Intelectuais transgresores

Non digo nada novo se afirmo que no profesor Xosé Ramón Barreiro Fernández temos un dos máis conspicuos historiadores e ensaístas da Galicia do noso tempo. Catedrático de Historia Contemporánea da Universidade de Santiago de Compostela, doutor en Xeografía e Historia e Dereito Canónico e presidente da Real Academia Galega entre 2001 e 2009, os innúmeros escritos asinados por el asinados son unha referencia indiscutible para xeracións de estudosos da Historia Contemporánea do noso país.

Tan profusa sabedoría acrisola agora, máis unha vez, coa publicación da monografía Os incómodos sociais. A transgresión intelectual en Galicia. Séculos XVIII-XIX, un amplo volume de case tres centos de páxinas que ve luz da man da Editorial Trifolium na súa colección Contextos.

Os incómodos sociais ofrece unha aproximación integral á vida, obra e pensamento de catro figuras decisivas no mundo intelectual galego do século XIX: Francisco María del Valle Inclán, Manuel Freire Castrillón, Domingo Antonio Fandiño e Juan Manuel Pereira. Todos eles coinciden en ser voces transgresoras, excéntricas e, en diferente medida, extravagantes, pois, tal como explica o propio Barreiro Fernández no “Capítulo introdutorio” á obra, son os catro persoeiros de “condutas intelectuais desviadas ou non habituais” e, nese sentido, singulares e, polo mesmo, transgresores culturais en tanto en canto se serven da cultura como “instrumento de subversión social nun momento no que a sociedade funciona practicamente sen alternativas aos valores asumidos pola maioría”. Unha transgresión, cómpre dicilo, que “non se realiza mediante accións violentas, nin procurando organizacións, senón única e exclusivamente empregando a palabra, sobre todo a palabra escrita”.

Sabemos así que Francisco María del Valle Inclán (1736-1804), bisavó do xenial escritor, foi un polemista feroz, que formou parte do claustro de profesores da universidade compostelá e que revolucionou a este co seu “xenio incontrolado” e as súas “extravagancias”, que o arredaban dos “espíritos máis acomodaticios”. A el debemos a aparición do primeiro órgano periódico de Galicia, El Catón Compostelano (1800), no que publicou artigos críticos que lle valeron a persecución do Santo Oficio, e tamén é da súa autoría o manuscrito Prenociones para la inteligencia de las SS. Escrituras por el único medio de las Lenguas Originales (1779), no que defende a inxenua teoría bíblica de que o galego, castelán, catalán ou valenciano proceden dalgunha das setenta e dúas linguas orixinais das que falan as Sagradas Escrituras e non do latín, o que, curiosamente, non lle foi rebatido polas autoridades eclesiásticas, pero si o feito de que negase que o patriarca Kainan chegase a vivir 460 anos, o que non podía ser tolerado porque era negar a autenticidade da Vulgata decretada polo Concilio de Trento.

Non menos transgresor foi Manuel Freire Castrillón (1751-1820), moi crítico contra a igrexa instituída, pois atacou con ferocidade a beatería e o arcebispado e cabido da catedral de Santiago, o que lle reportou non poucos problemas. Avanzada xa a súa vida abrazou con devoción a causa absolutista, sendo mesmo deputado a Cortes por Mondoñedo (de onde eran os seus devanceiros) e amosándose duro látego dos liberais. Foi, amais, un dos nosos primeiros e máis destacados xornalistas, pois dirixiu cabeceiras históricas moi relevantes como Correo de la Comisión Provincial de Santiago (1812) e, sobre todo, La Estafeta de Santiago (1813), dende onde espallou urbi et orbi diatribas contra todos os intelectuais liberais do momento. Tanta bile fixo que coa chegada do Trienio Liberal se vise obrigado a fuxir a Portugal, onde morreu esquecido, deixando o recordo dun ser “díscolo, intrigante, mordaz”, ao dicir dos seus inimigos “un sátiro” e “en su alma, un Maquiavelo”.

