Anacos de realidade crúa

Por veces a ficción confúndese perigosamente coa realidade. E en non poucas ocasións a realidade constitúe a base dun relato literario no que faísca a vida experimentada máis intensamente.

Tal parece ser a columna vertebral que sostén o edificio narrativo soerguido por Xosé Luís Santos Cabanas en É todo conto?, volume de prosas breves nas que tanto cabe o minirrelato coma o flash evocativo ou a crónica denunciatoria e que ve luz na Colección Nume da Editorial Toxosoutos.

Estruturado en catro grandes bloques (“Falar ao pulso”, “Et al.”, “Morrería Pan?” e mais “As camelias son deles”), moitas destas historias condensadas son alustros que poñen o dedo na ferida obscena do fascismo bélico, cando non na denuncia do esmagamento do Terceiro Mundo polos máis acomodados do planeta. Son, por tanto, textos con evidente carga social que, servíndose da ironía raiana co sarcasmo, poñen en evidencia condutas e procederes hipócritas e mesmo amorais.

Relatos como “Elixido” manifestan transparentemente a insolidariedade cos máis desfavorecidos. Outros, como “Sentido da propiedade”, “Machos Alfa” ou “Volvan os barcos”, a lacra machista que tanto mal aínda fai. No caso de “Esas cousas pasan” é o hedonismo incívico o que recibe crítica, o mesmo que en “O carballo” palpita o rancor suicida dos nosos paisanos. Outra porción de textos, en fin, ocúpanse da cuestión diglósica, como os titulados “Afalar”; “Falar ben” ou “Liberdade lingüística”.

Sexan uns ou outros os temas escolleitos hai en toda esta escrita de Cabanas unha ollada inquiridora, unha fulguración do pensamento que analiza e tira á luz comportamentos incoherentes, vergoñentos e mesmo delituosos. Este cuestionamento vólvese moi vívido cando as pezas se centran en sucesos acontecidos no 36 ou derivados do que entón pasou. A ignominia dos vencedores, en particular dos axentes directamente implicados na represión (paseadores, forzas da orde pública franquista e os seus cómplices), é aquí ben sangrante nas historias recollidas na derradeira das seccións, “As camelias son deles”, onde a crónica dos fusilados e das familias represaliadas adquire tinturas necesariamente tráxicas e onde a heroicidade da resistencia e da loita antifascista brilla con particular fulgor.

Para alén do dito, Santos Cabanas ten a virtude da narración depurada, o que lle proporciona un estilo directo, de absoluta eficiencia na transmisión da mensaxe, liberada de aditamentos espurios ou manierismos retóricos. Por riba de todo nesta escrita interesa subliñar, sen lugar a ningunha dúbida, onde se sitúa a liña fronteiriza entre o Ben e o Mal, entre aqueles que son dignos de memoria benfadada e aqueloutros aos que cómpre non esquecer como executores do terror e da iniquidade máis desprezable.

Xa que logo, É todo conto? abunda no territorio da escrita social que o autor ensaiara con anterioridade, dende os relatos de De noxos e de brétema (1996) ata os poemas de Por estas palabras recadadas (2006) ou o máis recente Novas do exterior. 63 quilómetros de viaxes á cadea (2016), de título abondo expresivo.

Oficio e solvencia narrativas caracterizan É todo conto? de Xosé Luís Santos Cabanas, un libro que comeza coa interrogación retórica que supón o propio título e á que ben pronto responde o autor inequivocamente: non, non todo é conto porque “sempre haberá polo medio anacos de realidade crúa”.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 1-11-2020]

Diáspora do ser

Escribín unha vez, tendo ben presente a memoria do gran poeta Xosé María Díaz Castro, que existe un lugar no mundo onde todo se derruba en luz, onde o Tempo desorballa os prados, as estrelas arden sobre o medo e o mal e treman as bágoas nos budios escuros. É unha xeografía escolleita por un anxo e salvada nalgún intre de amor desesperado. Existe e chámase Guitiriz. Nesa terra entretécense fías de soños e de palabras e o leite, o centeo e a luz da aurora nutren o berce dos poetas para que oian pacer canto hai.

