As outras xeografías

Unha das lecturas que me ten resultado máis amena e sorprendente nestes últimos meses é a do volume Fóra do mapa, obra do profesor de Xeografía Social da Universidade de Newcastle Alastair Bonnett, agora en galego mercé á tradución de Moisés Barcia para Rinoceronte Editora.

Fóra do mapa, como o seu propio subtítulo aclara, é un libro sobre os “espazos perdidos, cidades invisibles, illas esquecidas, lugares salvaxes e o que nos ensinan sobre o mundo”; vale dicir unha emocionante viaxe por xeografías que aínda permanecen agochadas e gardan, intacto, o seu fascinante misterio, o que nun tempo coma o noso, onde todo parece ter sido explorado, cartografado, descrito e analizado ata o último milímetro, non deixa de ser un convite para se mergullar na aventura do ignoto e arcano.

En Fóra do mapa cóntase de Sandy Island, a enigmática illa do Pacífico, a setecentas millas de Queensland, que os mapas oficiais do Almirantado Británico rexistraran pero á que ninguén fora nun século, ata que no 2012 unha expedición se desprazou ao lugar para descubrir que… non existía! E tamén sabemos de New Moore, a illa do Golfo de Bengala que emerxeu tras un ciclón en 1971 e que agora aparece e desaparece coas inclemencias meteorolóxicas mentres a disputan India e Bangladesh, pois está no límite dos seus territorios.

Do mesmo xeito, coñecemos a triste historia de Príapat, a próspera cidade contigua a Chernóbil que, logo do terrible accidente nuclear de 1986, ficou deserta, converténdose nunha cidade fantasma.

Non menos curioso é o caso de Baarle-Nassau e Baarle-Hertog, a mesma poboación dividida en dous por unha liña imaxinaria que supón a fronteira entre os Países Baixos e Bélxica, de xeito que cruzando unha rúa da mesma localidade se atravesa tamén dun Estado a outro.

Moitas veces pensamos que as tensións independentistas catalás respecto do estado español son unha singularidade, pero Bonnett lémbranos o caso da Unidade Territorial Autónoma de Gagauzia, en Moldavia, unha sorte de república independente, non de todo recoñecida, na que viven case duascentas mil persoas de orixe turco-búlgara. E que dicir de Sealand? Resulta case que o argumento dun filme distópico, pero o caso é que fronte á costa de Essex existe unha plataforma de artillería abandonada duns 550m² que se declarou estado independente e foi recoñecida así dende os anos 60 do pasado século por algúns outros países.

Os exemplos poderían multiplicarse ata o medio cento que se recollen neste apaixonante Fóra do mapa, mais os aquí dados abondarán para asegurar o entretido da lectura dunha obra que cómpre agradecer ao psicoxeógrafo Alastair Bonnet, pois demostra que as descubertas neste século XXI aínda son posibles e, en ocasións, están ben máis preto de nós do que poida semellarnos.

[Faro de Vigo, 11-6-2020]

Yunus Emre, poeta sufí

Yunus Emre está considerado un dos fundadores da literatura en lingua turca. Tanto é así que, dende hai algo máis dunha década, o goberno de Turquía creou o Yunus Emre Enstitüsü como unha sorte de embaixada cultural do seu país por todo o mundo. Este centro, que ten sede en Madrid dirixida polo eminente doutor Ersin Adigüzel, promove o coñecemento da lingua e a cultura daquel país, no que a figura de Yunus Emre ten a categoría de poeta nacional.

Por fortuna para o lectorado galego, Diván, a obra referencial da escrita de Yunus Emre, pode lerse agora na nosa lingua mercé á excelente tradución que desta poética fixo o profesor Suleyman Matos Bugallo para a colección Vétera da Editorial Rinoceronte.

É escasa a literatura turca vertida ao noso idioma. Ata onde sei, fóra do caso do moi afamado Orhan Pamuk (de quen temos en galego as novelas Neve (2002), Istambul (2003), O castelo branco (2007), O museo da inocencia (2009) e O libro negro (2011) e resulta máis coñecido a partir da concesión do Nobel en 2006), tan só se teñen traducido poemas contados de Mehmet Kansu e Nâzim Hikmet, o poemario bilingüe do escritor de orixe kurda Ahmed Arif Desgastei cadeas estrañándote (2013) e algunha adaptación de contos populares, como o Mister corvo (2006) do pastor namorado ao que axuda o tal paxaro.

