Palabras tabelas para Manuel Rodríguez Alonso

O martes 22 de setembro fóisenos o amigo e colega Manuel Rodríguez Alonso. O seu reloxo deixouno apenas nos 63 e fíxoo en Madrid, onde vivía dende hai ben anos, lonxe da súa Groba natal, nas terras de Ribadavia. A que non fala roubóunolo tras semanas de hospitalización por mor dun mal que non quixo deixalo na nosa compaña e que nos virou orfo o ámago.

Os seus compañeiros da Tabela dos Libros, que o benqueriamos e admirabamos, desexamos ofrendarlle unhas palabras de garimosa lembranza en humilde e improvisada homenaxe.

Manuel: saudiña onde esteas e velaí vai o canto merlo dos teus amigos.

a

Despedida silenciosa. Inma Otero Varela

A identidade fascinada de Antonio Piñeiro é a obra da que se ocupa Manuel Rodríguez Alonso na derradeira entrada do seu blogue, Bouvard e Pécuchet, hai escasamente dous meses. Lido agora semella unha despedida silenciosa. Para alén do evocativo do título, todo o que alí se di retrata ben a quen o escribe. Discreto, lúcido, minucioso, afable poderían ser algúns dos adxectivos que cadran ben co crítico e a persoa, para min descuberta recente. Poucas ocasións temos as persoas que traballamos nisto da crítica de partillar experiencias colectivas que perduren no tempo, sen máis interese que a ilusión de facer comunidade do (co) que nos gusta. A Tabela dos Libros creou ese espazo onde os compañeiros andabamos en zapatillas sen perder a responsabilidade dos zocos do traballo. Vai ser difícil reestruturar a casa. Tampouco será doado substituír o obreiro. Os seus textos non se limitaban, como tendemos ben veces as que nos dedicamos a estes traballos, ao despece estritamente literario e académico das obras. Sempre ían máis alá para tentar escaravellar no seu tempo, nas semellanzas e diverxencias con outros produtos culturais e ideolóxicos coetáneos sen perder de vista o posicionamento no curso da historia. Interpretar non é só deconstruír mais tampouco é só describir. Ou iso debía pensar Manuel xa que sempre incluía nas súas críticas a valoración ponderada que move á reflexión, ao desexo de entender os porqués de quen escribe e de quen le. Fondura, na súa vida e no seu pensamento, para vencer un dos males que, nas súas palabras, caracteriza hoxe en día parte da nosa identidade fascinada: a “sensación de banalidade ou ata de baldeiro”.

a

Palabras insuficientes para lembrar un amigo. Francisco Martínez Bouzas

Unha voz amiga acaba de informarme do pasamento de Manuel Rodríguez Alonso, compañeiro nas tarefas da Tabela dos Libros. Entre a incredulidade e o abraio, saen da miña mente e do meu corazón estas palabras: non tiven a fortuna de coñecelo persoalmente, mais, ao longo destes últimos anos, antes xa de colaborarmos os dous nesta xeira de seleccionar e facer públicas as nosas preferencias como lectores e críticos, admirei o labor de Manuel Rodríguez Alonso como rigoroso, acertado e independente comentador e analista dos libros galegos, traballos que lía con pracer na súa bitácora de crítica literaria Bouvard e Pécuchet. Un traballo escrupuloso de lectura e relectura de novidades das nosas letras e de reflexión serena, á marxe de urxencias, de camarillas e amiguismos, dalgunhas obras esenciais das nosas letras.

Os seus xuízos independentes, as súas valoracións argumentadas ficarán para min como un seguro vieiro polo que camiñar. Esta é a homenaxe que as miñas modestas palabras lle tributan ao intelectual, ao profesor, ao crítico e, sobre todo, á persoa honesta e apaixonada coas letras de noso que nestas datas nos acaba de deixar, entre a incredulidade de todos, tamén daqueles que, sen coñecelo, nos consideramos os seus amigos e admiradores.

