Nas fírgoas do poema

Luís Valle é unha das voces imprescindibles do noso momento poético. Os seus libros son xa obras de referencia da última década e cada novo texto que dá á luz evidencia a consolidación da súa madurez creadora. Confirman este xuízo títulos como A caída (2009), Fedor (2011), Caderno do mendigo (2011), As cicatrices do sol (2015), Trona, o merlo (2015) ou Para que eu beba (2017).

Teño dito nalgunha outra ocasión, e reafirmome aquí, que en realidade Valle escribe e reescribe constamente un libro único que fractaliza, reperfila e deriva, implementa e complementa volume tras volume e que é ese fondo común e esencial da súa poética o que comparece, con irisación diversa, en cada entrega.

Así acontece tamén co recente Óstraka, poemario órfico, viaxe ad inferos e autoexploración radical. Unha alfaia versal que prestixia a colección Dombate da Editorial Galaxia.

Óstraka é un mansío de lembranzas. O imán da memoria que recolle os fragmentos da disolución dun mundo persoal e colectivo que foi ficando esfarelado, retallos de recordos á deriva que precisan ser rescatados, salvados da desaparición definitiva por obra e graza do verso, da palabra, da linguaxe que crea e se recrea para conxurar o horror vacui, o silencio e a desmemoria, a morte do que non somos quen de facer vivir no corazón dos relembros.

Nesa odisea do ser e da memoria a voz lírica bate co lugar da orixe, coas compañas do camiño, cos instantes epifánicos que todo o determinaron, pero, sobre todo, dá co amor. E aí Eurídice pódeo todo e é espectro fuxidío e amada distante e evocación palpitante e ardorosa compañeira. Eros contra Lete.

No andar propio do que Óstraka se alimenta vai o tempo da memoria e vai tamén o espazo do recordo, por veces urbano, despersonalizado, cicatriz de todos os holocaustos; noutras ocasións, amable regreso aos eidos matriciais, á Ítaca íntima que para Valle é Lugo e a Chaira.

O río do canto que Valle rende leva as augas dun visionarismo oracular ben xenuíno, de selo propio e inconfundible, afirmado nunha densidade conceptual extrema e unha vizosísima simboloxía que implica o herdo e intertextualidade de numerosísimas lecturas, arrequecido coa colleita persoal. O deserto da revelación, o merlo da prognose, o sol da epifanía, a árbore de entre mundos, o bosque no que a vida se calcina, as fiestras que unen e arredan, o espello do Aquén e do Alén, todo e máis comparece nesta arca ontolóxica e antolóxica na que tamén caben as lumieiras de poetas esencialistas e metafísicos como Edmond Jabès ou Alejandra Pizarnik, as alusións á Antigüidade clásica (velaí Alceo ou Aristeo) e á tradición galega (Ramiro Fonte, Uxío Novoneyra, Xosé María Díaz Castro ou Lupe Gómez) e as referencias cultas (centro)europeas dun Angelus Silesius ou un Kafka, entre moitas outras.

Ler Óstraka é deixarse atrapar pola paixón da escarpa, a vertixe dos versos coma crebas, con particións silábicas que figuran simas e claudátores con elisións insondables. E é tamén alentar polas fírgoas do poema e ler en cada ostracum o sentido da vida que foi, que permanece e nos guía.

[Tempos Novos, ‘Protexta’, 270, novembro 2019]

A escrita órfica de Luís Valle

O itinerario poético de Luís Valle foi describindo unha curva ascensional que o levou a situarse entre os creadores mellor considerados dos últimos anos. Libros como A caída (2009), Fedor (2011), Caderno do mendigo (2011), As cicatrices do sol (2015), Trona, o merlo (2015) ou Para que eu beba (2017) confirman a solidez e fondura dunha estética literaria que se conta entre as máis orixinais desta hora.

En realidade Valle é autor dun Libro Único que reescribe e fractaliza, reperfila e deriva, implementa e complementa volume tras volume e que, nesta altura, cobra forma baixo o título de Óstraka, o poemario que agora aparece integrado na referencial colección Dombate da decana Editorial Galaxia.

Óstraka é un poemario órfico, un canto á disolución da memoria, á perda da conciencia tanto individual coma colectiva, un ichó de baleiros infindos e silencios devastadores nos que o papel da linguaxe, da escrita, das palabras é xustamente facer do poema un territorio para a restauración dos “fragmentos da memoria”.

