O I Premio Nélida Piñon para Xesús Castro Yáñez

Ás once da mañá do día de onte desvelábase no Salón de Plenos do Concello de Cotobade o nome do gañador do I Premio Nélida Piñon de Relato Curto, que resultou ser o lucense da Pastoriza Xesús Castro Yáñez (1992), prometedora voz xurdida do máis escolleito das novas promocións literarias galegas.

No acto público no que se anunciou o gañador do certame participaron o alcalde da localidade, Jorge Cubela, o secretario xeral de Cultura, Anxo Lorenzo, a delegada de Cultura da Deputación de Pontevedra, Ana Isabel Vázquez, e os tres membros do xurado: Fina Casalderrey (en calidade de presidenta do mesmo), Carme Villarino (como vogal) e o que escribe (como secretario).

O relato co que Castro Yáñez se fixo acredor do premio e os seis mil euros de que está dotado titúlase “O vello e o Minotauro” e impúxose a outros cento setenta e nove traballos, o que dá idea da alta participación e, polo mesmo, o éxito da convocatoria, plena de calidade, pois o xurado recomendou tamén a publicación doutros dous textos: “Clementina” (presentado baixo o pseudónimo de ‘Indio’) e “Máis nada” (pseudónimo “Souto Oural”).

“O vello e o Minotauro” recrea a historia do mito clásico de Teseo, Ariadna e o Minotauro para revisitalo dende ángulos complementarios e anovadores. O que nel se nos narra é o que sucede tras o abandono de Ariadna en Naxos logo de que esta o maldiga, a difícil convivencia do propio Teseo e mais o Minotauro. Bestas e remorsos. Remordementos do animal que levamos dentro.

A narración de Castro Yáñez, tinguida de múltiples simbolismos e estruturada nun continuo xogo de espellos, debuxa unha espiral de relacións onde os tres personaxes se proxectan, entremesturan e confunden nun diálogo de voces que obriga ao lector a reconstruír os lugares de indeterminación e dar sentido ás sombras vougas e os baleiros implicativos que este moi ben artellado relato propón.

Escrito cunha imaxinería de impecable esmerilado, a prosa de alento lírico que reborda esta historia gaña forza segundo avanzan as páxinas, estourando nun final absolutamente suxestivo, que convida á relectura reveladora do conxunto.

Castro Yáñez engade con este I Premio Nélida Piñon (que se entregará nas vindeiras semanas en data aínda por determinar) un galardón á súa traxectoria que está chamado ao máximo prestixio dende esta súa primeira convocatoria, pois así o aseguran tanto o relevo da autora que lle presta o nome como a implicación das institucións municipal, provincial e autonómica na súa promoción e, tamén si, a xenerosa dotación e o feito de que os textos premiados sexan editados polo servizo de publicacións da Deputación Provincial de Pontevedra.

Parabéns, pois, a Xesús Castro Yáñez, de quen xa teño escrito noutras ocasións cando gañou os Premios Minerva ou o Premio Xosé Díaz Jácome, tamén pola súa participación nalgún número de Dorna, o que me persuade, aínda máis, do camiño claramente ascendente deste norlucense que pisa firme no escenario da nosa literatura.

O raio que non cesa de Fina Casalderrey

Fina Casalderrey sabe ben que as boas historias deben deixar no padal o pouso agradecido do chocolate, pero tamén o amargor do zume de limón. Ese tasto agridoce é o que invade a un tras a lectura de Historia da bicicleta dun home lagarto, relato que Xerais publica na colección Sopa de Libros con ilustracións de Laura Súa Campo.

Serra de Albarracín, prolegómenos da Guerra Civil. Un neno, Mundo (Raimundo), fillo dun pastor de ovellas, esperto, inocente e bondadoso, e mais unha nai facedora de queixos. E un seu amigo, Camilo, que lle descobre o fascinante quefacer dos empregados de Telefónica, rubindo paradiso eglóxico que se ve truncado coa loucura bélica, as delacións, os paseos, os fuxidos ao monte, os silencios e as represalias.