a

O pan compartido. Montse Pena Presas

Non nos coñeciamos persoalmente mais eramos compañeiros. Compañeirxs, dxs que comparten o pan. O noso pan era algo especial, pois tamén daba boa mantenza e tiña a forma e a silueta dun libro. A nosa mesa eran estas páxinas, as do blog Criticalia, nas que o profesor e investigador Armando Requeixo nos convidara a sentar. E alí todos os meses, tranquilamente, cinco compañeirxs partillabamos lecturas e opinións case sen falar, cómplices e ocorrentes. Eles e ela quizais non o saiban, mais dende hai tres anos (estabamos agora a piques de cumprilos), miro curiosa –case como unha nena que quere saber máis e máis- e mesmo inqueda as súas escollas. “Coincidirán coas miñas? Descubriranme algo que eu non sei? Que me perdín este mes?” Se o fago, se corro lixeira a ver cales son non só as tres obras máis valoradas, senón tamén as escollas persoais de cada un deles, é sobre todo porque admiro e valoro o seu traballo, porque quero, sempre, seguir aprendendo. En realidade, porque é un luxo que me deixen tomar do seu pan.

Con Manuel (Manolo, noméabano os e as súas amigas) pasábame o mesmo. Lembro a primeira vez que coincidimos na mesa hai xa máis de dez anos: eu era unha moza que viña de rematar a carreira e que comezara a colaborar no Cartafol dos libros de Vieiros, que naquel entón levaba Moisés Barcia. El era xa un profesor consolidado, que por ignorancia descoñecera ata daquela, mais que cada vez que lía unha das súas críticas me sorprendía dobremente. Por unha banda, porque ás veces eran verdadeiras clases de galego, sempre atento aos usos correctos da lingua. Pola outra, polo destemido que era. Coido que nunca lera alguén que se expresara con aquela liberdade, con aquelas ás. A crítica en Galicia foi sempre, e aínda o é, un desexo que esvara entre o que se cre que se quere e o que de verdade se quere. No seu caso, ambos vértices foron sempre coincidentes. Coherencia, disque lle chaman.

Este mes, por primeira vez, fomos catro. Foi unha sorte de rara premonición (ás veces non só nas novelas hai sinais que marcan o que vai ocorrer) e sei que nos inquedou a todos e todas. En realidade, esquecemos que na vida, ao igual que na ficción, o tempo do discurso non adoita coincidir co tempo da historia. A historia, neste caso, hase encargar de superar o discurso. Ás túas compañeiras e compañeiros, quédanos un consolo: alí enriba, Manuel, seica o pan sabe mellor e tamén ten a forma dun libro.

a

O lector impenitente. Armando Requeixo

Hai veces en que a vida se empeña en demostrarche que a tristura non ten límites, que todo pode ser e non ser coa mesma facilidade coa que os primeiros ventiños de setembro cobran a presa da folla outoniza e velaíña.

Así me lañou a desaparición do compañeiro e amigo Manuel Rodríguez Alonso. E fiquei coa desacougante sensación de que deixamos sen dar cabo á costura de moitas fías, abondos proxectos, soños que compartiamos e que arelabamos poder concretar algún día, aventuras que xa non serán, ou si, pero serán diferentes porque non estará el para vivilas ao meu carón, ao noso carón.

Manuel era un dos lectores máis incansables que coñecín. Un portento de tenacidade e criterio, sempre disposto a deitar a ollada crítica sobre os máis diversos textos, sen refugar xénero ningún, interesado por igual nas novidades e nas recuperacións de obras doutrora.

Consagrou a vida á transmisión dun saber fondo do que se nutriu, con moito ben, o seu alumnado da UNED en Madrid, tamén aqueles que aprenderon as verbas de noso nos dicionarios que elaborou, nos estudos e monografías que asinou, na historia da literatura que nos legou. Pero, sobre todo, Manuel foi un colega de andainas críticas ao que lembraremos pola súa insubornable independencia, pola autenticidade das súas propostas lectoras, animadas decote polo mesmo devezo: ser unha estrela polar para a guía do mariñeiro lector nas súas intrépidas navegacións polo proceloso océano editorial.

A familia e os amigos sabemos, amais, que Manuel era un profesional xeneroso, sempre presto a axudar cando se requiría o seu concurso, desprendido para achegar a súa participación naqueles proxectos nos que era solicitado. Era, tamén, atento e cordial, bo conversador e moi observador, feliz na memoria e lúcido na reflexión.

Alí onde case ninguén se atrevía, Manuel era abandeirado. Nada nin ninguén coartaban o seu xuízo. Vivía entregue a unha única causa: a da lectura honesta, transparente, esencial.

