pintura nun labirinto no que conviven as albas e cantigas de amigo medievais coas elexías e os poemas de superior erotismo, estética radiante que se configura como ontoloxía propia, enunciación de toda unha metafísica de lindeiros poéticos e espirituais: “Eu quixen contemplar a miña flor de loto/ e indaguei no vacío das cousas infinitas/ e daquela advertín unha luz/ que escribía no ser/ sen palabras sen sombras/ naquel fulgor inmóbil e dicía:/ Todo é un indiviso/ como a alma e a vida/ E ti es pedra solar/ e rosa púrpura/ muller de ser e tempo”.

Porque Luz foi a flor de loto, o amor tántrico, a rosa púrpura, a ánima indivisa, a pedra solar, a ave libérrima, a fonte inesgotable, as historias fidelísimas, a música reservada e os espellos transferidos de Tor.

Escribo estas liñas cos libros de Luz Pozo Garza riba da mesa e unha das nosas últimas fotos xuntos a carón do teclado. Abro un poemario e leo na súa letra de perfecta moldura: “Para o moi querido amigo Armando, sempre armando felicidade ao seu redor, sempre facendo simpatía e amor por onde camiña. Con apertas mil da vella amiga Luz”. Doe o peito e lembro aqueles versos que ela escribiu para alguén benamado e que agora quero eu dicirlle: “Vin de chorar o día da túa morte/ era luns e chovía/ pasaba unha gacela polo bosque/ mais a brétema mesta escurecía…/ abatíanse os astros/ nun crepúsculo insomne/ e un paxaro trilaba o carpe diem/ mais eu nin escoitaba nin oía/ pois viña dos espazos conmovidos/ un coro mesmo onírico/ desorbitando lirios e camelias”. Vai con ben, miña amiga. Xa es toda fulgor de diamante, mito que nos acompañará e nos guiará por sempre.

[El Progreso, 21-4-2020]

Unha ducia de galegas

Nesta semana na que celebramos o Día dos Namorados, presta especialmente saudar a aparición dunha antoloxía na que amor e muller van de mans dadas: Amor en femenino.

A selecta asínaa o profesor Maximino Cacheiro, quen xa a publicara en galego no 2006 e ve agora como toma corpo a súa edición en castelán na Editorial Manuscritos en tradución de Ánxeles Penas.

Amor en femenino reúne case unha ducia de poetas con versos que cantan o amor. Rosalía de Castro é a voz primeira e fundacional e, tras dela, diversas autoras das xeracións que foron sucedéndose no pasado século: Pura Vázquez, Luz Pozo Garza, María do Carme Kruckenberg, María Xosé Queizán e Helena Villar Janeiro entre as máis experimentadas; Ánxeles Penas, Marica Campo, Pilar Pallarés, Ana Romaní e Marta Dacosta entre as autoras máis recentes.

Como é doado deducir, as visións do amor e as poéticas ensaiadas son ben diversas, pois trátase de creadoras con estéticas complementarias, froito de camiños autoriais tamén diferenciados e de etapas literarias igualmente diverxentes. Doutra parte, a escolma que do conxunto da produción de cada autora leva a cabo Cacheiro tamén direcciona nun sentido determinado a lectura e a visión do amoroso e o poético en xeral, o que imprime aínda un selo máis persoal á proposta que se ofrece.

Secasí —e malia a diferente extensión da obra antologada en cada caso—, o libro resulta un mostrario posible de abordaxes amorosas en verso por parte dalgunhas das escritoras máis recoñecidas dos últimos cento cincuenta anos. Certamente, haberá quen detecte ausencias notables, mais esta é unha antoloxía de autor, Maximino Cacheiro, e, polo mesmo, unha selección de voces que provén dunha peneira crítica coa que pode coincidirse ou non, pero que, á fin, debe respectarse por ser da enteira responsabilidade do editor.