Simpatía natural causa a memoria de Antonio Benito Fandiño (1779-1834), quen dedicou toda a vida e obra a “estar cos pobres, cos vencidos e derrotados e para iso tiña que acomodarse socioloxicamente refugando todo poder e luxo, e convivindo con eles no cárcere se fose preciso”. Este antisistema avant la lettre sufriu, en efecto, presidio, e dende el escribiu a célebre peza de teatro A casamenteira (1812), á que cómpre sumar moitos outros textos de títulos ben reveladores do seu ferrete crítico, como, poño por caso: Constitución violada y leyes escarnecidas; Ojo de Dios que todo lo ve. Indirectas del P. Cobos o más bien verdades del barquero; Inaudita aventura y descomunal campaña de D. Antonio Benito Fandiño, preso en la cárcel pública de Santiago ou o inesquecible A Dios rogando y con el mazo dando: vuelta muger que baylamos. Dale Juana al banastillo y otra te pego Matías: O traylo, traylo, verás como baylo. Sesión de Cortes soñada que por evitar zozobras y salir de dudas dedica al Augusto Congreso Nacional D. Antonio Benito Fandiño.

Outro tanto, en fin, podería apuntarse para Juan Manuel Pereira (1823-1896), idealista romántico e político ardoroso que pasou media vida no cárcere por progresista radical e republicano convicto, que foi tamén deputado e embaixador e que fustrigou con dureza o clero, as supersticións e o fanatismo relixioso do seu tempo, amosando unha adhesión saudosa á súa terra, unha sensibilidade protofeminista notoria e unha declara condición antitaurina.

Os incómodos sociais engade aínda un interesante apéndice gráfico que, xunto á trintena longa de páxinas de notas, complementan un estudo modélico polo que moito compre parabenizar a Xosé Ramón Barreiro Fernández, mercé ao cal as nosas nebulares lagoas sobre o XIX galego van aos poucos ficando atrás.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 17-11-2019]

 

Remando cara á eternidade

Xosé Henrique Rivadulla Corcón é un nome ben coñecido no eido cultural galego. Poeta, narrador, autor teatral e guionista, hai anos que desenvolve tamén un importante labor como presentador e director de documentais para a TVG. En calquera das súas múltiples facetas, este coruñés sitúa decote o mundo do mar e as súas xentes como epicentro creativo dende o que ollar a vida.

Tamén o fai así no seu último poemario, Tankas da vida salgada, un libro que foi xermolando ao longo de anos e no que, segundo propia confesión, deixaron o seu pouso as lecturas do mestre Matsuo Basho e os ecos que da escrita oriental poden rastrexarse en obras tan significadas como Os eidos de Uxío Novoneyra, Orballo ispido de Manuel Casado Nieto ou Mar do Fin da Terra de Cesáreo Sánchez Iglesias, alén doutros textos na mesma liña de Jorge Luis Borges ou Octavio Paz.

Como o seu nome indica, a obra de Rivadulla Corcón explora a acomodación á lírica galega da fórmula poética xaponesa coñecida co nome de tanka, que se remonta ao século VII e está na base desoutra xenuína expresión que é o haiku. O tanka clásico consta de cinco versos cun número invariable de onjis en cada un deles seguindo esta secuencia: 5-7-5-7-7. Os onjis son golpes de voz, razón pola cal moitas veces na cultura occidental se teñen adaptado os tankas facendo coincidir os onjis co número de sílabas, aínda que isto fonicamente non sexa moi preciso. Xustamente por tal razón, Rivadulla Corcón optou no seu poemario por outro tipo de acomodación: ensaiar composicións que teñen todas dezaoito palabras dispostas nos versos na forma 3-4-3-4-4, paralelizando unha estrutura fixa ao xeito dos tankas de orixe.

O libro conta con cento dous tankas que son espello todos eles do cosmos mareiro. Igual que acontece nos poemas nipóns, tamén aquí os tres primeiros versos acostuman presentarnos unha visión, a contemplación dunha realidade que ten que ver coa natureza e os seus seres, e os dous últimos versos son unha cauda reflexiva derivada desa contemplación que leva a un pensamento transcendente.