Tal un novo Orfeo, Valle desprega unha certeira artillería versal que dispara un visionarismo oracular de novo selo, afirmado no profundar do espírito e na procura do almar e o plexo de ánimas coa correspondente Eurídice amada, ora ausente ou distante ora en gozosa fusión de corpos, en todo caso un Eros sempre antídoto da témera soidade.

Os poemas de Óstraka abalan no Tempo da memoria, no fatigar dos recordos que cómpre recompor e institúen un Espazo dúplice, que por voltas é dun urbanita despersonalizado ou dos ecos dunha lacra de holocaustos, mais noutras ocasións é un regreso aos eidos propios de Lugo e a Terra Chá, á orixe das orixes, á familia e a matria da estirpe, á raiceira telúrica: “[…] Metín a man na terra/ e chorei por riba do teu tempo/ reloxos de area/ para sempre/ e finísimas/ agullas de neve […]”.

Admira a densidade conceptual de Óstraka, a súa alta simboloxía que estratifica o poema en capas superpostas de herdos textuais e civilizacionais que cómpre decodificar para unha correcta comprensión das mensaxes. Convén unha buxola amiga para navegar neste embravecido océano de símbolos que Valle informa, onde comparecen o deserto da revelación, o merlo da prognose, o sol da epifanía, a árbore de entre mundos, o bosque no que a vida se calcina, as fiestras que unen e arredan, o espello do Aquén e do Alén. Tamén os versículos da herdanza xudeo-cristiá nos que ancoran os xardíns todos, os paraísos e edéns, o Creador, a Luz suprema e o Ceo do seu rostro cos seus correspondentes reversos: o Mal co seu exército de sombras e todos os descensos ad inferos, mesmo os seres da mediación anxelical.

Este macrotexto que Valle leva anos escribindo osmotiza as tradicións máis variadas, o que dá razón nos seus versos da presenza dos poetas esencialistas e metafísicos (poño por caso, Edmond Jabès ou Alejandra Pizarnik) ata as alusións á Antigüidade clásica (velaí Alceo ou Aristeo), pasando polas nosas voces (Ramiro Fonte, Uxío Novoneyra, Xosé María Díaz Castro ou Lupe Gómez) e as referencias cultas (centro)europeas dun Angelus Silesius ou un Kafka, entre moitas outras.

Percorrer os versos de Óstraka é deixarse abraiar por unha dicción fragmentaria de versos cortados a cantil, con particións silábicas imposibles e claudátores con elisións abismais. É, en fin, respirar polos intersticios do silencio, recuperar a memoria a través dos anacos que a linguaxe pontea para nós, interpretar cada ostracum que nos é dado e volver facer nosas as pezas dun puzzle de vida, de vidas que temos que reconstruír dende un presente ardido onde “[…] apouviga o cerebro tremelante/ unha miserenta luz sen plan/ coa mágoa/ afanada da claridade […] Seca/ como o sangue seco/ sobre a sombra das grandes preguntas/ a este lado/ do esquecemento […]”.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 26-5-2019]

A música das palabras

Por fortuna, cada vez son máis numerosos os traballos nos que música e poesía galega se dan a man. Nos últimos tempos ten visto a luz unha notable cantidade de discos nos que son musicados temas literarios de noso, o que resulta unha agradecida sinerxía para ambas as partes, pois os músicos contan con letras de indubidable calidade artística para as súas pezas e, pola súa banda, as e os poetas poñen voz á súa escrita, vendo como cobran vida alén do papel.

Hoxe quero referirme a tres destes cedés nos que poesía e música son un todo lírico que nos lembra, máis unha vez, que, nas súas orixes, os versos todos dos diferentes pobos naceron para ser cantados e que é no canto onde se ven enfatizados os ritmos e cadencias que caracterizan harmonicamente os poemas.

