Terra remexida

Mentres escribo estas liñas teño dediante o impresionante cadro “A illa dos mortos” do simbolista suízo Arnold Böcklin. Un fragmento do mesmo ilustra a capa de Xenealoxía dun intruso, o novo poemario do tradutor, narrador e poeta Isaac Xubín. Non é fortuíto: unha sutil sedela conecta a forza mistérica do ultramundo isolado da pintura coa devastadora travesía do deserto interior que gravita nas páxinas do libro.

Porque Xenealoxía dun intruso está argamasada cos mesmos materiais que fixeron grandes as traxedias helenas: o conflito entre os individuos e as instancias superiores, a transgresión da orde natural, o fluír heracliteano dos días, a redención polo amor, a anamnese e a catarse.

Xubín entrecose deliberadamente nos seus versos as voces dos coros gregos e, a canda elas, as presenzas de Apolo, Afrodita ou Cronos. Todo para compor a súa particular visión do mito de Antígona, a figura que vai balizando as diversas seccións do libro e que metaforiza a problemática esencial que o autor quere traer a primeiro plano: o desterro, a estranxeiría na propia patria, a loita fratricida, en fin, a procura da identidade que se desdebuxa coas mestizaxes espazotemporais e as hibridacións das linguaxes, das palabras, dos idiomas.

Nun proceso de coherente reificación das súas pantasmas conceptuais, a escrita de Xubín foi corporeizando nun dicir de transparencia dolorosa e hiperconsciente, que descré dos paraísos da memoria e sabe que son trapelas ás que é imposible regresar, porque “é un erro común pensar/ que ao volver todo seguirá do mesmo xeito”, por iso advirte a quen ler: “Non te engane o cheiro a suor da miña presenza,/ non se che ocorra compararme endexamais/ con aquel que chegou até aquí/ sen cruzar a pé o deserto”.

Que nos queda, pois? A viaxe. O inmisericorde atravesar do deserto, un baleiro que habita o tempo inclemente (“agora sei que a idade é unha narración”) e no que temos que reconstruírnos como individuos e reinventarnos como pobo porque estamos sós na nosa dura, fatigosa e mortal odisea: “Agora sei que os devanceiros/ nada teñen que ver coa miña entropía,/ non son aqueles que inspiran/ a verdadeira razón pola que se ama/ a destrución que implica estar no certo ou a/ tranquilidade/ de espírito perante a morte”.

Conectado co anterior regresa a este libro outro tema ben caro a Xubín: o papel do escritor, o sentido do seu oficio. Cómpre non esquecelo: “O discurso é un orizo ferido/ que pode transformar en nación e estado/ o que antes era só paisaxe:/ pódese recoñecer o amor pola súa combustión,/ o odio”. No seu caso, amais, a transfusión de tantos ríos vivenciais (anos vivindo en diversos lugares, diferentes linguas conformando o seu cotián) fai aínda máis difícil a tarefa: “non teño terra de meu”, “son unha tradución contra min mesmo,/ o vello can no camiño fragoso” a “fender rochas no deserto”, por iso, confesa, “reducín o concepto de casa á mínima expresión”, a de ser “unha nación andante”, un espectro nómade.

Non hai retorno. A frecha do destino só ten unha dirección: “O tempo é un parámetro cinético/ que sempre nos atrapa ao final para lembrarnos:/ non hai procesos reversibles,/ nada acontece así na natureza”. E insiste: “sei que é imposible a idea de retorno”, estase fóra do sagrado, “Lonxe do templo”, soterrado identitariamente de xeito ignominioso, como Polinices, de aí a rebelión de Antígona, porque “isto non se trata de nostalxia,/ lembra que estou a vingarme”.

