Unha nova era

Remato de ler A noite da deusa, a última novela da profesora e escritora María López Sández que publica a Editorial Galaxia en Costa Oeste, a súa colección para lectorado mozo. Fágoo cun moi agradable saibo coma pouso: aventura, mitoloxía, feminismo, ecoloxismo e multiculturalismo amalgaman nesta historia dominada polo selo da fantasía épica, que agrada tanto polo atractivo e vertixinoso da súa trama coma polo intelixente das reflexións sociais e comportamentais ás que convida.

Unha comunidade de sacerdotisas e iniciadas vive no inframundo dende tempos inmemoriais entregada á protección e solidariedade entre as mulleres, oprimidas polos resortes violentos do patriarcal. Unha serie de elementos máxico-simbólicos axudan a que este apoio ás mulleres sexa posible por parte desta comunidade de sabias e oficiantes, mais o perverso Andros, encarnación da máis temible expresión do patriarcado, consegue arrebatar ás sacerdotisas algúns destes elementos xusto no intre no que a pitonisa da comunidade anuncia que está preto a noite da deusa, momento cósmico-mesiánico no que todo é posible, mesmo conseguir que bote a andar unha nova era de convivir igualitario entre mulleres e homes.

Velaí, en esencia, o ‘conflito’ que desata a trama desta novela gurgullante, chea de acción e poderosas personaxes que poñen en escena os conflitos que a todas as persoas nos (con)moven: o temor, a dúbida, a necesidade dos afectos, a resignación inmobilista, a ira cegadora, o sangue da memoria, a sabedoría das ancestras, a afouteza transgresora, a luz esperanzada.

Son moitas as influencias e homenaxes coas que López Sández tece este seu orixinal relato, tantas que sería prolixo tentar sequera enumeralas. Mais abondará con amentar dous títulos recentes que, no contexto literario galego, coido camiñan por vieiros paralelos: As meigas de Lupa (2012), de María Solar, e mais O ouro das lúas (2018), de Beatriz García Turnes. Con ambas comparte A noite da deusa a centralidade protagónica da reivindicación empoderada da muller dende a ficción iniciática, así como a súa xustísima loita por unha igualdade xenérica na que cómpre seguir traballando e que estas ficcións poñen de relevo de xeito tan transparente coma ameno.

Xa que logo, fronte ao imaxinario fantástico de épicas canónicas coma a de O señor dos aneis ou Harry Potter, López Sández apón unha alegoría feminista que denuncia aberracións e violencias absolutamente rexeitables: a ablación, o sometemento aos canons estéticos, a violación ou os amores de enfermiza submisión, entre outros. E todo dende unha temporalización actual e unha espacialización galega, pois non en van o telúrico Val das Mouras courelao adquire na novela unha importancia decisiva que espella a radicación ancestral e identificada desta historia tan de noso, con símbolos celtas, enclaves castrexos e árbores sagradas dos druídas abrazándoo todo.

Non menor importancia reviste tamén a reivindicación ecoloxista da obra, que en moitos treitos se volve xenuinamente panteísta e presenta as protagonistas fundidas con todos os restantes seres vivos (árbores, brión, aves…) nunha nova revisitación do mito de Xea e mesmo da moderna concreción que para el procurou James Lovelock na súa famosa Hipótese Gaia.

Escrita con extraordinaria fluidez, dona de hipnóticas descricións sensorialistas e plasticidade case que cinematográfica, A noite da deusa resultará unha lectura máis que suxestiva para aquelas persoas, mozas ou non, que anden á procura dunha historia de imparable aventura, forza simbólica e mensaxe comprometida e esperanzada. Un texto que confirma a María López Sández como unha das máis valiosas narradoras do noso momento literario.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 12-7-2020]

Fábula quelónida

Paula Carballeira é unha das máis versátiles escritoras de literatura infantoxuvenil galega, capaz de ensaiar con igual talento a poesía infantil, a narrativa xuvenil, o álbum ilustrado, os textos de prelectura ou o teatro para nenas e nenos, ilusionantes angueiras que aínda lle deixan tempo para facer agromar versos para persoas medradas, prodigar o seu labor de contacontos e cultivar a súa faceta de actriz, o que a converte nunha auténtica todoterreo que non deixa de sorprender pola calidade e variedade das iniciativas artísticas que acomete.

Hai pouco sumou á súa longa nómina de títulos un novo volume que resulta un estimulante desafío lector. Estou a me referir a A tartaruga Amodovou, texto de pequeno formato que veu a luz da man de Oqueleo, colección que moitas alegrías literarias leva dado nestes últimos tempos e que recomenda a obra para lectorado de seis anos en diante.