Por tanto, esta tradución ten o valor non só de darnos a coñecer unha figura fundamental desta literatura, senón tamén o de abrir un camiño para nos achegar a unha escrita, unha cultura e un pobo do que moito resta aínda por descubrir.

Pouco é o que se sabe, con seguranza, da vida de Yunus Emre. Tan só que debeu de nacer contra 1240 nalgún lugar de Anatolia e que alí morreu arredor de 1320. Aínda que a tradición popular, un tanto lendaria, fai del un xenio iletrado (talvez para asemellalo á figura do propio profeta Mahoma, tamén analfabeto), o certo é que o seu coñecemento da xaría (lei) e a doutrina islámicas e, sobre todo, da literatura sufí e da literatura clásica persa parece indicar que se trataría de alguén formado nunha madrasa ou escola relixiosa islámica.

Diván é a máis celebrada das obras do autor, quen tamén escribiu Risâlat an-Nushiyya, isto é, o Tratado do consello, un compendio didáctico diverso, que integra tanto textos sobre as orixes do mundo coma sobre os estados de ánimo e comportamentos humanos. En realidade, Diván non foi unha obra dada a coñecer en letra polo propio Yunus Emre, senón que foi douscentos anos despois de el vivir que se compilaron estas composicións orais nunha recolleita que hoxe se lle atribúe. Tal feito é esencial para entender por que, dependendo da edición que se manexe, os poemas do Diván poden flutuar en número dende os trescentos ata os máis de catrocentos.

A edición galega do Diván ofrecida por Matos Bugallo escolma un cento deses cantos, compostos no formato da dörtlük (a nosa cuarteta cunha redif ou palabra rima engadida), o que fai deles textos de gran musicalidade e fácil memorización, pois cómpre non esquecer que eran cantares que Yunus Emre, unha especie de trobador ou xograr nómade, fora recitando por todo Anatolia, Siria e Acerbaixán adiante.

A poesía do Diván conecta, directamente, coa mística sufí e ten como antecedentes as voces do gran poeta persa Mansur al-Hallach (857-922) e do senlleiro andalusí Ibn Arabí (1165-1240). Hai nestas composicións moito de procura da fusión do humano co divino, da lírica que se detén nas grandes e perennes cuestións de toda persoa en todo tempo: o amor, a compaixón, a inxustiza, a esperanza, en fin, o misterio da morte e a transcendencia.

Moito bo atopará quen se achegue a este Diván de Yunus Emre, magnificamente traducido por Suleyman Matos Bugallo para Rinoceronte nunha edición, debe sinalarse, que conta cun valioso estudo introdutorio da súa autoría, complementado coas abondosísimas notas a pé de páxina a este cento de poemas do máis grande tercüman (intérprete) do corazón e a palabra sufís.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 13-1-2019]

 

Literatura sobre rodas

Christopher Morley (Pensilvania, 1890-Nova York, 1957) é un deses curiosos híbridos literarios que reúne na súa escrita a elegancia británica de quen se formou en Oxford e a espontaneidade narrativa dos grandes columnistas e reporteiros estadounidenses da época dourada.

Dotado dunha admirable versatilidade, as súas novelas conxugan a aventura, o humor e a reflexión filosófica en tramas dúctiles, que conseguen entreter ao tempo que moven o pensamento.

Probablemente os títulos máis celebrados de Morley sexan Kitty Foyle (1939) —obra levada ao cine pola que Ginger Rogers obtivo un Oscar— e Thunder on the Left (1925), tamén adaptada ao teatro no seu día por Jean Ferguson Black.

Mais a obra coa que se estreou como narrador foi Parnassus on Wheels, relato publicado en 1917 por Doubleday, Page & Co., a editora neoiorquina na que traballou uns anos como publicista e lector. É este o libro que Estela Villar traduciu para Rinoceronte como O Parnaso sobre rodas, achegando por vez primeira ao público galego un autor non demasiado coñecido por estas latitudes.

O Parnaso sobre rodas é a historia dun vendedor ambulante de libros (Roger Mifflin) que atravesa Nova Inglaterra ofrecendo a súa mercadoría nunha sorte de carromato-librería. Nunha das súas viaxes, chega a unha granxa na que convence unha dona (Helen McGill) de que o substitúa na súa dedicación para que el poida retirarse. A partir dese momento hanse suceder unha serie de episodios máis ou menos rocambolescos nos que a paixón polos libros e a liberdade latexan en cada páxina xunto á fe no amor e un tenue feminismo acorde á época.