Toda a forza oracular e hímnica dos estratos bíblicos que se deslizan no libro dótano dunha aura de revelación, a parábola de Galaad, a terra do testemuño. E con ela os ecos de Xerusalén, tamén das naves de Tárxix e mesmo de Sión e Babilionia. Todo para alcanzar o aleph definitivo co que o sempre sorprendente Isaac Xubín remata o poemario e eu estas liñas de comento: “Velaquí a tortura/ do sangue derramado por riba/ de todos os lugares que habitei,/ o año sacrificado descobre a verdadeira/ dimensión da viaxe:/ a lembranza consciente dunha terra remexida”.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 31-5-2020]

A música das palabras

Por fortuna, cada vez son máis numerosos os traballos nos que música e poesía galega se dan a man. Nos últimos tempos ten visto a luz unha notable cantidade de discos nos que son musicados temas literarios de noso, o que resulta unha agradecida sinerxía para ambas as partes, pois os músicos contan con letras de indubidable calidade artística para as súas pezas e, pola súa banda, as e os poetas poñen voz á súa escrita, vendo como cobran vida alén do papel.

Hoxe quero referirme a tres destes cedés nos que poesía e música son un todo lírico que nos lembra, máis unha vez, que, nas súas orixes, os versos todos dos diferentes pobos naceron para ser cantados e que é no canto onde se ven enfatizados os ritmos e cadencias que caracterizan harmonicamente os poemas.

Así acontece en Sedia la fremosa, o disco do grupo Manseliña que publica Lindoro, no que se recollen trece temas que recrean cantigas medievais e tradicionais do noroeste hispánico. Os catro compoñentes de Manseliña (a saber: María Giménez como voz do grupo e intérprete de fídula e percusión; Belén Bermejo co órgano portativo; Pablo Carpintero nos aerófonos tradicionais e percusión; e Tin Novio para o laúde e cítola) envolven en música varias cantigas de Martin Codax e Alfonso X e unha de Estevão Coelho, mais suman a esta lírica trobadoresca os ritmos da música tradicional incluíndo un alalá de Noia, unha cantiga de segada, un romance, un valse de Ribarteme, unha muiñeira de Ameixenda e unha cantiga do liño, entre outros. Por xunto resultan unha admirable fusión ou contrafacta que anoa músicas de diferentes ámbitos (o cortesán e o popular), reconstruíndo alí onde as partituras conservadas non ofrecían información como debían de soar estas cancións milenarias. Un traballo, xa que logo, para escoitar con deleitación, tanto pola magnífica voz de María Giménez coma pola sonoridade evocadora que todo o grupo consegue, transportándonos melodicamente ao fascinante mundo das cantigas de amor e amigo e dos cantos marianos.

Unha liña moi diferente é a que anima o disco Literaria, do cantautor ferrolán Miguel Alonso. Os once temas que compoñen o seu traballo parten de poemas de autoras e autores coetáneos, que van dende Marta Dacosta a María Castelo, pasando por Toño Núñez, Miguel Alonso Diz, Ramiro Vidal Alvarinho, Iolanda Aldrei, Xavier Frias, María José Fernández e Xosé Iglesias. A música que os acompaña ensaia diferentes modulacións, que beben do pop e o blues, sen esquecer os toques rock e os aires soul. Un cedé, cómpre dicilo, no que á voz de Miguel Alonso (tamén guitarrista e intérprete de mandolina, piano, teclados, harmónica e loops) se suman a batería e percusión de Iago Blanco, o baixo de Suso Pereiro, o acordeón de Abel Pérez e coros e recitados de Irene Quinteiro, Óscar Martínez, X. M. Lago, Miguel Alonso Diz e Xosé Iglesias. Toda esta enerxía común e o crowdfunding previo fixeron posible que o disco cobrase vida nunha produción de autor, á que contribuíron tecnicamente Pequeno Desastre Records e mais Drum & Roll Studios.