Canto aos motivos en concreto que atravesan estes poemas van dende a observación cordial das diferentes aves mariñas (gaivotas, mascatos, paíños, araos, corvos mariños) e os máis variados peixes, cetáceos e moluscos (congros, muxos, arroaces, robalizas, sargos, luras, xurelos, marraxos, sanmartiños, nacras, pintos, maragotas) ata a omnipresenza do vento (que toca as persoas co seu misterio, envolvéndoo todo), pasando polo propio mar tanto na plenitude solar coma na inmensidade nocturna (símbolo e metáfora da vida mesma, da infinitude e do enigma da existencia) e as heroínas e heroes que a carón del viven (redeiras, percebeiros, peixeiras).

Toda esta pléiade de seres e elementos está elevada a categoría nun proceso de esencialización poética universalizante que, emporiso, non refuga a concreción ocasional para referenciar lugares caros ao poeta; poño por caso: Monte Corpiño, Muxía, Cabo Touriñán, a Furna da Buserana, Monte Facho ou o designativo xenérico Costa da Morte. Entre todos eles, unha única cita, felizmente acaída, a un artista do mar: o pintor Urbano Lugrís, do que se canta “Lugrís é o/ pintor constante das profundidades/ dun mar soñado./ Ninguén poderá impedirnos os/ soños que o mar evoca”.

Fonda e reveladora a proposta destes Tankas da vida salgada de X. H. Rivadulla Corcón publicados pola Editorial Trifolium na súa colección Musa Pedestris. Fariamos ben en aceptar o seu convite a para aprender a namorar as gaivotas estantías, voar coas aves e soñar no seu pairar alado, sentirnos senlleiros como o corvo mariño “fermoso, perdido e triste”, aprender a protexernos dos ventos interiores e deixar que a vida se estenda en nós coma un océano infindo, asumir o tránsito á morte e saber ser “delicada gota salgada” no amor, comprender que no horizonte o mar remata porque tamén a existencia ten límite, pero conseguir vivir para, como no derradeiro poema do libro, poder dicir co autor que “aprendín a vogar/ e ciar para manexar/ a miña gamela./ Chegado o momento poderei/ eu remar á eternidade”.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 1-9-2019]

Valleinclanesca

A primeira noticia que tiven de Beatriz Maceda Abeleira foi a través do álbum ilustrado Man. O alemán de Camelle, unha aproximación á figura do xenuíno Manfred Gnädinger que publicou Galebook hai un lustro. Tempo despois chegou o seu primeiro volume narrativo, O álbum de Garrincha, entrañable historia sobre a superación das barreiras sociais e a integración co ludismo do mundo futbolístico de fondo.

Coa publicación de Cando John Lennon coñeceu a Valle-Inclán Maceda Abeleira dá un paso máis no seu camiñar literario. Esta novela xuvenil, publicada polo selo coruñés Trifolium que tan atinadamente dirixe Xan Arias, resulta un ameno relato no que o peso do metaliterario ten un papel decisivo, pois en moitos sentidos esta narración é un diálogo coa propia escrita valleinclanesca, particularmente coa súa memorable Luces de Bohemia.

Dacabalo entre o territorio do real e o ficcional, a novela preséntanos un adolescente que no seu derradeiro ano de bacharelato, a piques de examinarse de Selectividade, descobre un segredo familiar que ata entón lle fora vedado: o seu bisavó era, nada máis e nada menos, que Ramón María del Valle-Inclán. A partir dese momento sucédese unha intriga na que a procura da propia identidade, o herdo da escrita e o complexo mapa oculto de relacións de parentesco van gañando forza segundo avanza a historia.

Do exposto é doado deducir que este Cando John Lennon coñeceu a Valle-Inclán ten moito de bildungsroman, novela de iniciación na que o protagonista se enfronta ao difícil transo do paso da adolescencia á idade adulta, reto no que o axudarán a amizade e o amor e no que pesarán na súa contra certas inseguridades propias da mocidade e moito do seu pasado descoñecido que, dunha ou doutra maneira, o condiciona.

Escrita cunha prosa fluída na que o peso do diálogo é evidente, esta novela curta de Maceda Abeleira ten a virtude de introducir os menos versados no mundo de Valle dun xeito agradable, de tal modo que ao tempo que o rapaz protagonista vai iluminando as néboas dos devanceiros os lectores van tamén coñecendo moito dese universo xenial que conseguiu crear un dos mellores escritores das literaturas hispánicas do século XX.