Morley sérvese do argumento para incidir en temas que aínda hoxe, case unha centuria máis tarde, seguen de actualidade; poño por caso: o feito de que as xentes sexan capaces de desbaldir en tecnoloxías varias ou melloras dos seus rutilantes vehículos pero non sexan quen de investir no seu futuro formándose na lectura. Porque as persoas do común do tempo de Morley “pagarán ben por unha desnatadora ou por unha capota para o carro, pero ninguén lles ensinou nunca a preocuparse pola literatura”. Tróquese ‘desnatadora’ por smartphone e ‘capota para o carro’ por ‘equipo de son para o coche’ e comprenderase mellor a vixencia da mensaxe.

A entrega sen límites ás bondades da literatura dos protagonistas vendedores ambulantes faise patente en parágrafos que son non un convite á lectura, senón a defensa de todo un xeito de vida e de aprehensión da realidade: “Creo que ler un bo libro nos fai modestos. Cando es testemuña da marabillosa percepción da natureza humana que amosan os libros verdadeiramente bos, estás destinado a sentirte pequeno… coma cando observas a Osa Maior nunha noite despexada ou cando, unha mañá de inverno, contemplas o amencer”.

As divertidas aventuras da señora McGill e o señor Mifflin tiveron unha continuación alén deste ameno O Parnaso sobre rodas, tan dilixentemente traducido por Estela Villar: The Haunted Bookshop, unha obra que Morley deu a coñecer dous anos despois e na que levou os protagonistas dende o rural dos pequenos estados fundadores ata o urbano de Brooklyn, onde pasarían rexentar unha singular e ‘encantada’ librería que é a que dá título a esta nova entrega das súas peripecias, aínda non vertida ao galego. Velaí un reto pendente para Rinoceronte e o seu equipo de tradutores: proporcionar aos lectores a posibilidade de seguir gozando co idealismo de Mifflin e a practicidade de McGill en novas páxinas de animadas andainas.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 30-8-2015]

A grandeza do anano Joujou

A última agradable sorpresa entre as miñas lecturas trouxéronma as Memorias do famoso anano Joseph Boruwlaski, narradas por el mesmo e publicadas por vez primeira en Londres en 1788.

Boruwlaski, como o propio título indica, foi un célebre anano nacido de familia humilde que foi adoptado por unha xentil dama para pronto pasar a se converter en algo así como un espectáculo circense das cortes centro e noreuropeas dos finais do Antigo Réxime.

Nun tempo no que eran considerados ‘fenómenos’ da natureza as persoas con malformacións conxénitas, os casos de xigantismo, androxinia e demais, estes constituían o maior e mellor entretemento para a nobreza que podía pagar a súa compaña, Boruwlaski alcanzou notoriedade co nome ‘artístico’ de Joujou e a súa cabaleirosidade e bo xuízo chamou a atención de personaxes como a emperatriz María Teresa de Austria, o Príncipe de Gales ou o rei de Polonia.

Tanta foi a fama que no seu momento alcanzou a ter Joujou que a voz ‘nain’ (anano) da Enciclopedia de Diderot exemplificou con el, pois foi a súa unha existencia chea de vivencias e aventuras, amais de longa, pois chegou case a centenario.

En esencia, as Mémories du célèbre nain Joseph Boruwlaski, gentilhomme polonais (pois ese foi o título co que se publicaron inicialmente en francés) narran as orixes, adopción e viaxes polas cortes europeas do seu protagonista ata recalar no Reino Unido, onde, esporeado polas necesidades económicas, acepta poñer por escrito as súas andainas colleitando grande éxito.

Un éxito, cómpre dicilo, que se esqueceu logo do seu tempo, pois a única edición recente do libro tirouna do prelo Flammarion aínda no ano 2008. Dela é de onde foron traducidos o texto castelán de Lengua de Trapo (no 2010) e o galego que agora verteu —moi competentemente— Rodrigo Vizcaíno para Rinoceronte, a casa que o editou entre nós a fins do pasado ano.

