Amores en fuga

Abondarían títulos como os das novelas Tinísima (1992), El tren pasa primero (2005) ou La piel del cielo (2001) para facer da Premio Cervantes Elena Poniatowska unha escritora digna da máis alta das memorias da literatura dos nosos tempos. Mais acontece que esta parisiense de nacenza, polaca por vía paterna e mexicana por materna descendencia e por adopción vital é, amais, unha das mellores escritoras de relato en lingua castelá que poidan atoparse.

Convén lembrar isto a propósito da recente aparición no mercado editorial galego do conto Métase mi Prieta, entre el durmiente y el silbatazo, memorable historia que vira luz por vez primeira no libro De noche vienes (1979) e que agora recupera o selo coruñés Trifolium para a colección Litterae, no que aparece nunha moi coidada edición con fabulosa cuberta de Ánxela Pérez Meilán.

Ten Poniatowska unha agradecida relación cos nosos lares, pois non en van foi declarada pola AELG Escritora Galega Universal en maio do 2009 e, nese mesmo ano, apareceron traducidos á nosa lingua os contos de A filla do filósofo, aos que seguiron logo a novela curta Benquerido Diego, abrázate Quiela (2010), en versión de María Fe González Fernández, e mais o relato infantil Lilus Kikus (2012), trasladado por Teresa Moure, estes dous últimos, por certo, tamén da man de Trifolium.

Métase mi Prieta, entre el durmiente y el silbatazo é unha historia de perdas e da superación das mesmas, un relato protagonizado por Pancho Valverde, condutor de tren e sindicalista ferrocarrileiro quen ve como a súa vella locomotora de vapor, Prieta, acaba sendo substituída por unha nova máquina diesel por mor da implacable modernización tecnolóxica á que obrigan os tempos. Lonxe de se conformar coa nova situación, Pancho —que mantén unha especialísima relación coa súa Prieta, a quen aloumiña como se dunha auténtica segunda muller se tratase— rebélase contra este estado de cousas e decide ‘secuestrar’ o seu amor de ferro. Paralelamente, a súa compañeira Teresa, abandónao de xeito inesperado, co que o mundo de plácidas seguranzas no que vivía instalado Pancho acaba por se derrubar.

Mais Métase mi Prieta, entre el durmiente y el silbatazo é asemade unha alegación a favor dos afectos e as fidelidades e, aínda que transparenta unha escala de valores machista e un moito retrógrada, atrapa pola súa capacidade para empatizar cun personaxe que se resiste a deixarse vencer polos obstáculos da vida e que conserva un sentido da lealdade verdadeiramente admirable.

A profusión de mexicanismos que salpementan a narración de Poniatowska fan desta un xenuíno exemplo da súa incomparable prosa, na que o papel do mundo ferroviario ten unha moi destacada presenza, pois non é esta a única das súas creacións que xira arredor de tal realidade.

A sutileza nas descricións dalgunhas pasaxes amatorias contrasta aquí coa contundencia de certos diálogos, convertendo estas páxinas nun ir e vir pendular de rexistros e voces que alimentan un discurso no que a peripecia persoal do protagonista non esconde, antes o contrario, o retrato de fondo de toda unha cambiante e complexa sociedade.

Que Trifolium, esa ínsula de libre edición que habita Xan Arias, nos regale a oportunidade de achegarnos a este maxistral Métase mi Prieta, entre el durmiente y el silbatazo é todo un detalle que sería descortesía non aproveitar. A mellor Elena Poniatowska agárdanos nas súas planas, era ben atender o seu chamado.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 27-7-2014]

A Elena Poniatowska galega

A da escritora Elena Poniatowska (París, 1932) é unha vida de película dende o mesmo berce: nacida co título de princesa Hélène Elizabeth Louise Amélie Paula Dolores Poniatowska Amor, descende dunha familia emparentada co derradeiro rei polaco e aínda xenerais que dirixiron, xunto a Napoleón, a ofensiva contra Moscova.

Tivo que abandonar o París da súa infancia por mor da Segunda Guerra Mundial e marchou con súa nai ata México con tan só dez anos de idade, deixando a seu pai na fronte, a loitar na Resistencia.