Con estes sinxelos vimbios tece Casalderrey unha trama de poderosísimo sentimento. A ollada cándida coa que os dez anos de Mundo van descubrindo as feridoras pegadas da Guerra gañan a complicidade do lector, que pronto enguedella nese mesta arañeira de abraios melancólicos, de temores fundados, de sombras da vesania que desata a loucura dos que empuñan armas para defender o indefendible.

Enxertadas na historia principal van outras ponlas non por secundarias menos lucidas: a ilusión moza de Mundo que se vai facendo maior e anda a descubrir a vida; o beatus ille e o contemptus mundi no que semella instalada toda a familia, fóra das celeridades e tensións urbanas; a afouteza labrega capaz de sobrevir a todos os lobos da vida e, xaora, o poder das palabras, neste caso a través da persoa do poeta Miguel Hernández, a quen le o pai republicano de Mundo, quen, logo de fuxir ao monte para evitar a furia dos nacionais, manda mensaxes á súa familia nas follas de El rayo que no cesa.

Casalderrey constrúe unha narración na que o feitío dunha prosa de glícido sabedoiro non empece para que a papila estordegue co ácido do drama de fondo. A escrita da pontevedresa acompaña de veludo o que de espiñento aguilloa no cor, ao que axudan, non pouco, as ilustracións coloristas e desaristadas de Súa Campo, luminosos oasis nos que deixar abeberar a ollada e acalmar o corazón mancado.

Historia da bicicleta dun home lagarto é un soño de loairas entre a néboa, unha cicatriz de luz que se abre como un raio incesante para lembrarnos que a Bondade resiste esperanzada e alanca por riba dos peores lameiros, unha lección para todo tempo que cobra hoxe especial sentido.

[Criaturas, 0, decembro 2014]

Letras en ronsel

Abandonounos o 2014, pero non nos deixou orfos. Tras de si deitou un feixe de lecturas de valor que hoxe me presta relembrar.

O ano narrativo foi feraz e houbo apostas ben variadas: dende a escrita autobiográfica, de relato reflexivo e primíparo, que achegou Inma López Silva en Maternosofía ata a aventura maratoniana nos antípodas que propón Santiago Lopo en A diagonal dos tolos, pasando pola narración memorística e de descubrimento da vida adulta e os seus secretos feridos por un tempo gris de A viaxe de Gagarin de Agustín Fernández Paz, o puxilato pola supervivencia nun tempo avolto do Olimpia Ring, 1934 de Xabier López López ou as miserias dos escenarios e a vida de Máscaras rotas para Sebastian Nell de Alberto Ramos.

Tampouco os poetas ficaron a barbeito. Velaí están para demostralo A segunda lingua de Yolanda Castaño, ironía e pensamento versal de retrouso idiomático e resaibo revelador; A última música das cousas de Bieito Iglesias, memoria dun eu en tránsito melancólico; A distancia do tambor de Eva Veiga, cicatrices, Tempo de Ombre, filosofía do que esfarela; Cronoloxía da urxencia de Dores Tembrás, poliedro de silencios, acougo na tormenta, o pensamento a autoesculcarse; As voces da máscara de Arcadio López-Casanova, o transterro, a vixilia do desposuimento, os devanceiros a guiar a palabra maxistral, o final esperanzado en Ondara; Fulguración e silencio de Xavier Rodríguez Barrio, a verba en diálogo fértil, a memoria do amigo que se foi e non se vai xa máis; ou Celebración de Gonzalo Hermo, poemas de eu post-crac, fracturas interiores que viaxan entre musgos e vísceras na queste da identidade propia.