A Arousa e Madrid ―en moita menor medida París― son os escenarios nos que se moven os personaxes desta narración, que esvara cun ritmo rápido e amosa unha estrutura na que tamén se homenaxea a Valle, pois varios dos capítulos levan por título as estacións do ano, á maneira das célebres sonatas do escritor.

Mais ese entretecido metaliterario vai alén e engade aínda outras voces, poño por caso a presenza como personaxe dun poeta galego facilmente recoñecible, que andaba entre Madrid e Galicia a fins do 1981 e que é presentado como “un home dunha delgadeza esquelética. Levaba posta unha zamarra, como a dos estibadores, na que cabían catro máis coma el (…) Fumaba moito (…) Non soltaba a copa da man”.

A vida estudantil, a forte presenza do mundo musical da movida madrileña e a centralidade na historia dun John Lennon que acababa de ser asasinado, o contraste entre a España que padeceu o desastre do 98 e a que se abría aos novos tempos da Transición e, sobre todo, o decisivo papel do tríade amor, amizade e familia son as fías coas que se cose este Cando John Lennon coñeceu a Valle-Inclán, un libro que mostra unha Beatriz Maceira Abeleira en plena progresión autorial e á que haberá que seguir os pasos.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 1-10-2017]

Escrita suicida

Desconcertante, ácida, reveladora. Así é a escrita de José María Pérez Álvarez, que volve á actualidade literaria mercé á publicación de Examen final na colección Litterae de Trifolium, onde xa aparecera tamén a súa anterior novela, Tela de araña, hai tres anos.

Examen final recunca nalgúns dos seus sinais narrativos definitorios: a visión crítica e agónica da vida, a indagación nos porqués das complexas relacións humanas, o sentido do propio exercicio autorial. O narrador (voz en primeira persoa protagonista) desvela as razóns deste fatigarse coas palabras ao tempo que nos dá as claves argumentais do relato: “se preguntó [Tito Colmenar, un crítico literario que lle resulta insoportable ao protagonista] de qué podía, de qué debía hablar la literatura hoy. Lo tienes claro: del dolor, de tu dolor. No de ese dolor universal de hambrunas, guerras, catástrofes, miseria, enfermedades. No. De tu dolorcito ensimismado. De esa punzada cruel en el hígado, de la muerte de Marcela [unha cascuda, kafkiana amiga do protagonista], de tu notorio alcoholismo, de que Erótida [a súa muller] ronque suavemente, de que Ester [a súa axente literaria] no salve tus libros, de tu cadáver sobre un coche rojo [pesadelo recorrente que vertebra toda a novela]. De tu mundo. De tu cuerpo: tu cuerpo reclama toda tu atención. El mundo está en tu hígado. No sabes escribir de otra forma, no puedes escribir de otra forma, no quieres escribir de otra forma. Todos tus libros hablan de ti, de tu universo, tan insignificante”.

A longa cita exímeme de maiores aclaracións verbo dos contidos de Examen final, auténtico exercicio de purga e expiación, baixada aos infernos no que a práctica da escrita é “un obsceno tumor”, un proceso de autodestrución, suicida, onde non se escribe nin para que o queiran a un, nin para espirse, nin para lograr o libro que a un lle gustaría ler, nin para retrasar a morte, ni para vivir outras vidas. Ao contrario: escríbese para dar fe, case notarial, do imparable avance da decadencia persoal e a inminencia da morte, do esfarelamento do mundo que extenúa, que allea e enfastía e no que, definitivamente, un non ten lugar, non se sente integrado.

Egotista, extrema e atroz, Examen final aboveda o seu edificio narrativo coa cita á mellor tradición mítico-simbólica, que desfila no monstro do Minotauro no que se ve espellado o protagonista, no non tan semblable nin tan frère lector ao que o autor se dirixe, nas cascudas kafkianas que o acompañan nas eternas horas solitarias.