Desa chaira privilexiada provén tamén a voz de Ana María Barral, nada no lugar de Portovello, en plena landa guitiricense, campías de herba sen fin con ovellas salferindo o verde, eidos de feraces milleirais e soutos nos que se pousan todos os outonos.

Da súa man chégannos os Versos do desasosego, que veñen constituír o seu primeiro poemario publicado, pois con anterioridade apenas se dera á luz algúns textos ocasionais na revista cultural betanceira A Xanela.

Versos do desasosego ábrese cunha cita inicial de Fernando Pessoa e o seu Livro do desassossego, que revela a un tempo a orixe, en homenaxe, do título de Barral e tamén a razón de ser da súa escrita: “Se escrevo o que sinto é porque assim diminuo a febre de sentir”.

E como lle acontecía ao Bernardo Soares pessoano, tamén en Barral se desexa ser outra; mellor aínda, ancéiase que o mundo e as cousas, que o Tempo cruel fose outro e non pasase, inmisericorde, debelándoo todo. “Vivir é ser outro”, escribiu o xenio portugués. Tamén para Barral é así, tal como anuncia no poema limiar ao libro: “as pedras que me lastran a alma/ quero ceibalas nestas páxinas”.

O medio cento de composicións que conforman a obra ancoran en realidades e sentires que marcaron a lume os días de Barral: a lembranza da feliz e calma infancia ida, a admirativa consideración dos proxenitores, o alento salvífico do amor, o fastío e o baleiro vital de certo presente, a beleza lenitiva do mar e, sobre todo, o poder esconxurador de todos os males que a palabra agocha.

Desfilan, así, por estes versos, a memoria da “montaña asolagada nas meixelas doces/ dos nenos que fomos,/ das cereixas que perdemos”, mais tamén o “tempo de faros e auga,/ claros litorais bailando xeográficos e lixeiros,/ vidros de colores estelares”. Por descontado, os “xeroglíficos que nos xorden das entrañas”, esa “vertixe que rebenta en cores,/ en cráteres de caos,/ salitrosos” e todo un tecer de “caricias/ lentamente,/ a deslizarse ata a eclipse/ que nos corta estas desordes/ e nos estrangula a carne”.

Nestas coordenadas, o valor substantivo do feito poético adquire relevo metafísico e, fronte ao “desamparo/ no tecido do universo”, déitanse os “versos/ no centro da diáspora do ser,/ no estraño,/ no sangue que vertes sen ninguén mirarte;/ no loito de todos,/ no silencio desta loita que respira contra o nada”.

 A poética de Barral aliméntase de fontes xurdias e, alén da esperable e evidente homenaxe ao poeta maior da súa tribo, Díaz Castro (inevitable lembrar “Penélope” tras ler os versos contidos en “Galicia de tea e grilos solitarios”), abebera tamén noutros mananciais. Así na voz salgada de Manuel Antonio (léase o poema “O tempo puido ser noso”); no Cunqueiro que pende en que pende Penélope pensativa, que en Barral se volve un “perdo espellos pulsacións perdo”; na melancolía eterna das tardes do Lugo de Pimentel, que aquí son un “Lugo espectro/ nun xaneiro cruel de mans frías/ e abrentes empapados en sombra”; e en millenta outras imaxes e metáforas que recordan a Novoneyra, Manuel María ou Rosalía, entre moitas outras voces de noso.

