Ríos de poesía

A longa e celmosa andaina do profesor, investigador, crítico e ensaísta Luciano Rodríguez (A Veiga do Bolo, 1951) achegou aos estudos sobre literatura galega das últimas décadas títulos xa referenciais. Mais o que talvez non se teña destacado abondo é a súa importante contribución no eido da tradución, pois non son poucos os traballos do ourensán que axudaron a que a escrita galega dialogase coas doutras latitudes.

Pois ben, nesta mesma liña hai que lle agradecer tamén as decenas de textos poéticos procedentes de moi diferentes literaturas que ten vertido para o galego. Un labor no que recuncou frecuentemente nos últimos anos, tal como pode comprobarse nas súas habituais colaboracións coa revista Barbantia, no volume Poesía suspensa (2008) ou mesmo nalgunhas plaquettes que o autor fixo circular entre amizades e xentes do mundo da cultura.

Unha ampla recolleita dese seu labor versionador ao galego dos máis diversos poemas é a arxila coa que se conforma Auga de varios ríos, libro que tira do prelo a Editorial Medulia.

Auga de varios ríos reúne trinta e oito traducións doutros tantos textos poéticos e cancións que foron trasladados ao galego dende as linguas orixinais. O volume, que vai dedicado aos que foron os seus alumnos ao longo de case catro décadas, nace da celebración e o recoñecemento, tal como o propio Rodríguez explica no introito co que abre a obra: “Como sabedes fun profesor en distintos centros de ensino ao longo de trinta e oito anos; e esta é a razón de que sexan tamén trinta e oito os poemas seleccionados, entre os moitos que traducín e que foron utilizados nas aulas de comentario de textos, de literatura e, especialmente, nas de tradución. Recibide como agasallo un poema por cada ano”.

O resultado é un feixe de textos traducidos que fai posible que poidamos ler na nosa lingua un extenso abano de poemas e poetas do século XX e os primeiros anos do XXI, coa única excepción da sempre moderna Safo de Lesbos, quen malia escribir a súa “Oda a Afrodita” hai máis de dous milenios e medio escintila actual coma poucas.

Dispostos cronoloxicamente van tras da autora grega os poemas e cancións dos restantes autores, que inclúen outras voces gregas como a de Cavafis, pero tamén alemás como a de Hilde Domin; de expresión francesa como a do escritor galo Ives Bonnefoy, o suízo Philippe Jaccottet ou o cantautor belga Jacques Brel; e de fala inglesa como os británicos Charles Tomlinson e o beatle John Lennon, o norteamericano Billy Collins e a irlandesa Aisling Doherty. Secasí, os grupos máis numerosos constitúenos a ducia de autores hispanos (os peninsulares José Hierro, Jaime Gil de Biedma, María Victoria Atencia, José Cerezo, Teresa Ortiz, o cantante Joaquín Sabina, Luis Alberto de Cuenca, Luis García Montero, Felipe Benítez Reyes, Aurora Luque, Amalia Bautista e o chileno Óscar Hahn) e os catorce autores de fala catalá: Joan Vinyoli, Maria Àngels Anglada, Joan Margarit, Jordi Gabarró, Antoni Marí, Francesc Parcerisas, Pere Rovira, Jaume Pont, Maria-Merçè Marçal, Marina Rosell, Àlex Susanna e os cantautores Joan Manuel Serrat, Maria del Mar Bonet e Lluís Llach.

Á vista da longa e diversa nómina coido que non hai dúbida ningunha da valía desta obra, que anosa para o lectorado galego voces e textos que acompañaron de sempre ao tradutor e se contan entre as devocións lectoras ás que volve unha e outra vez.

Benia ao profesor Luciano Rodríguez por lembrarnos que, como dicía Pimentel, a poesía é o gran milagre do mundo e poder degustala no noso idioma todo un privilexio. Libros como este Auga de varios ríos, que tan ben edita Medulia cunha suxestiva cuberta de Marta Pía, confirman que Czeslaw Milosz estaba no certo cando asegura que a poesía, si, pode salvar o ser humano.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 16-9-2018]

Soños cumpridos

Cando vin as vías do tren vilafranquino cubertas de bouza encolléuseme o corazón. Foi hai algúns anos e recordei canto amaba aqueles vellos raís algún escritor daquela terra ao que eu lera sendo noviño con grande abraio.

Por iso, e porque teño especial debilidade polos libros que nacen da lealdade á memoria dos escritores amigos, escribo agora estas liñas. Lembrar a grandeza dos que se foron pero nos deixaron como compaña as mellores palabras é un acto de xenerosidade que traspasa o Tempo e fai grande a quen recorda e admirable ao recordado.