Os que o benqueriamos sentimos agora o peso da canga da orfandade. Non poderemos informarnos puntualmente do que paga a pena ler no seu Bouvard e Pecuchet, tampouco saberemos das súas escollas na Tabela dos Libros desta casa, onde o seu parecer era tan apreciado e admirado polos que camiñamos, de mans dadas, sempre á súa beira.

Manuel: lelles aos de por alá arriba libros dos nosos escritores. E lembra darlles o teu consello, que sexan guiadiños e que te escoiten atentamente, que han de aprender a ver na letra o que só os espíritos sagaces coma o teu saben descubrir.

Letras en ronsel

Abandonounos o 2014, pero non nos deixou orfos. Tras de si deitou un feixe de lecturas de valor que hoxe me presta relembrar.

O ano narrativo foi feraz e houbo apostas ben variadas: dende a escrita autobiográfica, de relato reflexivo e primíparo, que achegou Inma López Silva en Maternosofía ata a aventura maratoniana nos antípodas que propón Santiago Lopo en A diagonal dos tolos, pasando pola narración memorística e de descubrimento da vida adulta e os seus secretos feridos por un tempo gris de A viaxe de Gagarin de Agustín Fernández Paz, o puxilato pola supervivencia nun tempo avolto do Olimpia Ring, 1934 de Xabier López López ou as miserias dos escenarios e a vida de Máscaras rotas para Sebastian Nell de Alberto Ramos.

Tampouco os poetas ficaron a barbeito. Velaí están para demostralo A segunda lingua de Yolanda Castaño, ironía e pensamento versal de retrouso idiomático e resaibo revelador; A última música das cousas de Bieito Iglesias, memoria dun eu en tránsito melancólico; A distancia do tambor de Eva Veiga, cicatrices, Tempo de Ombre, filosofía do que esfarela; Cronoloxía da urxencia de Dores Tembrás, poliedro de silencios, acougo na tormenta, o pensamento a autoesculcarse; As voces da máscara de Arcadio López-Casanova, o transterro, a vixilia do desposuimento, os devanceiros a guiar a palabra maxistral, o final esperanzado en Ondara; Fulguración e silencio de Xavier Rodríguez Barrio, a verba en diálogo fértil, a memoria do amigo que se foi e non se vai xa máis; ou Celebración de Gonzalo Hermo, poemas de eu post-crac, fracturas interiores que viaxan entre musgos e vísceras na queste da identidade propia.

Foi tamén, este, ano de ensaística sobresaliente. Abondaría con amentar a Historia da literatura galega. De 1853 a 1916. O Rexurdimento que o profesor Xosé Ramón Pena publicou hai uns meses, volume imprescindible para revisitar criticamente tan decisivo período do noso pasado literario. Mais a este título habería aínda que sumar os Livros que nom lê ninguém de Isaac Lourido, lúcido repensar das nosas condicións sistémicas e as súas derivacións, principalmente proxectadas sobre a obra de determinado grupo autorial; a reivindicación da memoria masacrada que Francisco Xavier Redondo Abal tenta restituír en Bibliotecarios e bibliotecarias infames e que se explica transparentemente no subtítulo: A depuración franquista do corpo bibliotecario republicano. O caso galego; ou mesmo a indagación teórica que Inma Otero Varela acometeu en A ficcionalización do eu: autoría e protagonismo das mulleres na literatura, inestimable ensaio a propósito do xenérico e o seu valor na proxección e interpretación dos suxeitos literarios da escrita máis recente.

Este esquemático guieiro resultaría incompleto se non se recordase que a produción infantoxuvenil brillou tamén con intensidade en obras como o poemario As redes de Inés, de Elvira Riveiro Tobío, versos de recoñecemento e agarimo ás traballadoras do mar; tamén en De como Chispo, o esquío, puido co frío de Toño Núñez, sagacidade e tenrura para superar os atrancos da vida; As noites de Xián de Concha Blanco, saudades mariñas dun mundo que non se concibe sen o rumor das ondas e, xa para os rapaces medianeiros, a magnífica Historia da bicicleta dun home lagarto de Fina Casalderrey, memoria de tempos facareños que a ilusión e a esperanza souberon borrar. Para os máis mozos, as regalías viñeron do Reo de Xesús Fraga, días de graffiti e ritos de paso, xeiras nas que a banda sonora das xornadas acompaña o albiscar dun futuro que se ten de labrar coas decisións propias; e, no poético, Penúltimas tendencias de Carlos Negro, versos contra a tiranía da moda e as trampas que ás rapazas tende, evidenciando adicións témeras, acusando a destrución das vontades. En fin, habería tamén que lembrar que o teatro e pur si mouve e ofreceu (re)edicións tan estupendas como a moi amena O achado do castro de Manuel Núñez Singala ou o máis grave e meditabundo Lapsus de Alfonso Pexegueiro, comedia do existir, infancia de moral mancada.