O poema “Epílogo” destes Versos do desasosego clama pola maxia sandadora das palabras: “Tecede palabras/ que engulan as arañeiras da ansiedade./ Palabras para o silencio da fuxida./ Palabras/ que nos acariñen a alma”. Ben haxa. E que mellor esconxuro para espaventar todo mal que a lectura de verbas tan fermosas e sentidas coma estas coas que se estrea en libro Ana María Barral, lumieira guitirica que desexamos ver brillar moitas outras veces.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 25-10-2020]

Alta costura literaria

Hai case vinte anos que sigo a traxectoria poética de Xosé María Vila Ribadomar. Dunha ou doutra maneira, téñome referido a todos os seus libros, ben comentándoos por escrito, recomendándoos en radiocríticas, destacándoos en balances anuais ou simplemente citándoos como obras de proveitosa lectura. Estou, por tanto, familiarizado coa escrita do poeta e por iso sabía que nalgún momento acabaría por aparecer un volume como mar de la, o título que a Editorial Toxosoutos integra na súa valiosa colección Letra Inversa.

mar de la sintetiza moitos dos sinais definitorios da poética do escritor arousán: a viaxe lembradoira á infancia, a vivencia amorosa agridoce, a metafórica neosurreal, o verso elíptico de sintagmática adelgazada e un omnipresente vaporizado de melancolía impenitente que nunca acaba de estiñar.

Neste libro a pel metamorfosea en tecido, o corazón é un nobelo e o corpo todo unha urda na que van e veñen as fías do sentir e do pensar. Deste xeito, a conexión interpersoal lógrase desfacendo “xerseis a medida” porque “ten que haber alguén tirando da outra punta” e a vida apréndese recordando o tempo en que “o son da calceta/ reuníanos na sala”, ese no que todo existía “coas partes que se descosen/ dos cóbados, das mangas, dos tecidos/ íntimos”.

Hai nestas evocacións do poeta un Eros biface, capaz dunha dozura extática e tamén do maior dos velenos. Porque o poeta sabe o intre exacto no que xerminou a súa traxedia de amor: “e veu quen me tocou/ na mucosa do amor/ sostivo nos seus ollos o que sexa que son”. E velaí como, dende entón, foron na boca “a efervescencia das abellas” e “o canto das túas mans”, mesmo “o teu espello/ o perfil que me acaricias/ polo sangue que bule máis por dentro”.

Noutras ocasións os versos de Vila Ribadomar profundan no tempo infante, un tremor de bicicletas orfas, de sofás queimados e de soños en súper-8, tamén a lembranza violenta dos paxaros revoltados, do barro nos pantalóns que a mamá enfurecía e os farois escachados e as roseiras esfoladas.

Tanta é a intensidade convocada no recordo que esburaca o presente do cantor, obrigado a dolorosa confesión: “a miña única posesión: o abandono”. Vive o poeta nun caudal de ausencias, cos ollos pulverizados e o temor cerval “ó lostrego”, tamén “ás vimbias” e, sobre todo, “a que xa non te lembres de darme de comer”, agarimo necesario para o desamparado poeta-can que demanda afectos: “I wanna be your dog”.

Internarse polos mares de la que aquí se trazan é ao tempo ir aprendendo o labirinto da súa simbólica: o bosque que todo o atrapa, as aves fuxidoiras, as baleas senlleiras, a mar primixenio e xeratriz, as árbores incólumes e vencedoras das idades.

Como singularidade sinalarei que este libro remata por onde adoito acostuman a comezar outros: cun “Limiar” que, en verdade, funciona a modo de epílogo ou ultílogo, un texto no que José Vaamonde e Bea Laya convidan á lectura da obra que consideran “reflicte o momento no que a pel muda pola la e a vida se desfai en versos a medida que se vai tirando do seu fío”, para concluír que Vila Ribadomar “con pequenos versos crea grandes historias grazas a unha poesía visual coa que é capaz de tecer as súas vivencias na mente do lectura cunha extraordinaria sensibilidade”. Non lles quitarei a razón.

