Memoria das augas

Sigo con atención a andaina da bergondesa Dores Tembrás dende os seus inicios. Saudei aquí a aparición do seu primeiro libro, O pouso do fume, impecables aneis de cinza versais que nos sorprenderon no 2009. E dei tamén a benvida nestas páxinas á Cronoloxía da urxencia coa que se confirmou no 2014, endeita na procura das fendas nas que a identidade se libera. Hase comprender, pois, que me preste agora recuncar coa nova da aparición de Auga a través, primeira plaquette lírica da colección Pan de Abella, unha outra regalía de Apiario, selo editor no que esmelgan a propia Tembrás e a tamén poeta Antía Otero, apicultoras dunha abellariza de celme inesgotable.

Auga a través é un decálogo poético que encabeza unha cita de Dorothea Lange (“o uso sensíbel da cámara volverá misterioso o cotián”) e que nace dunha noticia que saltou aos medios no 2012: Aceredo, un pobo de Lobios que fora anegado tras a construción dun encoro en 1992, rexurdía das augas tras a pertinaz seca dese verán.

Ese feito é o punto de partida dende o que arrinca o degraer da memoria destes versos. A fluencia das augas, o asedio da aldea que permanece nos recordos e vivencias dos que a habitaron pero hoxe é unha mancadura do baleiro, a orfandade que se sente polo que foi e non é conforma a materia melancólica que palpita no poemario.

As feridas do que se perdeu, a infancia que non regresa e os risos mergullados son un manancial que non deixa cauterizar os estigmas. Hai nesa memoranza un “colapso líquido” que o poema tenta amparar, balsámico. A escrita é, nesta tesitura, unha obsesión salvífica que redime da “adicción á memoria” e dese pasado que tanto doe.

Desfilan así por estas planas as “engurras/ do liño que non se fiou” e os infindos “metros cúbicos de nada”, mais tamén “as silvas/ enxoval de hedras” que todo o cubriron, mesmo o intre solar da rebusca no campo da festa, a música do piano señorito ao fondo da aldea, a moita luz que se deixara prendida e que esvaeceu.

Tembrás pregunta no poema: “¿ten medida a esperanza?” Poderiamos aínda inquirir: ¿Serve de algo “fechar a porta con chave/ para que non entre a auga”? ¿“Agardar por un encabalgamento/ cando só hai final do poema” redimiranos? Sexa como for, o que se sabe é que é precisa esta “cartografía de medos”, “esas pedras/ as mans que as ergueron/ —metáforas mortas—” que tiñan “a última palabra/ vinte anos despois”.

E é esa palabra grávida a que latexa na ollada de Tembras, erixíndose en cronista do asolagamento, a perdición dun mundo, o esborroarse dos devanceiros que, porén, cobran a vinganza alentando dúas décadas despois para berrar a inxustiza da súa desaparición, o berro xordo das vías de augas atoando as arterias da vida.

Como nalgúns dos seus textos anteriores —poño por caso: Cronoloxía da urxencia— hai nestes textos un ir e vir de imaxes líquidas, efluvios de desaloxo e corpos ofrendados, pulso sensible e indagatorio, señardade do baleiro, reflexión metapoética e multiplicación infinda dos espellos versos e inversos.

Toda esta Auga a través trama dende a alusiva cuberta deseñada por Tamara Feijoo e impregna o azul das tintas e cosidos destas páxinas, escolleita plaquette de materialidade grácil, tributo á poesía substantiva que nos regala Dores Tembrás e que cómpre ler e reler.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 2-10-2016]

A Dorna de Minerva

Como as aves caprichudas que anasan o voo en inopinado arrauto, así chega unha nova entrega da revista Dorna, cumprindo coa súa errática periódica. É feliz a circunstancia, sobre todo, reitero, porque o derrego cenital que describe este estraño paxaro lírico é tan inconstante que cada nova aparición súa cómpre recibila coa éxtase do ornitólogo que descobre unha especie que cría extinguida.

E velaí como regresa confirmando unha realidade que levo anunciado ben veces e que agora xa é un feito: as máis brillantes fornadas poéticas dos Premios Minerva han de alimentar as nosas plataformas literarias nos vindeiros anos. Pois ben, da trintena de voces que sosteñen a trabe da que é a sección principal da revista, “Creación”, un número máis que considerable foron distinguidas nos galardóns composteláns do último lustro. Quitado os clásicos en vida (Arcadio López-Casanova), os autores asentados de longa traxectoria (Manuel Forcadela) e os que amosan xa unha coñecida andaina (Branca Novoneyra, Carlos Penela, Rosa Enríquez, Baldo Ramos, Cristina Ferreiro, Oriana Méndez), moitos dos restantes son produto da factoría Minerva: Afonso Traficante, Alba Cid, Antón Blanco Casás, Ismael Ramos, Jesús Castro Yáñez, Olalla Tuñas e Paula Antía Rey Baliña. Outras voces novas de interese certo serían as de Ana Cibeira, Arancha Nogueira, Arsenio Iglesias Pazos, Carlos Lixó, David Pobra, Jacobo Llamas, Marco Paone, Miguel Rual, Naír García, Nuno Pico, Xabi Xardón, Rafa Balado, Mercedes Leobalde e Pablo García Martínez, ás que daría cabo o sólido e recoñecido narrador Xabier López López.

A maiores, e como ben sendo habitual, Dorna incorpora unha moi interesante sección para as “Voces de fóra” na que, desta volta, Philip R. Davies e mais David Miranda Barreiro traducen do galés unha escolma de versos de Ifor Ap Glyn, rutilante vencedor do Coron no Eisteddfod nacional de Gales do 2013, gloria patria dos concursos daquela terra con raizames medievais, que coroa os vencedores co título de Prifardd (bardo principal).