Así acontece con Viajes con Antonio Pereira, o pequeno volume preparado polo profesor da Universidade da Coruña Luciano Rodríguez, quen rende nel homenaxe á amizade que o uniu ao magnífico escritor leonés desaparecido vai para un lustro, un dos mellores relatistas en lingua castelá do pasado século, a quen debemos coleccións de historias memorables como, poño por caso, Cuentos para lectores cómplices (1989), Picassos en el desván (1990) ou Relatos de andar el mundo (1991), entre outros.

Rodríguez explica no brevísimo prólogo a este libro, “Envío a Antonio Pereira”, a nacenza da obra, xurdida con motivo da celebración o pasado 26 de marzo dunha xornada organizada pola Universidade de León arredor do escritor. O crítico galego achegou na súa intervención unha confesión: Pereira e mais el tiñan proxectado escribir un conto a catro mans do que só deixaron construídos os marcos; isto é, o comezo e o final, que serían, respectivamente: “Cuando vi las vías del tren villafranquino cubiertas de maleza se me encogió el corazón” e “Ahora ya sabemos que los sueños bien soñados se acaban convirtiendo en realidad”.

Velaí a matriz deste Viajes con Antonio Pereira: Rodríguez, como memoranza e homenaxe ao amigo ido, convidou sete autores a que escribisen un conto breve (dúas, tres páxinas) que comezase e rematase coas secuencias indicadas. O resultado é a compilación de minirrelatos que agora autoedita o profesor coruñés.

Clara Isabel Martínez Cantón é a autora do primeiro conto, “Ana desnuda”, unha moi suxestiva narración sobre a visión dun nu feminino e como esta marca a adolescencia e aínda a madurez do rapaz protagonista. Tras desta pode lerse “El Coche de Salvador”, unha recreación do lucense Xulio L. Valcárcel da vida da Vilafranca do Bierzo natal de Pereira décadas atrás, trama que protagoniza un taxista encargado de carrexar os pasaxeiros do tren ata a vila nun singular auto. Tamén comparece “El insomne” de Íñigo Bermejo, dicir onírico que obriga o personaxe central a regresar á Vilafranca que abandonou de noviño e reencontrarse co Pasado. Igualmente, a tan achegada ao responsable do volume Marta Rodríguez Pía, quen asina “¡Va por usted, don Jaime!”, historia de ferroviario entregue que moito lembra, para ben, algún memorable relato de Elena Poniatowska. E de amores, soños e Tempo que esvara fala tamén “Soñado no tren” de Xosé María Álvarez Cáccamo, a quen sucede José Enríquez Martínez e o seu “Un sueño recurrente”, esa ilusionada contemplación do pasar dos trens no desexo dun futuro que acaba pechando o círculo no pretérito. Por remate, “Una gruesa y gris tela de araña nos abriga”, prosa de amor que se envolve en teas de araña e olor a castañas e onde Diana Varela Puñal nos desafía a regresar ao lugar no que fomos felices.

A foto de cuberta deste Viajes con Antonio Pereira amosa o actual estado da, en tempos, moi concorrida estación de Vilafranca do Bierzo, hoxe abandonada. A contracuberta ocúpaa outra instantánea dunha vella locomotora. Ambas imaxes son da autoría de Marta R. Pía e compleméntase coa que, precedendo o índice, amosa a vella estación cando aínda estaba en activo.

Viajes con Antonio Pereira é un fermoso libro. Éo porque abriga a Amizade e a Memoria, porque son amigos os que renden a homenaxe e porque o fan ofertando o máis valioso dos galanos: a palabra creadora a quen tanto creou, contos para a melancolía da ánima en recoñecemento a quen foi un mestre da exploración señardosa do ser. El confiaba na maxia das historias que transmitía, soñaba con que emocionarían por sempre aos que o lesen, aínda cando el non estivese entre nós. Entendeuno ben Luciano Rodríguez, tamén el un soñador. Ambos sabían, como sei eu agora e sabemos todos, que os soños ben soñados se acaban convertendo en realidade.

25 anos de espírito PEN

[Para o amigo Miro Villar,

polo que el e eu sabemos]

aA poesía é o gran milagre do mundo, dicía Luís Pimentel. O mundo é un gran poema milagroso, digo eu. A palabra, as palabras son a arxila esencial que une vontades e acompaña os espíritos no fragor dos traballos e dos días.

Foi esa singular comuñón pola verba a que experimentaron os asistentes á VI Bienal Literaria en Compostela o 2 e 3 de outubro na Cidade da Cultura. O Gaiás santiagués deixouse habitar por animais literarios que quixeron celebrar o XXV Aniversario do Centro PEN Galicia, a entidade que organizou o encontro no que participaron poetas, narradores e outros axentes culturais tanto galegos coma foráneos nunha concelebración interxeracional onde as pontes literarias se transitaron amablemente.