O resto é unha caída da casa dos Usher persoal, un relato da crise do individuo, do eu centrífugo que goberna a novela e que nos arrastra nese declinio imparable cara aos abismos e a ruína dos propios pasos que proclama o terrible resultado deste derradeiro exame. Iso si, narrado todo cun xenuíno estilo que fai de Pérez Álvarez un dos escritores máis valiosos da escena literaria española actual, lonxe de convencionalismos, de prosas efectistas e territorios da diexese acomodados.

Un pracer a lectura deste Examen final. E un gusto velo publicado nunha editora galega, Trifolium, que tantas alegrías nos leva dado nos últimos tempos.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 23-8-2015]

Os versos inevitables

Estes días deixeime acompañar pola Musa pedestris. O seu foi enguedellarme cun novo título moi suxestivo, ben propio de Trifolium, pois polo selo de Oleiros desfilaron nos últimos tempos dende traducións de Russell, Chomsky, Foucault, Proust, Stevenson ou Swift ata orixinais en castelán e galego de Aranguren, Sampedro, Mayor Zaragoza e Gamoneda.

Desta volta o causante do engado non foi outro que César Antonio Molina, autor dun título tan contundente coma revelador: La poesía es un error necesario, natural continuación dunha liña moi ensaiada polo coruñés onde o pensamento sobre o feito literario en xeral e poético en particular cobra especial relevo, como xa acontecera no seu día con Sobre la inutilidad de la poesía (1995) e a súa ampliación revisada En honor de Hermes (2005).

La poesía es un error necesario compila sete ensaios de meridiana extensión que emparentan, transparentemente, cos seus traballos anteriores. Neles, vai repasando distintas concepcións da arte poética a través das palabras doutros tantos grandes nomes da escrita occidental recente. “La poesía es anterior a los mitos”, “La poesía es poner en palabras algo que no puede ser dicho de otro modo”, “La poesía es preguntar sin responder”, “La poesía es una oscuridad deslumbrante”, “La poesía es el desdichado deseo de lo inaccesible”, “La poesía es cambiar el silencio por silencio” e “La poesía es el punto cero del fin” son as afirmacións e lugares comúns sobre o feito lírico e a inevitabilidade da escrita que lle serven a Molina para se achegar ao legado que, como creadores e pensadores da palabra, nos legaron Thomas Stearns Eliot, Edmond Jabès, Wystan Hugh Auden, Yves Bonnefoy, Octavio Paz e José Ángel Valente.

Aínda que as procuras na comprensión dos silencios comunicantes de Jabès ou o profundar no vieiro alén do mítico de Bonnefoy, mesmo a viaxe ao centro orixinario da verba de Valente e o clamor do silencio de Paz me pareceron celmosos na paráfrase interpretativa de Molina, teño de recoñecer que o libro me atrapou, sobre todo, pola finísima disección do territorio creativo de dous monstros da poesía en lingua inglesa como son Eliot e Auden. Particularmente polas complexas relacións sistémicas e interautoriais que (des)teceron, pola súa complexa posición respecto ao fenómeno identitario colectivo e, xaora, pola maxistral reflexión verbo do exercicio da crítica e o seu sentido último. Nesta liña, coñecer de primeira man a lectura e a consideración que a Eliot lle mereceu Yeats, ver como foi entrando no seu mundo aos poucos ata aprehender dende a súa xenialidade unha outra xenialidade foi unha viaxe posible mercé ao sutil guieiro de Molina.

Agora ben, as páxinas que con maior fruición invei deste moi interesante La poesía es un error necesario son aquelas nas que o da Coruña recorda epifanías críticas de Auden que de tan clarividentes tomo como palabra revelada; velaí un botón de mostra: “El deber de un crítico es decirle al público en qué consiste una obra, no en sugerirle a su autor lo que pudo o no haber escrito. Un crítico, por otra parte, no puede perder el tiempo atacando a los libros malos (…) Un crítico tiene que tener conocimientos, libertad de criterio, independencia y gusto personal”.

Podería seguir, mais non é do caso que avance aquí o que o lector ambicioso ha poder tomar por si mesmo neste La poesía es un error necesario, feixe de luminosos ensaios que presta ter á man en tan coidada edición como esta de Trifolium na súa serie Balthazar, literatura de calidade para espíritos elevados que demandan escrita á altura.

[El Ideal Gallego, Diario de Ferrol, 15-2-2015]