Por remate, non quero deixar pasar a ocasión de recomendar tamén Lueiro, o álbum musical de Xardín Desordenado que edita Sul Producciones coa colaboración dos concellos de Fornelos de Montes e O Grove e mais da Deputación de Pontevedra. Neste traballo, os compoñentes de Xardín Desordenado (isto é: a prodixiosa voz de Marlene Rodrigues; Santiago Ferragud tamén na voz mais guitarra e composición musical; Isaac Garabatos á guitarra e nos arranxos, composición e produción musical; Lorenzo Boo co baixo; e David Outomuro nas percusións) poñen clave a oito poemas das escritoras e escritores distinguidos no Premio de Poesía Manuel Lueiro Rey e do autor que dá nome ao certame. Así, amais das deste, cántanse composicións de Eli Ríos, Silvia Penas, Isaac Xubín, Luís Valle, Antón Lopo e Marcos Abalde que forman parte dos poemarios cos que foron galardoados, o que asegura a variedade e calidade das letras que, con tanto ben como é adoito, interpretan os Xardín Desordenado.

Poesía para oír ou música para ler sonoramente, como se prefira. Moito e moi bo onde escoller mercé ás suxestivas e ben diversas propostas de Manseliña, Miguel Alonso e Xardín Desordenado, tres apostas gañadoras escóitense por onde se escoiten e léanse por onde se lean.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 21-4-2019]

O código Xubín

A versatilidade é unha das características definitorias do quefacer de Isaac Xubín, quen nos últimos anos ten camiñado igual polos vieiros da narración ca polos da poesía, cultivando tamén a tradución e mesmo o ensaio. Neste seu laborar literario múltiple veu publicado recentemente A cadencia da fractura, obra coa que se fixo acredor do Premio de Poesía Manuel Lueiro Rey.

Da escrita de Xubín teño dito nalgunha ocasión que debuxa unha melancolía combativa, creando un territorio de consciencia escritural plena que reivindica a loita e aborrece a submisión. Velaí como, en non poucos sentidos, os seus versos erguen arpas coma coitelos, unha estética escarlata sempre revolucionaria.

Neste A cadencia da fractura afonda nesas trabes mestras preconfiguradas en anteriores libros. Dáse aquí unha poética da identidade na que o Tempo e o seu pasar teñen moito que dicir, tamén a ancoraxe vital na hora primeira da infancia e a mocidade, pero, sobre todo, o fluír imparable dos anos, metaforizado na presenza dunha sorte de riografía que dedica poemas aos cursos fluviais das cidades nas que viviu ou que visitou, como o Bidasoa, Mosela, Sar e Sarela, An Laoi, Vístula ou Neckar. É un pasar heracliteano, o anuncio da morte como cabo, tamén a asunción de que somos materia de Cronos, reconfigurándonos sempre en tempo real.

Doutra parte, no libro hai tamén unha lúcida reflexión a propósito do xenérico e o relacional e, sobre todo, do concepto de estranxeiría, ese ser fóra da terra de orixe, non do lugar que acolle pero tampouco totalmente daquel do que se está lonxe, producindo unha estrañeza que ten moito que ver con esa procura dunha identidade firme ante o acoro dunha mutabilidade incesante.

Por descontado, os versos de Xubín convidan igualmente a unha reflexión sobre o fenómeno da escrita e o seus límites, verbo da súa necesidade e funcionalidade, nun repregamento metapoético que é xa un sinal da casa.

De xeito complementario coas anteriores vías de exploración lírica, a obra ten un moito de simbólico-matemático na súa profusión de baleas polo océano da vida, cifras e cálculos que nos gobernan, ríos que se abren á fluencia de seres e circunstancias e gumes de navalla que sangran os días e os soños.

Todo ese repertorio vese aínda enriquecido coa visopoética resultante do diálogo das ilustracións do propio autor cos seus versos, concretando un código icónico-verbal altamente significante que xa ensaiara en anteriores títulos, poño por caso en Con gume de folla húmida.

Tan xenuína escrita é o resultado da converxencia de moitas tradicións das que bebe a formación e devoción do autor, tanto foráneas coma da terra. E velaí como neste A cadencia da fractura son citados moitos autores igual do ámbito hispánico que do resto de Europa e, xaora, tamén da nosa tradición.