E esa foi a unción pola palabra que fixo que tres astros do firmamento literario como son Nélida Piñón, Xosé Luís Méndez Ferrín e Manuel Rivas compartillasen unha mesa de clausura na que as complicidades revoaban arredor dos relatos orais e onde Piñón fixo boa a súa ascendencia cotobadense recoñecéndolle un papel decisivo na simbólica da súa escrita e Rivas pronunciou un máxico e entrañable discurso de recepción na academia dos afectos á súa amiga carioca. Da súa parte, Méndez Ferrín lembrou como o PEN internacional estivera ao seu carón cando en 1972 botou dous anos na cadea (Penal do Dueso) pola inquina franquista. Un triángulo de tanta altura literaria que, coma un imantador buraco negro da palabra, acabou por mergullarnos a todos os que vivimos o momento nun océano de luz e letras, unha reunión histórica que, quen sabe, talvez non sexa doado que se repita, pois ben poucas veces tres púlsares escintilan por xunto para iluminar a galaxia toda e espaventar tantas sombras da orfandade.

Velaí foi a inesquecible coda. Mais as xornadas comezaran xa o día anterior coa sesión de apertura e os discursos de benvida de Beatriz González Loroño, Directora-Xerente da Fundación Cidade da Cultura, María Ángeles Antón Vilasánchez, Concelleira de Cultura e Patrimonio en Compostela, Luís González Tosar, Presidente do Centro PEN Galicia e mais Xesús Vázquez Abad, Conselleiro de Cultura, Educación e Ordenación Universitaria. Eles foron os primeiros en poder ver o magnífico traballo videográfico que, para ocasión, creou Xabier Castro Martínez, Director do PEN galego, unha peza na que se leva a cabo unha sintética historia en imaxes do que foi a andaina do noso PEN neste último cuarto de século e que podedes ver ao final deste post.

As sesións propiamente literarias comezaron a última hora da mañá do xoves 2 coa mesa redonda “Narradores xornalistas hoxe”, xuntanza que moderou Xesús Fraga na que interviñeron Camilo Franco, Santiago Jaureguizar, Luís Pousa e Juan Tallón, todos eles, en efecto, xornalistas e narradores, que, con posturas complementarias que abriron un fértil diálogo en contrapunto, debateron sobre a difícil e complexa maridaxe de periodismo e ficción, un matrimonio para algúns imposible e para outros inelutable.

Á tarde dese mesmo día un recital poético-musical deunos a oportunidade de oír na voz dos Xardín Desordenado (Marlene Rodrigues, Santiago Ferraguz e Isaac Garabatos) os versos de Díaz Castro, Novoneyra, Álvarez Blázquez, Blanco-Amor, Manuel María e Rosalía de Castro e tamén de escoitar os recitados dos novos valores da nosa lírica representados por Alba Cid, Berta Dávila, Gonzalo Hermo, Mario Regueira e Dores Tembras, entre os que oficiou como experimentado guieiro Román Raña, unha asemblea poética que arrequeceu coas palabras da profesora da Universidade de San Petersburgo Elena Zernova, quen non quixo faltar á cita e deixou para os que alí estaban a regalía de escoitar en ruso “Penélope” dando conta da tradución a este idioma de Nimbos. Do saber facer de todos puiden gozar en primeira liña, pois honreime presentándoos.

A primeira xornada da Bienal rematou coa intervención do poeta e ensaísta arxentino Roberto Alifano, quen nos convidou a revistar a “Borges e o xardín de conversas que se bifurcan” nunha animada conversa co seu presentador, Luís Alonso Girgado, na que repasaron os principais episodios da literatura non só de Borges, senón tamén Julio Cortázar, Adolfo Bioy Casares, Francisco Luís Bernárdez e moitos outros.

O segundo día comezou na sesión matutina coa mesa “25 Anos do PEN Galicia: Novelistas”, na que, moderados por Inma López Silva (tamén ela narradora), participaron Marilar Aleixandre, Alfredo Conde, Víctor F. Freixanes e Bieito Iglesias, que fixeron un balance dos pros e contras que viviu a prosa galega nos últimos tempos e onde se cuestionou a vitalidade da novela, os camiños do seu futuro e os pasos que nos trouxeron ata aquí.

Pola tarde, unha última mesa de “25 Anos do PEN Galicia: Poetas” proporcionounos a ocasión de escoitar a radiografía lírica destes lustros que realizaron o poeta e editor Miguel Anxo Fernán-Vello, a poeta e ensaísta María do Cebreiro e mais o poeta e libreiro Modesto Fraga. O tríade, magnificamente conducido polo profesor e crítico Luciano Rodríguez, abordou os avances e desacertos da nosa poesía recente dende ancos ben diversos: a taxonomía xeracional de discurso (meta)teórico de María do Cebreiro, a conxunción da visión do editor de Espiral Maior e creador que achegou Fernán-Vello e a praxe e vivencia como poeta deste tempo de Fraga.