Letras en ronsel dun ano que esmoreceu e que serán sucedidas por novas ceifas ás que cómpre desexar nos traian tan bos momentos de lectura como deixaron estes libros que aquí pouso “coma cinza/ de rosas que onte encheron de perfume/ o mundo”.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 4-1-2015]

A ficcionalización do eu muller

Deixo lido o imprescindible ensaio de Inma Otero Varela A ficcionalización do eu: autoría e protagonismo das mulleres na literatura, sexta entrega das Anotacións sobre Literatura e Filosofía de Euseino?  que pode descargarse de balde aquí.

Excelente coñecedora do papel que o suxeito feminino xoga na literatura galega dos últimos anos, Otero Varela reflexiona con lúcida fondura sobre as trampas do que o sistema androcéntrico alcumou como ‘literatura feminina’ ou ‘literatura de muller’ para, indo máis alá, responder cuestións claves como o que se (pre)supón escrita de muller ou mesmo o que é ser muller a través da proxección dos clixés que na escrita se levan desenvolvido e que cómpre superar.

Seguindo os postulados da ‘modernidade líquida’ de Zygmunt Bauman e sen perder de vista as exploracións do ‘real’, o ‘subxectivo’ e os ‘límites do eu’ enunciados por Katerina Kolozova, Otero Varela cuestiona o inmobilismo tradicional do eu para formular a súa radical mutabilidade, a súa inestabilidade que arrastra a un proceso de continuo (re)facerse, vida líquida, fluencia constante no individual e no seu especular social e, por ende, literario.

O ‘eu espectacular’, o exhibicionismo do propio nas Redes e outras circunstancias van levando a autora ao cuestionamento da desintegración actual do suxeito e a necesaria viraxe cara á rehumanización que se impón.

Neste escenario, a ficcionalización do eu e, sobre todo, a potencialidade do eu muller revélase fundamental, pois, ao ver de Otero Varela, “unha protagonista feminina ofrece máis posibilidades, xa que son as mulleres as que están máis obrigadas a construírse. Así, as personaxes femininas, ou as enunciacións femininas, artellan con máis forza algunhas das temáticas literarias actuais”, e xustifica este aserto na comprobación do diferente rol que os xéneros do masculino/feminino xogan nas posicións de discursos subversivos e de contrapoder, nas temáticas do emocional e, no noso caso, como todo o anterior se codifica singularmente para unha cultura (literaria) minorizada, o que, nesa loita da identidade condicionada e subordinada fronte á imperialista e homoxeneizadora, fai a algúns cualificar as nosas letras de ‘literatura queer’.

Con independencia da centralidade única que Otero Varela concede á muller facéndoa protagonista primeira dunha actualidade que se reinventa constantemente nesa ficcionalización do eu mutable (aquí os teóricos doutros discursos xenéricos queer e negacionistas terían moito que discutir), non cabe dúbida de que este ensaio é unha contribución máis que suxestiva, que se abre ao diálogo construtivo e á revisitación de lugares comúns para superalos.

Atractiva aposta a destes cadernos de Euseino?, que chegan á media ducia de títulos con este A ficcionalización do eu: autoría e protagonismo das mulleres na literatura que, espero, dea moito que pensar.

Entre novelas na terra de García Barros

Once e media da mañá dun dezasete de xullo, día morno de verán. Na porta do Concello da Estrada cinco compañeiros de angueiras lectoras e críticas saúdanse: Inma Otero Varela, Luís Alonso Girgado, Carlos Lema, Carlos Loureiro e servidor. A xornada anúnciase longa, pois son nada menos que trinta e tres as obras que cómpre xulgar para decidir quen ha ser o gañador do XXVI Premio de Novela Manuel García Barros.