A tartaruga Amodovou é a historia do quelonio que lle dá nome, da súa vida dende o berce ata o se ir, un relato que é unha andaina polo mundo adiante e tamén unha viaxe interior, pois Amodovou vai descubrindo amigos e lugares ao tempo que aprende a distinguir o accesorio do verdadeiramente esencial para unha vida feliz e plena.

Como fábula moderna, a historia de Amodovou resulta unha narración emocional e sapiencial, que convida á reflexión de xeito lúdico e que pode servir como eficaz proposta para que as nenas e nenos interioricen os valores da amizade, a capacidade de superación, a curiosidade por aprender, a importancia da vontade, o decisivo da experiencia e da sabedoría acumuladas e, por suposto, o absurdo inicuo das guerras e dos enfrontamentos humanos.

As páxinas deste libro están cheas de reveladores diálogos, de imaxes e símbolos que encarnan positivas mensaxes polas que se quere apostar, como a liberdade das aves voadoras, a beleza e inmensidade abraiantes da natureza, a diversidade enriquecedora do planeta e, sobre todo, a posibilidade dun mundo mellor, en paz e solidario.

Tan luminosas ensinanzas teñen cumprido espello nas suxestivas ilustracións que Ana Seixas creou para este relato, toda unha explosión de cores e formas que invade as páxinas e dialoga co texto de Paula Carballeira para facer de A tartaruga Amodovou un libro inesquecible, que moito presta recomendar e polo que cómpre parabenizar a ambas e a Oqueleo.

[El Correo Gallego, 25-5-2020]

Unha fábula moderna

Hai moito que sigo con interese a escrita de Paula Carballeira. Tanto é así que son varias as ocasións nas que manifestei publicamente o meu parecer sobre libros seus, admirando sempre a capacidade camaleónica da autora para conectar por igual co lector infantilxuvenil e co adulto, co que prefire o escénico e o que opta polo poético, co que lle resultan agradables as narracións curtas e co que goza do álbum ilustrado. Todas estas facetas literarias confirman a súa andaina como unha das máis plurais e orixinais dos últimos anos, polo que a aparición de cada novo libro seu resulta un estimulante desafío lector.

Esta sorprendente versatilidade de Carballeira levoume estes días atrás a me debrocar na narración breve A tartaruga Amodovou, un volume de pequeno formato da colección Oqueleo ideado para o lectorado de seis anos en diante.

A tartaruga Amodovou é a historia do quelonio Amodovou dende o seu nacemento ata a vellez. Un relato que é, ao tempo, unha viaxe física e unha viaxe interior, emocional e sapiencial. Deste xeito, a tartaruga Amodovou percorre, no seu vagaroso pero incansable camiñar, os máis diversos lugares, igual por terra que por mar ou por aire, e neles coñece outros animais que a axudan, a advirten ou a aconsellan.

É, por tanto, unha fábula moderna que quere facernos reflexionar sobre cuestións axiais e servir, así, de lúdica ferramenta de aprendizaxe para os máis noviños: o valor da amizade, a capacidade de superación, a curiosidade por aprender, a importancia da vontade, o decisivo da experiencia e da sabedoría acumulada e, por suposto, o absurdo inicuo das guerras e dos enfrontamentos humanos.

Un dos moitos acertos desta proposta de Carballeira está, ao meu ver, na transparente fondura dos diálogos e situacións que se formulan, esa admirable facilidade da escritora de Maniños para abismarnos nos máis graves problemas de xeito que se volvan de comprensión diáfana para grandes e pequenos. E facelo, amais, integrando no relato o coral simbólico doutros seres e realidades que representan valores positivos polos que se quere apostar: a liberdade das aves voadoras, a beleza e inmensidade abraiantes da natureza, a diversidade enriquecedora do planeta, en fin, a posibilidade dun mundo mellor, en paz e solidario.

 Nesa vontade de conectar co lectorado máis miúdo A tartaruga Amodovou conta coas suxestivas ilustracións de Ana Seixas, unha explosión de cor e de formas, que xeometriza a visión de animais e lugares e deixa que a páxina se inunde de elementos, que se desborde en asimetrías que encaixan como nun inacabable e vertixinoso puzzle co relato escrito por Carballeira.

Publícanse cada mes ducias de libros en todo o mundo nos que se tratan, de xeito sisudo e moi académico, os asuntos sobre os que versa este libro. E claro que nesoutras obras se ha de atopar moita e moi cumprida información técnica verbo do ecoloxismo, o antibelicismo e a convivencia harmónica dos seres. Mais non hai moitos —todo o contrario, son ben escasos— os relatos nos que tan transcendentais cuestións se trasladan a pequenos e non tan pequenos con acuidade suma e sinxeleza non exenta de fondura. Por iso estou convencido de que a lectura de A tartaruga Amodovou ha de ser para moitos adultos unha intelixente e fermosa chamada á conciencia e, para os que agora medran aprendendo a vida, o espello dun mundo futuro mellor que entre todos teremos que construír, devagar, sen présas, como o paso de Amodovou, pero coa firmeza e a convicción que nos ensinan as súas voluntariosas patas nesta inesquecible historia.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 19-1-2020]