O libro conta cun prólogo de Camiño Noia e unha nota da tradutora. O primeiro é un apuntamento abondo sucinto e panorámico, mais o texto de Penas revela procesos e decisións sobre o seu óptimo traballo de traslado poético que todo degustador literario agradecerá.

Editado con pulcritude e limpidez, este volume ofrécenos os versos maiores da Rosalía de Cantares gallegos e Follas novas e, ao seu carón, a escrita dos 90 codificada no Livro das devoracións de Pilar Pallarés, Das últimas mareas de Ana Romaní ou Crear o mar en Compostela de Marta Dacosta, pasando por outros títulos imprescindibles como Códice calixtino de Luz Pozo Garza, Despertar das amantes de María Xosé Queizán, Amor deshabitado de Ánxeles Penas ou Pedinche luz prestada de Marica Campo.

Xeneroso aplauso merece esta valiosa antoloxía, á que poida que non deba demandárselle máis, pois non é pouco o que ofrece. Porén, postos a pedir, seguro que lle terían vido ben actualizar algúns datos biobibliográficos, sopesar a posibilidade de incorporar novos versos escritos polas autoras nos últimos doce anos e talvez incorporar unha sintética ficha autorial pensando no público castelán, que ao mellor non coñece tanto algunhas destas voces para nós referenciais.

Moito debe agradecerse o esforzado labor de Ánxeles Penas, mercé á cal o lectorado castelán poderá achegarse á escrita dunha ducia de galegas (once poetas e a prologuista) que no seu día, felizmente, puxo por xunto o tamén poeta e ensaísta Maximino Cacheiro neste Amor en femenino, tan apetecible dende a mesma cuberta deseñada por Antonio Fernández Heliodoro.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 17-2-2019]

O primado da Garza

A poesía de Luz Pozo Garza é toda ela unha fulguración solar de tantra e música das esferas, unha explosión púrpura que dimana da perfección do loto e a cifra dun códice fidelísimo.

Así é tamén o seu último libro, Pazo de Tor, revisitación pola palabra e homenaxe perenne aos seus devanceiros, á estirpe da Garza, familia que señoreou durante tempo innomeable ese senlleiro feudo das terras de Lemos.

A figura da nai abre e pecha as páxinas deste poemario, un exercicio sincrético no que converxen todos os libros anteriores da autora, que aquí comparecen a través dos seus símbolos máis queridos. Un portento de memoria épica e lírica, regreso ao paradiso íntimo de Tor, xeografía imperecedoira, acaroada á Ribeira Sacra. Un voltar ao Primado da Garza, ese espazo radical, primixenio, no que a nena Luz foi con súa nai en días de infinda felicidade que agora regresan en ondadas de lembranza, nun langor melancólico que verniza os recordos e fai agromar a saudade.

Mais Pazo de Tor é tamén o Verso dos Versos, un biblion inacabable no que todo o cosmos de Palabra estoura como un vórtice xeratriz. E velaí os están o Ars Amandi de Ovidio, os muros da patria de Quevedo, os cervos feridos de Pero Meogo, o unicornio amansado pola doncela virxe, a rosa de cen follas de Rosalía e Cabanillas, a beleza ferida de Díaz Castro, as damas do tempo pasado de Cunqueiro, os nocturnos da cidade de Pimentel, o vento ferido de Casares, o divino Dante e a brétema ceguiña de Noriega, en fin, a noite da alma de San Juan de la Cruz.

A delicada fibra destes poemas encorda e deita a súa música espiritual en modulacións de enlevación oracular, por veces ata extática. E aquí son o misticismo e o sufismo, o orientalismo do Bodhisattva e o pitagorismo, a ascese e as mitoloxías nórdicas.

Nada, fórmula ningunha se resiste ao lóstrego da Garza, que cose na súa escrita músicas e cinema, danza e pintura nun labirinto no que conviven as albas e cantigas de amigo medievais coas elexías e os poemas de superior erotismo, ensaiando rexistros retóricos de virtuosa para a que non teñen segredo os paralelismos mil, as interrogacións retóricas, os tópicos do ubi sunt ou o tempus fugit, os fonosimbolismos, as epanalepses e anadiploses e todo un festival de tropos que vira vangarda nas minúsculas tras punto, nos encabalgamentos abruptos e a liña versal quebrada, na dicción de gloriosas imaxes surreais.