Afirma o poeta que “a escrita non substitúe á vida/ nin a tristeza á brevidade”, para logo engadir que “sabemos polo pouco que vai durar/ o que nos comprace de certo”. Mais unha vida sen escrita e sen lectura sería, sen dúbida, moito menos vida, pois, de certo, a existencia auténtica pasa por compracerse no solaz das máis delicadas verbas, esas que, ganduxadas ao propio sangue, van fiando este mar de la no que Xosé María Vila Ribadomar cose fino ata a derradeira puntada, alta costura literaria.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 18-8-2019]

Coa bandeira da lingua

Cheguei ao coñecemento de Héitor Picallo Fuentes primeiramente polo seu labor pictórico. Souben das súas ilustracións para os medios, dos seus retratos de escritores e persoeiros, mesmo das súas caricaturas na Rede, mais non foi ata un tempo despois que descubrín a solidez e continuidade da súa dedicación á escrita, da que vagamente se tiña unha nebulosa noticia por algún artigo xornalístico.

A primeira sospeita de que andaba eu nun problema de paralaxe tívena cando dei con el gañando o Premio Reimóndez Portela de Xornalismo por unha interesante serie de artigos. Confirme esa sospeita tempo despois, ao ir facéndome cos exemplares da serie Tirilín de Fervenza Editorial e desfixen este descoñecemento recentemente, vendo por xunto o seu traballo de anos no volume compilatorio Coa lingua na Terra, que publica a Editorial Toxosoutos nun longo limiar do historiador Xosé María Lema Suárez e un non menos extenso epílogo do escritor David Otero.

Coa lingua na Terra ten unha estrutura sextipartita na que van agrupándose distintos textos que, dunha ou doutra maneira, converxen no denominador común da identidade lingüística e, por extensión, cultural e comunal.

O primeiro dos bloques nos que a obra se divide recolle, precisamente, os artigos cos que Picallo Fuentes se fixo merecedor do Premio Reimóndez Portela, escritos que figuran antecedidos pola acta de resolución do xurado e diversas notas de adhesión. Seguen logo os artigos, nos que denuncia a desaparición de medios que se expresaban en galego, afirma a dignidade do idioma e mais o seu valor secular e remata coa reprodución do discurso de recepción do premio, intenso e denunciatorio no político contra aqueles que desatenden as obrigas estatutarias coa lingua propia das galegas e galegos.

Tras estas seccións figura unha terceira na que, baixo o título de “Verbas no alento”, se integran laudatios a personaxes públicos que se significaron no emprego do idioma (o bispo ourensán Xosé Leonardo Lemos Montanet ou o ciclista Ezequiel Mosquera), fanse chamadas de atención para normalizar o emprego deste en eidos como o eclesiástico e mesmo aparecen memoranzas a amigos idos como Avelino Abuín de Tembra ou saúdas aos cultivadores do galego exterior con motivo do seu ingreso como correspondentes da RAG.

“Illas de palabras sobre un mar de terra” pon por xunto, sobre todo, breves comentos de obras literarias de creadores amigos, como Anxos Sumai, David Otero, Miro Villar ou Xosé Fernández Abella, aos que suma artigos onde se congratula polo nonaxésimo oitavo aniversario que foi de Avelino Pousa Antelo ou a presenza de pegadas galegas en Flandres e Bruxelas, xunto á lembranza, agradecida, de persoas que Picallo Fuentes admiraba, como Ceferino Díaz, o escritor Lêdo Ivo ou o sociólogo Gonzalo Bouza-Brey.

O penúltimo dos apartados, “A palabra no vento: manifestos”, recolle dous discursos, un deles pronunciado no Courel con motivo da dedicatoria do Día das Letras Galegas do 2010 a Novoneyra e nel centrado e outro un alegado en defensa de Isaac Díaz Pardo cando este sufrira o desprazamento na dirección do Grupo Sargadelos e se producira o “adeus ao Instituto Galego de Información”.

O remate do libro constitúeno dous relatos breves cos que Picallo Fuentes quere sensibilizar sobre a problemática da lingua a mozos e maiores a través dunha ficción ás veces de pouso autobiográfico e outras fantástico e aínda fabulístico, textos nos que o didactismo se impón, mais sen acabar de casar coas virtudes dunha prosa que precisaba talvez de menos pedagoxía si doutras apostas.