Foi tamén, este, ano de ensaística sobresaliente. Abondaría con amentar a Historia da literatura galega. De 1853 a 1916. O Rexurdimento que o profesor Xosé Ramón Pena publicou hai uns meses, volume imprescindible para revisitar criticamente tan decisivo período do noso pasado literario. Mais a este título habería aínda que sumar os Livros que nom lê ninguém de Isaac Lourido, lúcido repensar das nosas condicións sistémicas e as súas derivacións, principalmente proxectadas sobre a obra de determinado grupo autorial; a reivindicación da memoria masacrada que Francisco Xavier Redondo Abal tenta restituír en Bibliotecarios e bibliotecarias infames e que se explica transparentemente no subtítulo: A depuración franquista do corpo bibliotecario republicano. O caso galego; ou mesmo a indagación teórica que Inma Otero Varela acometeu en A ficcionalización do eu: autoría e protagonismo das mulleres na literatura, inestimable ensaio a propósito do xenérico e o seu valor na proxección e interpretación dos suxeitos literarios da escrita máis recente.

Este esquemático guieiro resultaría incompleto se non se recordase que a produción infantoxuvenil brillou tamén con intensidade en obras como o poemario As redes de Inés, de Elvira Riveiro Tobío, versos de recoñecemento e agarimo ás traballadoras do mar; tamén en De como Chispo, o esquío, puido co frío de Toño Núñez, sagacidade e tenrura para superar os atrancos da vida; As noites de Xián de Concha Blanco, saudades mariñas dun mundo que non se concibe sen o rumor das ondas e, xa para os rapaces medianeiros, a magnífica Historia da bicicleta dun home lagarto de Fina Casalderrey, memoria de tempos facareños que a ilusión e a esperanza souberon borrar. Para os máis mozos, as regalías viñeron do Reo de Xesús Fraga, días de graffiti e ritos de paso, xeiras nas que a banda sonora das xornadas acompaña o albiscar dun futuro que se ten de labrar coas decisións propias; e, no poético, Penúltimas tendencias de Carlos Negro, versos contra a tiranía da moda e as trampas que ás rapazas tende, evidenciando adicións témeras, acusando a destrución das vontades. En fin, habería tamén que lembrar que o teatro e pur si mouve e ofreceu (re)edicións tan estupendas como a moi amena O achado do castro de Manuel Núñez Singala ou o máis grave e meditabundo Lapsus de Alfonso Pexegueiro, comedia do existir, infancia de moral mancada.

Letras en ronsel dun ano que esmoreceu e que serán sucedidas por novas ceifas ás que cómpre desexar nos traian tan bos momentos de lectura como deixaron estes libros que aquí pouso “coma cinza/ de rosas que onte encheron de perfume/ o mundo”.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 4-1-2015]

O guieiro de Avelino Pousa Antelo

Avelino Pousa Antelo foi un singular persoeiro de noso. Conseguiu o milagre: que todos os que o coñeceron e o trataron gardasen sempre del a máis amable das lembranzas, a mellor das opinións, o recoñecemento e aplauso unánimes. ¿De cantos pode dicirse tal?

Volvín comprobar que ese admirativo recordo segue ben vivo aínda este martes día 20, cando na Casa do Concello do municipio de Teo tivo lugar un acto de homenaxe con motivo do cabodano do seu pasamento. Moitas e moitos foron os que ata alí se achegaron para testemuñar afecto á súa memoria e recoller o seu exemplo de bonhomía e fraternidade.

Pois ben, no marco de tal xuntanza levouse a cabo a presentación do especial Avelino Pousa Antelo, un volume colectivo inserido na coñecida colección Guieiros que edita a Asociación Cultural Xermolos e que alcanza con esta entrega o seu décimo quinto número en case dúas décadas de andaina.

Aínda que quixer, seríame imposible tan só amentar aquí a nómina de colaboradores, pois alcanza o cento. Conformareime, pois, con convidar á súa lectura e tentar explicar por que este monográfico resulta de indiscutible interese.