Así acontece en Sedia la fremosa, o disco do grupo Manseliña que publica Lindoro, no que se recollen trece temas que recrean cantigas medievais e tradicionais do noroeste hispánico. Os catro compoñentes de Manseliña (a saber: María Giménez como voz do grupo e intérprete de fídula e percusión; Belén Bermejo co órgano portativo; Pablo Carpintero nos aerófonos tradicionais e percusión; e Tin Novio para o laúde e cítola) envolven en música varias cantigas de Martin Codax e Alfonso X e unha de Estevão Coelho, mais suman a esta lírica trobadoresca os ritmos da música tradicional incluíndo un alalá de Noia, unha cantiga de segada, un romance, un valse de Ribarteme, unha muiñeira de Ameixenda e unha cantiga do liño, entre outros. Por xunto resultan unha admirable fusión ou contrafacta que anoa músicas de diferentes ámbitos (o cortesán e o popular), reconstruíndo alí onde as partituras conservadas non ofrecían información como debían de soar estas cancións milenarias. Un traballo, xa que logo, para escoitar con deleitación, tanto pola magnífica voz de María Giménez coma pola sonoridade evocadora que todo o grupo consegue, transportándonos melodicamente ao fascinante mundo das cantigas de amor e amigo e dos cantos marianos.

Unha liña moi diferente é a que anima o disco Literaria, do cantautor ferrolán Miguel Alonso. Os once temas que compoñen o seu traballo parten de poemas de autoras e autores coetáneos, que van dende Marta Dacosta a María Castelo, pasando por Toño Núñez, Miguel Alonso Diz, Ramiro Vidal Alvarinho, Iolanda Aldrei, Xavier Frias, María José Fernández e Xosé Iglesias. A música que os acompaña ensaia diferentes modulacións, que beben do pop e o blues, sen esquecer os toques rock e os aires soul. Un cedé, cómpre dicilo, no que á voz de Miguel Alonso (tamén guitarrista e intérprete de mandolina, piano, teclados, harmónica e loops) se suman a batería e percusión de Iago Blanco, o baixo de Suso Pereiro, o acordeón de Abel Pérez e coros e recitados de Irene Quinteiro, Óscar Martínez, X. M. Lago, Miguel Alonso Diz e Xosé Iglesias. Toda esta enerxía común e o crowdfunding previo fixeron posible que o disco cobrase vida nunha produción de autor, á que contribuíron tecnicamente Pequeno Desastre Records e mais Drum & Roll Studios.

Por remate, non quero deixar pasar a ocasión de recomendar tamén Lueiro, o álbum musical de Xardín Desordenado que edita Sul Producciones coa colaboración dos concellos de Fornelos de Montes e O Grove e mais da Deputación de Pontevedra. Neste traballo, os compoñentes de Xardín Desordenado (isto é: a prodixiosa voz de Marlene Rodrigues; Santiago Ferragud tamén na voz mais guitarra e composición musical; Isaac Garabatos á guitarra e nos arranxos, composición e produción musical; Lorenzo Boo co baixo; e David Outomuro nas percusións) poñen clave a oito poemas das escritoras e escritores distinguidos no Premio de Poesía Manuel Lueiro Rey e do autor que dá nome ao certame. Así, amais das deste, cántanse composicións de Eli Ríos, Silvia Penas, Isaac Xubín, Luís Valle, Antón Lopo e Marcos Abalde que forman parte dos poemarios cos que foron galardoados, o que asegura a variedade e calidade das letras que, con tanto ben como é adoito, interpretan os Xardín Desordenado.

Poesía para oír ou música para ler sonoramente, como se prefira. Moito e moi bo onde escoller mercé ás suxestivas e ben diversas propostas de Manseliña, Miguel Alonso e Xardín Desordenado, tres apostas gañadoras escóitense por onde se escoiten e léanse por onde se lean.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 21-4-2019]

A alma en pé

Leo Para que eu beba de Luís Valle e sinto unha explosión mineral terebrándome todos os órganos. A poesía deste lucense é calquera cousa menos liviá, un auténtico tour de force para a comprensión do artefacto literario que esixe da complicidade extrema do lector. Alta simboloxía, densificación extrema, plurivocidade definitoria, complexa pragmática.

Teño escrito noutras ocasións sobre a poética de Valle, sobre a súa depuración ascensional, ese ir degraendo significados e significantes ata cristalizar nunha concentración comunicativa extenuante, que esixe a (re)lectura constante e contextual, (in)formada e (inter)textual, estratificada e (meta)literaria e onde resulta decisivo non só o que se di e como se di, senón o que non se di e se adiviña e tamén o que talvez fica no silencio porque o único modo de verbalizalo é a intuición sen palabras.