Coa lingua na Terra conta tamén co atractivo das ilustracións que o propio autor foi dispoñendo ao longo do volume, retratos de escritores amigos e autores admirados que engaden valor a unha obra xa de por si meritoria, por canto non se limita a recoller textos que permanecían espallados nos medios (Diario de Arousa, Diario de Pontevedra ou a plataforma en Rede Prolingua), senón tamén outros inéditos que ven luz agora para completar unha panorámica ensaística lúcida e inequívoca no compromiso coa bandeira da lingua, que é tanto como dicir coa defensa do pobo que lle é propio.

[Praza Pública, 24-1-2014]

 

Coma un bosque de faias

Lin —dun tirón— Ningún precipicio, o máis recente poemario da viveirense Olalla Cociña. Había semanas que agardaba facerme con el. Conseguino e, no mesmo día, deille cabo devorando os versos como peixe ao que o ar queima as galaxes, nun ir e vir de páxinas imbadas con alentar abrasado.

Ningún precipicio é un calidoscopio da memoria sentimental. Atravésao ese impreciso e fuxidío tren dos instantes que se coseron aos fígados dos tempos miúdos e vai medrando nun rumor que de primeiras conta velaíño e, aos poucos, acaroa na tesitura grave das verdades máis profundas.

A nena que marchou para non volver. Esa unha que se foi pero supura nas pústulas dos días solares do recordo. E tamén a cómplice compaña das horas que foron, as andainas entre lapiseiros, beiramares descubertas, paseos vilegos e aínda benamados ronseis dos devanceiros.

Cociña rememora non para estiñar feridas, tampouco non para evocar tempos mellores. A súa ladaíña conxura os espectros, precisa saber, entenderse no camiño andado, comprender os por ques do hoxe que se habita, como ata aquí se chegou e que fica no presente do que se foi.

Deitar a ollada aos vieiros esboroados da nenez é asemade o natural contrapeso para as peaxes doridas do amor. Acre destilación dun afecto esvaecente que se tempera na aceptación das crebas que a maré amorosa deixou.

Agora si, a tanza que estrica as vísceras deste Ningún precipicio ten fías de autoindagación poética e señorean polo libro adiante os versos interrogantes deste oficio de sombras que é a propia escrita. As cinzas que aventan nas verbas calcinadas, esporas que han xermolar nas voces que dentro dunha laian, confeitadas de pavura, de abraio, de melancolía.

Poemas coma cantís versais, paralelística do sentido, anadiploses metralladas que perforan os sangumiños reverberando infindas. Toda unha arquitectura de elisións, de elipses fulgurantes que ancoran a dicción en aléns intuídos.

Ningún precipicio ve luz da man da noiesa Editorial Toxosoutos, ultimamente aguadianada, abondo necesitada de ríos de augas caudais coma este cántico dos pretéritos que Cociña deixa fluír manancial.

Púxolle abrigosa soleira á obra un outro poeta de interese e valía, o leonés Ildefonso Rodríguez, quen escribe, no seu castelán do vello reino nunha altura compartido, palabras reveladoras sobre as costuras sutís e os delicados fantasmas que o libro convoca e atrapa Marcos Vigo nos seus deseños de suxestións evanescentes.

A sibila que oraculiza por treitos este libro revela especular: “faláronlles da túa voz, iluminadora/ coma un bosque de faias/ en canto te escoiten vir cos escuros conceptos/ que te enigman/ sentiranse confortados/ apuntarán as túas citas”. E abofé, no conforto deste enigma elévase o escuro concepto da voz iluminada que chamamos Olalla Cociña, coma un bosque de faias.

[Publicado nos xornais El Ideal Gallego, Diario de Ferrol, Diario de Arousa e Diario de Bergantiños, 20-10-2013]