Nunha publicación na que tan diversos colaboradores se brindan a homenaxear cos seus textos a figura celebrada ten de haber, necesariamente, moi plural enfoque nos contributos. É comprensible, pois, que, xunto a artigos e panorámicas elaboradas sobre este ou aquel aspecto da biobibliografía do homenaxeado, aparezan tamén outros escritos como entrevistas, cancións e poemas dedicados, crónicas de intervencións públicas do autor, pregóns, discursos, sinopses curriculares, e, xunto a eles, textos puramente testemuñais ou máis puntuais na súa anécdota que, en todo caso, son igualmente de agradecer por canto visibilizan lazos amigables e querenzas inquebrantables.

Así pois, considerados no seu conxunto, os traballos deste especial de Guieiros han familiarizar os menos informados da biografía de Pousa Antelo coas súas andainas agraristas, docentes, literarias, políticas, de animador cultural, cooperativistas e mesmo tamborileiras, pois hai moitos Avelinos en Pousa Antelo e de todos eles se dá conta nestas páxinas.

Insisto en que todos e cada un dos que neste caderno-libro participan son voces autorizadas respecto dos asuntos tratados, pois foron, polo xeral, persoas ben próximas ao intelectual galeguista nunha ou noutra faceta do seu camiñar e, polo mesmo, a súa visión sobre as realidades descritas é sempre substantiva e documentada.

Tamén si, cómpre salientar que a publicación se adorna cun non cativo feixe de caricaturas de Pousa Antelo debuxadas ao longo dos anos polos mellores profesionais do ramo, comezando por Héitor Picallo, autor da cuberta, e que tamén conta con abondosas fotografías que inzan en cada plana e nas que pode contemplarse o homenaxeado coas autoras e autores dos artigos e con outros importantes nomes da cultura de noso nos máis variados eventos.

Todo este labor foi coordinado por Alfonso Blanco Torrado, responsable de Xermolos e verdadeira alma mater da publicación, na que tamén tiveron papel destacado (tanto na redacción coma na presentación en sociedade da mesma) os que foron os grandes amigos de Pousa Antelo de sempre, comezando por David Otero, Xoán Xosé Fernández Abella ou Mero e continuando por Fina Casalderrey, Martiño Noriega ou o seu biógrafo Xosé Amancio Liñares Giraut, ademais de moitos outros creadores, ensaístas e xentes do mundo da cultura que quixeron que o primeiro aniversario sen o seu admirado Lucho do Peto fose unha data para continuar aprendendo do maxisterio dun galego excepcional.

[Publicado nos xornais El Ideal Gallego, Diario de Ferrol, Diario de Arousa e Diario de Bergantiños, 25-8-2013]

Letras de señardade

Dúas letras é a máis recente alfaia deitada pola portentosa imaxinación de Fina Casalderrey. Unha historia emotiva en extremo, un relato de amor maternal na que a dureza da emigración, a señardade infinda, a tenrura e o humor resistente son os elixires dunha poderosa aliaxe de soños, estrañezas e afectos.

A Editorial Galaxia edita esta extraordinaria narración da escritora pontevedresa xunto á curtametraxe que Eloy Varela fixo a partir dela. Un filme, presta dicilo, protagonizado pola nai da autora, por esta mesma e por outros parentes, o que fai da película unha creación de familia entrañable e insólita.

O libro-dvd Dúas letras recolle tamén entrevistas con Teresa Fraga —protagonista da curta—, coa propia escritora e mais co director da cinta, alén dun making off, perfís biográficos dos responsables desta peza literario-cinematográfica e mais dous textos breves sobre o mundo da aldea e da emigración dos editores Víctor F. Freixanes e Francisco Castro.

Este Dúas letras de Fina Casalderrey e Eloy Varela, premio do público no último Festival Internacional de Curtametraxes de Bueu, é unha delicadísima e impagable crónica dun mundo que esfarela e que cumpría salvar para a nosa memoria. Por ese rescate, vaian as nosas beizóns aos responsables.

[Publicado no xornal Faro de Vigo, 6-9-2012]