Para que eu beba nace dunha experiencia ben concreta e dolorosa: o pasamento, tras unha longa e agónica doenza, do pai do escritor. Por tanto, este libro é, en non poucos sentidos, un exercicio de expiación literaria, tamén unha intensa elexía que rexistra a doída andaina vivida a carón do proxenitor no seu tempo derradeiro.

Consecuentemente co anterior, hai nestes versos unha contención expresiva que vai lañando as verbas ata espilas en carne viva. As horas, a luz, os lugares adquiren nova significación porque a conciencia da finitude, a inminencia da fin, tíngueos coa anilina da irremisible perda.

Apenas se hai nos poemas lugar para o acubillo esperanzado, son un vórtice de anguria destilada, un remuíño palpitante que xira e xira no seu océano de fel, unha dor tan fonda que supura e non estiña.

O poeta sente as agullas chantadas no centro mesmo da ánima, o medo atafegando o corpo e os ollos do pai nunha acordanza que ancora “na matriz da pedra, ata o suicidio das ondas”. Mesmo se dá unha prognose fatal ou recoñecemento do fatum, sempre inevitable: “souben da túa morte antes da túa morte, cando o sol ouleou coma un mastín cara aos teus ollos e acendeu nos meus grandes fogueiras”. Por iso a agarda é decote vixilia, o relampo unha luz escura do ser visible e invisible e a morte “medra en círculos de campá” e o pranto “esgota na cidade a dozura das pervincas”.

As imaxes vólvense no poemario de Valle unha alucinación, un fado negro, goyesco, case surreal, unha sorte de ricto que torce o rostro e desencaixa a face, o recoñecemento da derrota, dos paxaros vencidos, da neve a borralo todo, o ollo do ser devastado: “testículo encostrado da alborada: drósera, groseira, espanto. A luz cingue nel vastos imperios de cinza”.

Nestas páxinas os poemas non versais conforman unha ladaíña desesperada, un labirinto de resignacións e límites e procuras insondables da razón do acabamento. Porque a vida doe. Demasiado. Terriblemente: “Camiño pola palabra sen beizos coa razón pegada ao veo. Enrolo a vida coa forza da luz que no espello roto ouriña a lúa. As agullas moven os fíos cara á ciba dos estafados. Eu sosteño, con dor, sobre as augas, a alma en pé”.

Velaí o corazón deste Para que eu beba: flutuar e non afundir, soerguer sobre as ondas dun universo que esmorece a alma en pé ata ser quen de, nun novo wake up, proclamar no alustro do consciente: “Coloco as tibias. Abotoo a vida. Escribo na miña respiración a palabra F I N. Vacante de ti, separando as letras”.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 12-11-2017]

Parlamento das Letras: Luís Valle

Como unha cauda que se apaga na noite escura na que escintila agónica. Así é a poesía de Luís Valle, unha loaira que aluma as sombras da caverna e revela a verdade do seu fulgor. A palabra non ten de cambiar a realidade. A palabra é a realidade na penumbra, o verbo que dá sentido.

Daquel rapaz lucense que principiou os seus versos cigurat teorizando na chama os epitafios e coroas queda apenas unha elexía arredada. Hai anos que habita na caída, no fedor que procura a elevación da ser, mendiño que atoutiña na procura do dicir xusto.

Ultimamente as lañas solares cauterizan na pel da súa poética e hai días que deixa oír o tronar do merlo, ut pictura poesis.

No altar dos seus penates, o corazón dos que se foron, a fraxilidade devastadora e unha luz indecisa á que se aferra tal se mañá non houber.

―¿Cando, onde e da man de quen publicaches os teus primeiros textos?

Os meus primeiros textos aparecen no ano 2001 reunidos nun volume de poesía, Zigurat, que inclúe catro poemarios: Jano, Jethro en Irán, Poemas para el silencio e Inacabado.

Este libro deuno ao prelo unha pequena editora lucense que se chamaba Scio. Trátase dunha obra difícil de conseguir. Non sei se os exemplares que non se venderon estarán arrombados nalgún lugar ou foron directamente destruídos.

―¿Cal das túas obras cres que foi mellor tratada e cal pasou máis desapercibida para o público e/ou a crítica? ¿Por que cres que recibiron ese trato desigual?

Todas as obras que teño publicado até o momento foron ben recibidas pola crítica. Varias delas (Epitafio y corona para Manuel Quiroga, Caderno do mendigo etc.) pasaron bastante desapercibidas, pero penso que isto é sobre todo culpa miña.