As Memorias do famoso anano Joseph Boruwlaski son o espello no que comprender o mundo freak que logo veu (o home forzudo, a muller barbuda e outros espectáculos de feira), mais tamén un documento sociohistórico de grande interese, por canto a canda as angueiras do singular anano imos coñecendo de todo un mundo e unhas xentes ben diferentes a nós e, no fondo, perfectamente semellantes. O retrato dos hábitos e protocolos sociais, das relacións entre clases e mesmo dos usos festivos e amorosos son realidades que alimentan estas páxinas a medio camiño entre a picaresca tardía e o relato de aventuras, o bildungsroman e a novela epistolar, conformando unha narración tan xenuína como atraínte deste célebre personaxe, non un liliputense imaxinario como os de Swift, senón un ben real anano hipofisario que inmortalizou nunha memorable narración os seus días e traballos.

[El Ideal Gallego, Diario de Ferrol, 22-2-2015]

Contra a barbarie

O escritor ruso Aleksandr Solzhenitsyn (1918-2008) mereceu en vida os maiores preces que poidan agardarse. O seu labor tivo o recoñecemento do Premio Nobel en 1970 e, aínda que nesa decisión deberon pesar tamén cuestións extraliterarias, non pode discutirse que a xeneralidade dos que alcanzan tal distinción son, con certeza, bos escritores.

Solzhenitsyn deixou ao mundo media ducia de textos que o inmortalizarán. Velaí o memorable Arquipélago Gulag ou Pavillón do cancro, pero antes deles fora xa un outro texto sobre o que hoxe quero determe e no que está contido todo o universo narrativo ao que volveu, unha vez tras outra, o escritor de Kislovodsk: refírome a Un día na vida de Iván Denísovich (en orixinal transliterado Odín den Ivana Denísovicha), obra rematada en novembro de 1962 que veu luz por vez primeira da man do poeta Aleksandr Tvardovski na entón máis prestixiosa revista literaria rusa Novy Mir (Novo Mundo).

Un día na vida de Iván Denísovich é fiel ao seu título: narra as vivencias dun preso, Iván Denísovich Shúkhov, ao longo dunha xornada nun campo de concentración da estepa siberiana, a onde fora deportado por ter sido acusado de traizón ao sobrevivir na guerra ruso-alemá e pensarse que desertara. O seguimento da rutina vital deste humilde albanel condenado a dez anos de presidio, a descrición das penurias que naquel inferno todos sufrían, fai deste libro un documento estarrecedor dunha realidade que cómpre non esquecer para evitar repetila.

Poida que o estilo de Solzhenitsyn non sexa o máis fulgurante dos posibles, mesmo que o monotematismo das súas páxinas se faga por veces reiterativo, pero do que non cabe dúbida é de que hai nel unha autenticidade e unha capacidade para a condensación expresiva e a efectividade comunicante que o converten no sólido narrador que todos recoñecen.

As experiencias que el mesmo sufrira no campo especial da cidade de Ekibastuz (Kazakhstán) en 1950 así como as múltiples testemuñas de compañeiros de presidio foron a base para este relato que comezou a escribir por volta de 1959, meses máis tarde de principiar o seu Arquipélago Gulag, que seica comezara a tomar forma en 1958, pero que non rematou ata moito despois.

Un día na vida de Iván Denísovich reportoulle gran popularidade no seu país, pero a realidade que describía facíase intolerable ao réxime stalinista, o que provocou que a novela se prohibise e acabase circulando en copias clandestinas.

Por sorte para nós, hoxe esta impresionante narración pode lerse en galego grazas ao esforzo do tradutor Martin Andor e a decisión do editor Moisés Barcia, quen non dubidou en incorporar este valioso título á colección Clásica de Rinoceronte Editora, todo un acerto que nos permite achegarnos a unha historia e uns feitos verdadeiramente intensos, espello cruel das vilezas que o Poder é quen de exercer sobre os individuos, mais tamén canto esperanzado da capacidade do ser humano por resgardar os valores máis nobres, aínda padecendo as máis feras condicións.

Solzhenitsyn deixou dito que a xustiza é conciencia, non unha conciencia persoal, claro está, senón a conciencia da Humanidade e que os que recoñecen nidiamente a voz da súa propia conciencia han de ser quen de renderse tamén ao clamor da xustiza. Oxalá o escritor ruso teña razón e as arañeiras do Poder esmagador non acaben con todo. El deixounos fiel testemuño do que este, levado ao extremo, é quen de chegar a facer. Convén pararse a pensar.

[Publicado nos xornais El Ideal Gallego, Diario de Ferrol, Diario de Arousa e Diario de Bergantiños, 3-11-2013]