Por xunto, a estética radiante destes versos configura unha auténtica ontoloxía, a enunciación de toda unha metafísica de lindeiros poéticos e espirituais: “Eu quixen contemplar a miña flor de loto/ e indaguei no vacío das cousas infinitas/ e daquela advertín unha luz/ que escribía no ser/ sen palabras sen sombras/ naquel fulgor inmóbil e dicía:/ Todo é un indiviso/ como a alma e a vida/ E ti es pedra solar/ e rosa púrpura/ muller de ser e tempo”.

E así a flor de loto, o amor tántrico, a rosa púrpura, a ánima indivisa, a pedra solar, a ave libérrima, a fonte inesgotable, a lanza de Longinos de sacro fluír, as historias fidelísimas, a música reservada e os espellos transferidos habitan este Pazo de Tor.

Deste dicir de Delfos, misterio que nos envolve na alta voz da Garza, sabe todo Víctor F. Freixanes, máis que prologuista, médium das voces do poema, quen nunhas antolóxicas páxinas cabezaleiras ilumina o sentido último desta poética.

Pazo de Tor, tirado do prelo de Alvarellos, multiplica as labaradas mercé aos maxistrais oficios de Carmen Blanco, artífice dunha edición impecable, na que nada falta e nada sobra, todo canxa no seu lugar e os sedimentos versais que en versións e reversións a poeta irradiou acaban por verse aquí atrapados nun diamante perfecto, volutas verbais que ascenden e ascenden e ascenden ata o firmamento da Poesía vencedora absoluta alén de calquera Tempo.

Saúde eterna e case centenaria ao Primado da Garza, á súa epifanía en campos de azur, ás flores de lis entre escadas e pés descalzos, á antiquísima estirpe de tan puro arco e aves douradas, toda Luz.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 10-2-2019]

 

Rosa de Luz

Luz Pozo Garza é un continente literario. Setenta anos de actividade poética ininterrompida convértena na escritora galega de máis dilatada traxectoria. Por iso mesmo aglaia a súa inesgotable capacidade para reinventarse e seguir a ofrecer textos de grande altura estética e orixinal feitío.

A última ledicia lírica coa que nos agasalla é Rosa tántrica, poemario publicado por Alvarellos Editora que conta cun deseño de cuberta e ilustracións interiores tamén obra súa. Rosa tántrica ten moito de homenaxe a Jorge Luis Borges, con quen a escritora de Ribadeo establece un celmoso diálogo literario no que a figura de Paracelso ten tamén unha presenza moi destacada.

Dividido en dous grandes bloques titulados “Libro I” e “Libro II”, os versos deste poemario tecen unha arañeira de alusións metaliterarias coa contística borgeana, que comparece aquí como obxecto do canto a través de relatos tan coñecidos como “El Aleph”, “El jardín de senderos que se bifurcan”, “Las ruinas circulares”, “La casa de Asterión”, “La flor de Coleridge”, “El ruiseñor de Keats”, “Siete noches” ou “La rosa de Paracelso”.

Xustamente é a figura deste médico, alquimista e astrólogo suízo a que serve a Pozo Garza como guieiro dunha parte dos poemas, pois a lendaria capacidade de devolver a vida a unha rosa murcha que un seu discípulo desexa aprender do mestre de Zürich é o argumento de “La rosa de Paracelso”, relato de Borges arredor da cal poetiza a escritora.