En xeral, dedico pouco tempo á promoción. Apenas participo en recitais por unha mestura de pudor e preguiza. E, se ben estou bastante atento ao que está a facer a xente hoxe en día, vivo un pouco á marxe da actividade literaria máis cotiá e visible. Polo tanto, a presenza nos medios e o volume de críticas non é grande.

Tampouco pasa nada. Teño a convicción de que uns poucos lectores xustifican a escritura dun libro. E todos os meus libros foron lidos por algúns magníficos lectores.

―¿Tes algún hábito singular ou manía á hora de escribir?

Innumerables. Para empezar, semento libros por todos os cuartos da casa. Comezo e acabo o día lendo e tomando notas. Na mesa de noite sempre teño papel e lapis. Corrixo os poemas con algunha pluma ou bolígrafo que teña un significado especial para min. Adoito escribir nas cafeterías e nos hoteis. Leo mentres paseo, porque así podo fitar o ceo e sentir como bole o mundo ao meu redor etc.

―Nunha antoloxía da nosa literatura recente, ¿ao pé de que autores/as preferirías figurar?

Dous poetas que me interesan especialmente son Chus Pato e Alfonso Pexegueiro.

―Se tiveses que historiografar a túa propia traxectoria literaria, ¿que trazos salientarías?

Eu defino a poesía que fago como muscular, esforzada e voluntariosa; equidistante entre o hermetismo e o simbolismo; encamiñada á procura do coñecemento dun mesmo, do amor, da morte e dos primeiros e derradeiros significados da existencia. Non sei se estou no certo con esta definición. Nin sequera sei se me aproximo.

En calquera caso, penso que escribir poesía é unha actividade esencial para a humanidade. Trátase dun acto de amor. Ensancha o mundo.

―¿Que lecturas te acompañan decote ou a que escritores/as regresas con frecuencia?

Releo con frecuencia os meus clásicos, aqueles textos que me impresionaron e me proporcionaron ―en palabras de Italo Calvino― escalas de valores e paradigmas de beleza. Citar uns e deixar fóra outros non sería xusto. Trátase dunha nómina duns poucos centos de libros, quizá de medio milleiro.

Como exercicio de síntese e poñéndome uns límites restritivos, un decálogo de autores que espertaron en min a vocación poética, que procurei dixerir de xeito metódico e sinto que influíron na conformación da miña voz, incluiría a Shakespeare, San Juan de la Cruz, William Blake, Emily Dickinson, Arthur Rimbaud, Paul Celan, Octavio Paz, Giuseppe Ungaretti, Francisco Hernández e José Ángel Valente.

―¿Que cres que lle falta aínda ás nosas letras e que lle sobra definitivamente?

En primeiro lugar, o coñecemento que teño do tema non é exhaustivo, polo que estes comentarios teñen un valor bastante limitado. Ademais, habería que diferenciar a industria do libro en Galicia do sistema literario galego.

No caso do noso sistema literario, creo que falta pór en valor a obra dalgúns autores e autoras excepcionais que polos seus méritos deberían ter unha maior presenza no canon.

Pola banda da industria do libro, as principais eivas que vexo son o déficit de lectores; unha certa desconexión entre a vontade creativa das persoas que escribimos e os intereses estándar das persoas que len; así como unha relativa descoordinación, difícil de solucionar, que resta valor ao traballo individual de autores, editores, distribuidores e libreiros.

Como reflexión final diría que nas letras dun país como Galicia non sobra ninguén, só determinadas actitudes egoístas, carentes da autocrítica ou da perspectiva necesaria que tanto nos falta ás veces. Eu o primeiro.

―Se soubeses que o teu tempo se esgota, ¿que non te perdoarías non deixar escrito?

Descoñézoo. Será algo que descubrirei no seu debido momento. Probablemente testemuñaría do xeito máis límpido posible o amor por determinadas persoas. Non sei se o faría sobre un papel, cunha palabra ou cun abrazo.

―¿Cal é a túa valoración do noso presente literario?

Hai unha morea de autoras e autores de hoxe en día que escriben en galego e que me interesa ler. Iso xa é dicir algo, se temos en conta que para min o criterio á hora de seleccionar lecturas é fundamental.

―Se desexas facer algunha outra consideración, túa é a palabra.

Abrazar a nosa cultura é un bo xeito de facer do mundo un lugar mellor.