 

Pessoa sen límites

Fernando Pessoa é un dos poetas máis xeniais que deu a literatura mundial no pasado século. Seguramente moitos daqueles que concordedes comigo en tal afirmación fundedes a vosa opinión na gravidade transcendente dos seus versos, altamente conceptuais, vedados a espíritos pouco instruídos e, dende logo, arredados de lectores noveis ou sen amplo oficio lector. Permitídeme que discrepe. Son dos que opinan que hai moitos Pessoa e algún deles é un abraiante creador de versos para a mocidade, poeta que dende a sensibilidade e as marcas discursivas adoitas na escrita infantoxuvenil sabe coma moi poucos engadar as rapazas e rapaces coa perspicacia transparente do seu dicir.

A proba ostensible de que o que sosteño é verdade é a publicación do álbum Poesia de Fernando Pessoa para todos, un libro que ve luz da man de Porto Editora para demostrar que a obra do lisboeta non ten límites etarios e é quen de agradar por igual á mocidade e á xente máis medrada.

O responsable da selección e organización da case trintena de poemas pessoanos é o tamén excelente poeta e acreditado ensaísta José António Gomes, profesor da Escola Superior de Educação do Porto, quen realizou aquí non só unha espléndida escolla de textos, senón tamén unha intelixente lectura arquitectónica na disposición dos mesmos nun conxunto consistente e de perfecto engaste.

Poesia de Fernando Pessoa para todos descóbrenos o Pessoa que benquere Portugal pero ama máis a quen lle deu a vida e canta na composición “À minha querida mamã”: “Eis-me aqui em Portugal/ nas terras onde eu nasci./ Por muito que goste delas/ ainda gosto mais de ti”. Tamén nos ofrece o poeta que canta o Ibis venerado dos exipcios (“É uma ave sossegada,/ porque assim não anda nada”), que fai poemas-serie (“Poema pial”) e trabalinguas, que xoga coas aliteracións, fonosimbolismos e iteracións (“Pia, pia, pia/ o mocho,/ que pertencia/ a um coxo./ Zangou-se o coxo/ um dia,/ e meteu o mocho/ na pia, pia, pia…”), que volve heroicos os ratos (“Viviam sempre contentes,/ no seu buraco metidos,/ quatro ratinhos valentes,/ quatro ratos destemidos”), que revisita o tópico da fábula da leiteira de Esopo (“Levava eu um jarrinho/ para ir buscar vinho… Correu atrás/ de min un rapaz./ Foi o jarro p’ra o chão,/ perdi o tostão), que canta a campá da aldea (“Ó sino da minha aldeia,/ dolente na tarde calma,/ cada tua badalada/ soa dentro da minha alma) e o carro de pau abandonado (“O carro de pau/ que bebé deixou… Bebé já morreu/ o carro ficou…), que se aleda coa fantasía da fada dos nenos (“Do seu longínquo reino cor-de-rosa,/ voando pela noite silenciosa,/ a fada das crianças vem, luzindo./ Papoulas a coroam, e, cobrindo/ seu corpo todo, a tornam misteriosa), que lembra os mitos clásicos nun poema como “Eros e Psique”, que enreda na contemplación do gato trasneiro (“Gato que brincas na rua/ como se fosse na cama,/ invejo a sorte que é tua/ porque nem sorte se chama) ou do músico cego (“Cheguei à janela,/ porque ouvi cantar./ É um cego e a guitarra/ que estão a chorar) ou, en fin, das nubes melancólicas (“As nuvens são sombrias/ mas, nos lados do sul,/ um bocado do céu/ é tristemente azul).

Toda esta marabilla está ilustrada polo artista e profesor da Escola Universitária das Artes de Coimbra António Modesto, un dos mellores artistas plásticos do país veciño. As súas ilustracións a toda páxina versionan cadros modernistas e enchen de cor e de luz os versos de Pessoa e os seus heterónimos, pois tamén aquí comparecen os inmensos Álvaro de Campos e Ricardo Reis.