Logo de estudar en Filadelfia e Nova York, regresou cabo dos seus a México DF e comezou unha meteórica carreira xornalística e literaria que, dende 1954 ata os nosos días, ten dado ás letras hispanas títulos memorables que foron recoñecidos cos máis altos galardóns, entre eles, por citar só algúns, La piel del cielo, Leonora ou Paseo de la reforma.

Mais hoxe préstame salientar que Poniatowska foi sempre unha namorada de Galicia e a súa cultura e que tivo con esta unha relación admirativa e cordialísima. Con tal motivo, a Asociación de Escritores e Escritoras en Lingua Galega distinguiuna en maio do 2009 como ‘Escritora Galega Universal’, o que dá idea do estreito vínculo e a querenza recíproca que entre os nosos autores e esta xenial narradora e ensaísta houbo sempre.

Precisamente coincidindo coa designación de ‘Escritora Galega Universal’ a súa obra comezou a se traducir á vella lingua dos cancioneiros e foi por iniciativa da AELG que veu luz a primeira compilación dos seus relatos: A filla do filósofo (2009), volume publicado pola Editorial Galaxia e obra na que participaron traducindo textos creadores galegos como Francisco X. Fernández Naval, Xabier López López, Elvira Riveiro Tobío, Isidro Novo, Anxos Sumai, Rosa Aneiros, Xavier Queipo, María Reimóndez e Francisco Castro.

Logo veu a versión da magnífica novela curta Benquerido Diego, abrázate Quiela (2010), trasladada por Fe González Fernández e publicada pola coruñesa Editorial Trifolium, o selo que máis ten feito entre nós polo coñecemento e divulgación da autora, pois aínda no 2012 deu a coñecer a terceira e, polo de agora, última das obras traducidas de Poniatowska ao galego, Lilus Kikus, que puxo na voz nosa Teresa Moure.

O territorio literario de Poniatowska resulta dunha xenuína e particularísima mestura da sensibilidade polo social e a clarividencia no relato das historias íntimas e delicadas, todo orlado cunha prosa límpida e sonora que converte as súas narracións nunha sinfonía de sutilezas.

A recente concesión do Premio Cervantes non fai senón recoñecer o que era un clamor entre os entendidos: que a escrita de Poniatowska zumega quilates á volta de cada páxina, que a súa abraiante capacidade para recrear mundos de escura miseria e tirar deles luzadas de esperanza nos reconcilia coa vida e co xénero humano. Por todo iso e por ter demostrado decote ser amiga dos galegos, vaian dende esta columna os nosos máis efusivos parabéns a Elena Poniatowska e oxalá este novo recoñecemento sirva para que o lectorado de aquí poida ver máis obra súa nos andeis das librerías, pois non merece menos esta parisiense de orixe e mexicana de corazón que contempla o mundo dende Chimalistac para logo contárnolo con fermosura incomparable.

[Publicado nos xornais El Ideal Gallego, Diario de Ferrol, Diario de Arousa e Diario de Bergantiños, 24-11-2013]

O mundo de Lilus Kikus

A escritora mexicana Elena Poniatowska, un deses nomes que ano tras ano soa como firme candidato ao nobel, foi de sempre moi apreciada por estas terras. Esa sincera admiración pola súa obra e traxectoria fixo que a Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega decidise no 2009 nomeala honorificamente Escritora Galega Universal, o mesmo ano, por certo, no que a Editorial Galaxia daba á luz o primeiro libro de relatos seus traducidos ao galego baixo o título A filla do filósofo.

Nestes últimos tempos, o lectorado fiel de Poniatowska estivo de boa nova coa aparición de Benquerido Diego, abrázate Quiela (2010), nunha versión no noso idioma aparecida na editorial coruñesa Trifolium, a mesma que dá agora a coñecer Lilus Kikus, primeiro libro da autora, de 1954.