O remate regalounos o amentado encontro con Piñón, Méndez Ferrín e Rivas, broche de ouro desta VI Bienal Literaria en Compostela na que conviviron poetas e narradores, xornalistas e estudosos, galegos por nacenza e por querenza, confrades de letras todos que durante dous días irmandaron o seu camiñar, enchoupándose do espírito PEN para lembrarnos, máis unha vez, que o milagre da vida é a poesía e existir sen a palabra é un vivir demediado. Por iso xuntanzas coma esta son tan necesarias en tempos prosaicos.

a                                    

Miguel Anxo Fernán Vello na espiral inmóbil do tempo

Coinciden no tempo dúas publicacións que sitúan no centro da actualidade literaria galega o poeta e editor Miguel Anxo Fernán Vello. Dunha parte, a prestixiosa editorial castelá Huerga & Fierro publicou hai pouco na ben coñecida colección Signos o seu poemario Territorio de la desaparición. Doutra banda, Edicións Laiovento acaba de dar á luz Preludios para Miguel Anxo Fernán Vello, volume colectivo que, a modo de homenaxe, profunda no estudo dos textos líricos do autor.

A recente edición de Territorio de la desaparición pon ao alcance do público castelán un magnífico libro de versos, que xa no seu día (2004) fora distinguido co Premio da Crítica de Poesía en Lingua Galega outorgado pola Asociación Española de Críticos Literarios. Volve agora á circulación, pois, nunha edición bilingüe galego-castelá da que se fixeron cargo o tamén poeta Xulio L. Valcárcel e o profesor e crítico Luciano Rodríguez.

Os versos de Fernán Vello locen espléndidos na tradución de Valcárcel e Rodríguez, quen non só amosan unha moi fina captación de todos os matices semánticos e expresivos do orixinal na súa translación, senón que alí onde foi preciso establecen pontes de acomodación para termos ou imaxes singularmente enxebres que só os grandes tradutores son quen de resolver con ben.

Se son lectores na lingua de noso e no seu día non se achegaron á edición primeira do libro ou se o seu idioma de lectura é preferentemente o castelán, neste Territorio de la desaparición han atopar unha poética de fondura e lucidez reveladoras, mesmo dunha clarividencia lacerante por veces, que ergue, clamorosa, a voz dun excelente autor en plena madurez creativa.

Complementariamente, Preludios para Miguel Anxo Fernán Vello nace como unha empresa de recoñecemento plural ás dúas décadas cumpridas polo escritor chairego no eido da promoción da poesía galega a través da referencial Espiral Maior Edicións. Con tal motivo, novamente Luciano Rodríguez coordina un nutrido grupo de ensaístas (a meirande parte deles tamén poetas e mesmo compañeiros de singradura xeracional do propio Fernán Vello) que se debruzan analiticamente sobre dos diversos poemarios que, ao longo de máis de trinta anos de escrita pública, o autor de Cospeito foi dando ao prelo.

Habitar o poema

Calquera que se achegue á escrita literaria galega dos últimos anos e queira saber dela informadamente descubrirá, máis cedo que tarde, que é ben difícil facelo sen ter presentes os traballos críticos de Luciano Rodríguez.

Antólogo, crítico, tradutor e ensaísta, a traxectoria do profesor Rodríguez deixa en estela máis dunha vintena de importantes títulos para a comprensión da literatura de noso das últimas décadas. Mais non todas as súas esexeses figuraban recollidas monograficamente, o que explica a oportunidade —que cómpre recoñecerlle a Espiral Maior— de compilar nun volume algúns dos seus máis substanciosos escritos sobre poesía galega dos pasados anos.

O resultado é Páxinas amarelas, ampla colectánea na que crítico vianés visita a obra de autores foráneos (Pessoa) e da Terra, de creadores clásicos de Posguerra (Iglesia Alvariño) e de voces maiores da poesía da segunda metade do XX (Avilés de Taramancos, Méndez Ferrín, Xohana Torres, García Bodaño), que alternan coa consideración de destacados títulos da etapa democrática como algúns dos debidos a Xabier R. Baixeras, Luís G. Tosar, Xulio L. Valcárcel, Xavier Seoane, Pilar Pallarés, Gonzalo Navaza, Miguel Anxo Fernán Vello ou o chorado Eusebio Lorenzo Baleirón.

Rigor, precisión e fino olfacto lector ao servizo da apertura de posibilidades múltiples de descodificación dos textos poéticos son características na escrita de Luciano Rodríguez, quen en Páxinas amarelas rescata preto de ducia e media de ensaios esenciais para habitar en plenitude os poemas sobre os que se debruzan.

[Publicado no Faro de Vigo, 12-5-2011 e La Opinión, 14-5-2011]