Agora que se achegan as datas de cumprir co señor Apalpador, con Papá Noel e coas súas altezas os señores Reis Magos de Oriente, esta Poesia de Fernando Pessoa para todos en edición de José António Gomes é unha aposta gañadora. Porque regalar a mellor literatura é obsequiar vida para o espírito e nada máis fermoso e necesario que vivir intensamente a beleza deste mundo e das súas palabras, como nos ensina Pessoa no memorable poema “Liberdade”, co que me presta hoxe rematar: “Ai que prazer/ não cumprir um dever,/ ter um livro para ler/ e não fazer!/ Ler é maçada./ Estudar é nada./ O sol doira/ sen literatura./ O rio corre bem ou mal,/ sen edição original./ E a brisa, essa,/ de tão naturalmente matinal,/ como tem tempo não tem pressa…/ Livros são papeis pintados com tinta./ Estudar é uma coisa em que está indistinta/ a distinção entre nada e coisa nenhuma./ Quanto é melhor, quando há bruma,/ esperar por D. Sebastião,/ quer venha ou não!/ Grande é a poesia, a bondade e as danças…/ Mas o melhor do mundo são as crianças,/ flores, música, o luar e o sol, que peca/ só quando, em vez de criar, seca./ O mais do que isto/ É Jesus Cristo,/ que não sabia nada de finanças/ nem consta que tivesse biblioteca…”

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 15-12-2019]

 

Perdices, poesía e alegría

Frecuento dende hai anos a escrita do friolés Xerardo Quintiá e nestas e noutras páxinas teño comentado diversos poemarios e obras narrativas súas destinadas ao público medrado. Pois ben, quero hoxe convidar á lectura dun seu texto pensado para o lectorado máis miúdo, O país do Gran Furado, un álbum infantil de pequeno formato que ve a luz da man de Baía Edicións.

O país do Gran Furado é unha deliciosa parábola que nos traslada a un territorio imaxinario no que “está prohibido que as mulleres coman perdices e sexan felices, que lean poesía, tanto de noite como de día, e que anden coas orellas merdentas”. O tirano deste país de interdicións é MAXI-Miliano, quen “dispón de 18 ministros, todos eles rabudos e sinistros, e de 19 policías moinantes, que patrullan vestidos con lazos e turbantes”.

Un mundo así, por forza ten que mudar, polo que as mulleres deste país, capitaneadas por Toribia, revolucionaria vocalista do grupo musical As Eskorna-Kabras, lidera unha revolta para derrocar a MAXI-Miliano e os seus secuaces, aos que prenden e obrigan a comer perdices guisadas, escoitar poemas de Kika Chaveta, a gran poeta, e non lles deixan lavar as orellas.

Deste xeito, conseguen que MAXI-Miliano e os seus ministros e policías comprendan que outro mundo con máis equidade é posible e que vivir en pé de igualdade coas súas compañeiras mulleres é infindamente mellor, o que fai que o país do Gran Furando acabe por se transformar no país do Gran Lago, onde as mulleres deixan de ser súbditas de vontade anulada e poden lavar ou non as orellas e “tanto mulleres como homes traballan xuntos, e xuntos xogan ás agochadas, e xuntos son felices, e xuntos comen perdices, e xuntos len poesía, ás veces de noite e ás veces de día”.

A historia de Quintiá ha gañar a quen a ela se achegue pola desbordante imaxinación que destila, mais tamén polo vaporizado humorístico e a fina ironía que moitas páxinas amosan, pois ten non pouco de paródico. Personaxes, accións e situacións convidan ás máis pequenas e pequenos da casa e aos que con eles estamos a deternos a considerar o mundo de inxustizas que, moitas veces sen decatarnos, perpetuamos. Como escrita radicada na aposta pola igualdade de xénero, hai nesta trama un especial engado no que se consegue trasladar a quen vai lendo a necesidade de repensarse e, dun xeito amable pero clarividente, a reconducirse alí onde non se actúa ben. É a arte da fantasía luminosa ao servizo da persuasión para o ben social.

Todo este amenísimo país en positiva e pacífica transformación que Quintiá soñou fíxose real en canto Noemí López Vázquez o debuxou. A artista lucense, unha das mellores ilustradoras de Galicia, ideou para a historia imaxes cheas de apasteladas cores, que suxiren o relato mesmo máis alá do propio texto, que o fan gravitar nas súas liñas redondeadas, sempre en perfecto balance nos puntos de fuga, na osixenación das páxinas e no xogo de planos, ateigadas de detalles e pulcritude absoluta no trazo, cun intelixente e insinuante xogo de sombras e intensidades na paleta. Ler o fantástico relato de Quintiá a través dos ollos de López Vázquez é unha experiencia lediciosa coma poucas.

Sospeito que moito do que levo exposto houbo convencer tamén ao xurado do II Premio Fina Casalderrey de Literatura Infantil pola Igualdade, quen este mesmo ano galardoou a Xerardo Quintiá. Non me cabe dúbida de que foi un acerto. Como tamén o foi a impecable execución editorial coa que o presenta agora este libro Baía Edicións sumándolle a maxia creativa de Noemí López Vázquez. Sexan parabéns por agasallarnos con tan proveitosa lectura e, a quen pasades agora por estas miñas liñas, un consello: non deixedes de facervos con este divertido e revelador relato, sería unha mágoa que seguísemos cavando no Gran Furado.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 27-10-2019]