A cadencia da fractura é un profundar na sondaxe do pensamento lírico de Xubín, que transcende os límites do rito para cuestionar abertamente os vínculos que conectan mobilidade e violencia, linguaxe e corpo, nun dicir sempre orixinal e revelador.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 17-12-2017]

Literatura salmónida

Se hai unha revista singular no actual panorama galego esa é O Salmón Oval. A súa peculiaridade nace do feito de xunguir naturalmente nas súas páxinas rugby e literatura e de facelo, amais, na lingua nosa.

Andando o verán distribuíuse a terceira entrega desta publicación capitaneada polo escritor e tradutor Isaac Xubín, quen contou para a cuberta con María Fernández Novoa e para o patrocinio co Concello de Pontevedra, unha das localidades de Galicia onde este deporte está máis arraigado.

Dende o literario este número non pode ser máis suculento: testemuños-relatos de Uxía Vázquez e Daniel Landesa, un poema de Eli Ríos cos All Blacks ao fondo e un texto breve sobre gastronomía novelística de Ledicia Costas, onde explica cal foi a ‘cociña literaria’ da que naceu Escarlatina, a cociñeira defunta.

Completan o número unha sucinta historia do rugby asinada polo propio Xubín; biografías verbo de grandes deste deporte como o mítico dragón galés Gareth Edwards, a inglesa Emily Scarrat ou o arxentino Hugo Porta, entre outros; entrevistas a xogadoras en activo como a membro da selección estatal e natural de Bealo (Boiro) Vanessa Rial, do Club de Rugby Arquitectura Técnica (CRAT), e un moi interesante apuntamento sobre a traxectoria da Galipedia e a inclusión na mesma de entradas sobre o deporte oval que asina un dos responsables da mesma, Adrián Estévez Iglesias.

Máis unha vez, O salmón Oval demostra como rugby e letras van da man e os valores e a épica deste deporte xunguen, perfectamente, cos ideais que a mellor literatura espalla. Beizón a esta terza entrega e que veñan moitas máis!

Literatura e rugby

A lingua e a literatura galega ten de fluír alén dos círculos restritos do filolóxico. Por iso considero de tanto valor unha iniciativa como O Salmón Oval, revista sobre rugby realizada dende Pontevedra que ten como editor e responsable último ao tradutor e profesor Isaac Xubín, tamén el xogador deste deporte, ao que ten dedicado no pasado non poucos escritos ben literarios.

O Salmón Oval está escrito integramente en galego, incluídos os paratextos e a publicidade. Mais non resulta admirable só por iso, senón tamén por inserir entre os contidos textos de creación en galego. Así, xunto a interesantes artigos sobre o Torneo das Seis Nacións, o deporte en clubs como o Mareantes Rugby Club ou o Pontevedra Rugby Club, entrevistas a responsables da disciplina como Nacho Cociña (Presidente da Federación Galega de Rugby), lembranzas de memorables encontros como o que relata Uxía Vázquez ou traballos sobre a actualidade deste eido asinados por adestradores como Raúl Varela, tamén se incorpora un texto ben informativo da profesora Iolanda Ogando a propósito do “Deporte para as linguas: camiños de cidadanía”, quen traza unha síntese do proveitoso do desenvolvemento deportivo no marco da convocatoria do Selo Europeo das Linguas promovido pola Comisión Europea.

O diálogo literario póñeno Elvira Ribeiro Tobío, de quen se reproduce o poema “Scrum”, centrado tematicamente na épica deste deporte, e mais a prosa “Non me chamedes comellón”, do propio Xubín, que imbrica rugby e gastronomía nun relato dominado polo humor e a reflexión.

Nada máis grato, pois, que parabenizar o primeiro número deste O Salmón Oval (marzo, 2015), con vistosa cuberta de Miguel Cuba, unha iniciativa á que desexamos longa vida.