Este singular relato figura dividido en doce breves capítulos nos que van narrándosenos diversos episodios cruciais na infancia da nena que dá nome á historia. Os seus inusuais xogos, o descubrimento da fascinación polo mundo da música, o encontro co mar, o territorio da política, a complexidade do día a día en familia, a vivencia do fenómeno relixioso, a rixidez da escola confesional, a admiración polos que viven alén das morais constrinxentes, a lucidez febril, os lindeiros entre o saber académico e o natural, a crianza convencional das rapazas ou a experiencia formativa conventual van, así, debuxando todo un mundo de intensas experiencias, que se presentan baixo a aparencia inxel do ollar infantil, pero que, a pouco que se repare, revelan todo un universo de críticas sutís e de innegable fondura.

Neste sentido, os que se animen con este moi recomendable Lilus Kikus veranse gratamente mergullados nun espazo narrativo no que concorren a defensa da imaxinación e a capacidade por ilusionarse coas pequenas cousas xunto a emotivas reflexións sobre a soidade e o illamento social; a defensa do amor e a comprensión do outro como antídoto contra a violencia en xeral e a de xénero en particular; o descremento da clase política, do seu maniqueísmo e da manipulación que operan nas xentes crédulas; o desgusto pola vida chea de tensións e de verdadeira ditadura laboral ao que se someten tantos adultos, defendendo, pola contra, o pracer das pequenas cousas e da vida en contacto coa natureza; a aproximación á Fe dende un intuitivo candor infantil que se reafirma na bondade, pero que critica tamén con determinación os excesos do rigor da Igrexa instituída, tantas veces á marxe da mensaxe evanxélica; a consideración do amor adolescente e a súa intensidade non sempre ben comprendida polo mundo adulto; ou o refugamento da falsa moralidade e a aposta por unha sociedade igualitaria e librepensadora dende presupostos feministas que aborrecen a crianza das nenas como futuras esposas submisamente babecas e sen criterio e decisión propias.

Por tanto, cómpre non equivocarse: Lilus Kikus é unha novela de protagonismo infantil, pero non unha novela para infantes, por máis que tamén poida ser lida por estes con proveito. As súas mensaxes, revestidas dunha pátina de inxenuidade aparente, mais, no fondo, de grande contido reivindicativo, son igual de ‘infantís’ que As viaxes de Gulliver, Moby Dick ou O principiño, relato este último co que Lilus Kikus garda unha evidente relación, pois ambos comparten unha mesma atmosfera de delicada aprendizaxe do mundo, das cousas e das xentes na que, agochada tras esa inocencia proverbialmente atribuída ás nenas e nenos, hai toda unha complexa realidade problematizada.

A tradución desta versión galega de Lilus Kikus correu a cargo de Teresa Moure, hai que dicir que con ben, pois consegue facer fluír na lingua de noso a prosa musical de Poniatowska. Con todo, non deixan de observarse na translación puntuais desaxustes que afectan tanto a cuestións gramaticais e léxicas normativas (“buscou na farmacia da vila unha siringa”, p. 10; “esa milagre tan rara”, p. 37; “estoume afogando”, p. 40 etc.); como, sobre todo, a confusión con certos falsos amigos entre termos mexicanos e galegos que levan a resultados mellorables (por poñer un só exemplo: o orixinal “En la ciudad también camina así… Un pie arriba y otro debajo de la banqueta” convértese en galego en “Na cidade tamén camiña así.. Un pé arriba e outro abaixo do tallo”, o que non estaría mal se non fose porque banqueta equivale á nosa beirarrúa, que é por onde se despraza Lilus Kikus, non facendo equilibrios cun tallo ou banqueta).

Non quero rematar este comentario sen chamar a atención sobre as extraordinarias ilustracións que Santy Gutiérrez deseñou para esta edición, tremendamente suxestivas e cunha paleta de cores moi ben escolleita, o que contribúe a envolver a narración nese ar falsamente naïf que todo o percorre.

Xa que logo, máis que feliz estrea a da colección Lunalimón da Editorial Trifolium, quen con este Lilus Kikus pon a disposición das lectoras e lectores galegos un texto cativador e inesquecible dunha das mellores escritoras do actual panorama internacional.

[Publicado nos xornais El Ideal Gallego, Diario de Ferrol, Diario de Arousa e Diario de Bergantiños, 22-7-2012]