As dependencias municipais ven pasar os membros do xurado cangados coas caixas dos orixinais. O destino é unha das salas de reunións, na que, en previsión, hai xa derriba da mesa folios e bolígrafos. Comeza o labor. Quedan aínda por diante dúas horas de intenso diálogo.

As roldas sucesivas axudan a ir filtrando títulos. Cada vez se reduce máis o número dos que gañan o apoio dos responsables da peneira. Finalmente, dúas son as obras que fican encol da ampla mesa rectangular. E principia unha extensa e frutífera conversa derredor delas.

Á fin, logo de analizar os diferentes aspectos definitorios de ambas as dúas, a maioría do xurado decídese por unha das novelas, a presentada baixo o título provisorio de “Sebastian Nell”. O técnico de Normalización, Enrique Vázquez, vai na procura da plica correspondente, avisando o alcalde José C. López Campos e aos colegas dos medios que vai empezar a rolda de prensa na que se comunicará o gañador.

O alcalde toma a palabra. Saúda os presentes e congratúlase da celebración dunha nova convocatoria dun premio de ben longa traxectoria que, como demostra a alta participación deste ano, goza dunha inmellorable saúde. Lembra o apoio incondicional que presta ao galardón a Secretaría Xeral de Política Lingüística e mais a casa editora, Galaxia, representada no membro do xurado Carlos Lema, e, a seguir, procede á apertura da plica. Desvélase o misterio: o nome do afortunado é o de Alberto Ramos (Compostela, 1986), xornalista e narrador, recoñecido xa con diversos outros premios nos últimos anos, entre eles o Premio Biblos 2006 por Dor pantasma, o Certame de Novela por entregas de La Voz de Galicia 2009 por Acuse de recibo ou o Premio Vicente Risco de Creación Literaria no 2012 por Todos os días. O alcalde revela tamén outro dato de interese: o título final da novela será o de Máscaras rotas para Sebastian Nell.

Lema, en representación do xurado e da editora e a petición do alcalde, pronuncia unhas palabras para parabenizar o premiado, amosar a súa satisfacción pola vitalidade do certame e o apoio do Concello e mais da Secretaría Xeral e, tras apuntar brevemente algúns dos principais trazos que caracterizan a obra, anuncia que esta verá luz ao longo do mes de novembro próximo e que será presentada nun acto que terá lugar no Teatro Principal da Estrada nunha data a concretar dos primeiros de Nadal.

Complementado o exposto por Lema, interveñen logo algúns outros membros do xurado, como Otero Varela. Estes engaden información valiosa para os xornalistas, que fatigan os roller e cámaras por igual.

Máscaras rotas para Sebastian Nell é unha novela complexa e vizosa, chea de estratos de lectura, estruturalmente moi elaborada e cun perfilado do personaxe principal admirable. Un actor nos seus derradeiros días de vida, afectado por un alzheimer que avanza imparable, decide conceder unha moi longa entrevista a unha periodista de The Guardian para contarlle a súa versión do pasado. Recalcitrante, soberbio e iracundo, Sebastian Nell relata nesta sorte de confesión-interview todo un avolto mundo de miserias, competencias profesionais e envexas, de episodios de dubidosa moralidade e, sobre todo, deixa entrever as bambalinas máis escuras dun mundo, o do teatro e o espectáculo británicos, dun glamour aparente, que esconde tras de si non pouca iniquidade humana e tamén algunhas grandezas.

Como pano de fondo, a sociedade inglesa da segunda metade do pasado século, o papel do xornalismo nos nosos tempos e tamén o mundo editorial, pois na propia trama anúnciase por parte da periodista un libro froito da entrevista que levará como título, xustamente, o da novela premiada, excelente reflexión sobre o papel do individuo e o artista fronte á sociedade que o rodea, condiciona e limita.

Un, que xa é veterano nestas lides, vólvese satisfeito á casa sabendo que un título de mérito ha poder ver a luz mercé a un galardón como este e fica á espera de que outras obras presentadas a concurso, tamén de valor, teñan igualmente a súa oportunidade. Só así gañará a Literatura, que é tanto como dicir que gañaremos todos os que acompañamos os días coa verba.