Mais nesta Rosa tántrica hai tamén outras fías que se entrecruzan e fan do libro un tapiz estilístico e temático ben plural. Percíbese esta vizosidade na habelencia do seu deseño simbólico, onde o papel da flor (rosa, camelia ou loto) nos remite á Beleza e a permanencia, á perfección que loita por vencer o tempo. Un símbolo, por certo, recorrente na obra da escritora (lémbrense, por exemplo, títulos como Prometo a flor de loto ou Deter o día cunha flor). Do mesmo xeito, tamén destaca a aparición da arpa e o arpista na última parte do poemario (e aquí volven á memoria As arpas de Iwerddon), onde este último devén unha sorte de intérprete pitagórico da perfección da música das esferas que as arpas harmonizan. E outro tanto podería dicirse do comparecer de símbolos como o do arcanxo (espírito superior que conecta coa divindade) ou o tigre, tan caro a Borges e outros, encarnación de máis senlleira fereza que nos vencella cun sentir singular e atávico.

Rosa tántrica ten, dende o propio título, un moito de poética espiritualizada, de tantrismo ou esoterismo oriental, pero, sobre todo, hai neste libro unha densificación extrema do órfico, o alquímico e o transcendente revestidos de aparataxe cósmica. Procúrase a Luz, salvar a flor perenne da Vida, deixarse abanar polos solilunios todos e a revelación profética dos arcanxos salvadores, nun misticismo xenuíno que habita a poesía de Pozo Garza.

O volume péchase cunha “Coda” na que se integran dous poemas de escritores benqueridos pola ribadense: Claudio Rodríguez Fer, que lle dedica “As flores da vida”, e Carmen Blanco, quen lle oferta “Rosa azul”. Ambos e dous constrúen os seus textos referenciando moitas das claves que atravesan a poética de Pozo Garza, pechando así un círculo de amizade e reciprocidade creativa que os acompaña dende hai décadas.

Crédeme que vos ha prestar a lectura desta Rosa tántrica. Gozaredes coa autora vendo “galaxias e estrelas e miríades de soles”, captando “a simetría entre o espazo e o tempo/ o equilibrio perfecto na unidade suprema/ que é a Rosa” e acabaredes por recoñecer, coma ela, que “O Universo real estaba diante miña/ para ser admirado”.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 25-9-2016]

Poetas nas Illas

Nos últimos tempos teñen sido varios os volumes nos que a literatura de noso foi vertida á lingua inglesa. Así sucedeu, poño por caso, coas amplas escolmas de Jonathan Dune (Anthology of Galician Literature, 2010) ou Antonio Raúl de Toro Santos (Breogán’s Lighthouse: An Anthology of Galician Literature, 2010). Nesta mesma liña, implementada coa achega de translacións gaélico-irlandesas, avanza To The Winds Our Sails, volume coordinado pola poeta Mary O’Donell e mais a profesora Manuela Palacios, que foi publicado pola prestixiosa editora insular Salmon Poetry.

O que O’Donell e Palacios propoñen fica ben definido no propio subtítulo da obra: Irish Writers Translate Galicia Poetry; é dicir, unha tradución de poesía galega realizada por escritoras irlandesas. E emprego o feminino deliberadamente, pois esta é unha tradución xenericamente marcada, onde as voces galegas antologadas foron mulleres e tamén as súas tradutoras se procuraron maioritariamente entre colegas das illas, nun intento de reivindicar a visibilidade da poesía de muller tanto na nación irlandesa coma na nosa propia.

Deste xeito, seleccionáronse de entre as poetas galegas vivas unha decena de nomes que representasen a pluralidade de xeracións e liñas de creación que na actualidade conviven no noso espazo literario. Así, xunto a veteranas de promocións precedentes como Luz Pozo Garza, María do Carme Kruckenberg e Xohana Torres, escolmáronse escritoras que se deron a coñecer principalmente a partir dos anos 80 do pasado século (Marilar Aleixandre, Ana Romaní e, un pouco máis tardiamente, Chus Pato e Luz Pichel) e, por remate, autoras que se revelaron ben andados os 90 e mesmo xa ultrapasado o milenio (María do Cebreiro, María Lado e Xiana Arias).