Como remate desta nova Dorna (nada menos que a número 37), o bloque “Poéticas” favorece o diálogo creativo entre a prosa epistolar de Alfonso Pexegueiro e unha misiva lírica de Dores Tembrás, magnífico colofón para tan celmosa entrega, ilustrada con gusto discutible polas instantáneas de rotundo “Negrume” de Alberto Pombo.

A nave que capitanea Ramón Lourenzo e na que axudan Miro Villar como contramestre e Alba Cid, David Pérez González, Lorena López López e mais Mario Regueira como mariñeiría avanzada navega cos ciclos da lúa, mais non cabe dúbida de que, se ben os plenilunios son escasos, o seu fulgor é radiante.

Letras en ronsel

Abandonounos o 2014, pero non nos deixou orfos. Tras de si deitou un feixe de lecturas de valor que hoxe me presta relembrar.

O ano narrativo foi feraz e houbo apostas ben variadas: dende a escrita autobiográfica, de relato reflexivo e primíparo, que achegou Inma López Silva en Maternosofía ata a aventura maratoniana nos antípodas que propón Santiago Lopo en A diagonal dos tolos, pasando pola narración memorística e de descubrimento da vida adulta e os seus secretos feridos por un tempo gris de A viaxe de Gagarin de Agustín Fernández Paz, o puxilato pola supervivencia nun tempo avolto do Olimpia Ring, 1934 de Xabier López López ou as miserias dos escenarios e a vida de Máscaras rotas para Sebastian Nell de Alberto Ramos.

Tampouco os poetas ficaron a barbeito. Velaí están para demostralo A segunda lingua de Yolanda Castaño, ironía e pensamento versal de retrouso idiomático e resaibo revelador; A última música das cousas de Bieito Iglesias, memoria dun eu en tránsito melancólico; A distancia do tambor de Eva Veiga, cicatrices, Tempo de Ombre, filosofía do que esfarela; Cronoloxía da urxencia de Dores Tembrás, poliedro de silencios, acougo na tormenta, o pensamento a autoesculcarse; As voces da máscara de Arcadio López-Casanova, o transterro, a vixilia do desposuimento, os devanceiros a guiar a palabra maxistral, o final esperanzado en Ondara; Fulguración e silencio de Xavier Rodríguez Barrio, a verba en diálogo fértil, a memoria do amigo que se foi e non se vai xa máis; ou Celebración de Gonzalo Hermo, poemas de eu post-crac, fracturas interiores que viaxan entre musgos e vísceras na queste da identidade propia.

Foi tamén, este, ano de ensaística sobresaliente. Abondaría con amentar a Historia da literatura galega. De 1853 a 1916. O Rexurdimento que o profesor Xosé Ramón Pena publicou hai uns meses, volume imprescindible para revisitar criticamente tan decisivo período do noso pasado literario. Mais a este título habería aínda que sumar os Livros que nom lê ninguém de Isaac Lourido, lúcido repensar das nosas condicións sistémicas e as súas derivacións, principalmente proxectadas sobre a obra de determinado grupo autorial; a reivindicación da memoria masacrada que Francisco Xavier Redondo Abal tenta restituír en Bibliotecarios e bibliotecarias infames e que se explica transparentemente no subtítulo: A depuración franquista do corpo bibliotecario republicano. O caso galego; ou mesmo a indagación teórica que Inma Otero Varela acometeu en A ficcionalización do eu: autoría e protagonismo das mulleres na literatura, inestimable ensaio a propósito do xenérico e o seu valor na proxección e interpretación dos suxeitos literarios da escrita máis recente.

Este esquemático guieiro resultaría incompleto se non se recordase que a produción infantoxuvenil brillou tamén con intensidade en obras como o poemario As redes de Inés, de Elvira Riveiro Tobío, versos de recoñecemento e agarimo ás traballadoras do mar; tamén en De como Chispo, o esquío, puido co frío de Toño Núñez, sagacidade e tenrura para superar os atrancos da vida; As noites de Xián de Concha Blanco, saudades mariñas dun mundo que non se concibe sen o rumor das ondas e, xa para os rapaces medianeiros, a magnífica Historia da bicicleta dun home lagarto de Fina Casalderrey, memoria de tempos facareños que a ilusión e a esperanza souberon borrar. Para os máis mozos, as regalías viñeron do Reo de Xesús Fraga, días de graffiti e ritos de paso, xeiras nas que a banda sonora das xornadas acompaña o albiscar dun futuro que se ten de labrar coas decisións propias; e, no poético, Penúltimas tendencias de Carlos Negro, versos contra a tiranía da moda e as trampas que ás rapazas tende, evidenciando adicións témeras, acusando a destrución das vontades. En fin, habería tamén que lembrar que o teatro e pur si mouve e ofreceu (re)edicións tan estupendas como a moi amena O achado do castro de Manuel Núñez Singala ou o máis grave e meditabundo Lapsus de Alfonso Pexegueiro, comedia do existir, infancia de moral mancada.

Letras en ronsel dun ano que esmoreceu e que serán sucedidas por novas ceifas ás que cómpre desexar nos traian tan bos momentos de lectura como deixaron estes libros que aquí pouso “coma cinza/ de rosas que onte encheron de perfume/ o mundo”.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 4-1-2015]

25 anos de espírito PEN

[Para o amigo Miro Villar,

polo que el e eu sabemos]

aA poesía é o gran milagre do mundo, dicía Luís Pimentel. O mundo é un gran poema milagroso, digo eu. A palabra, as palabras son a arxila esencial que une vontades e acompaña os espíritos no fragor dos traballos e dos días.

Foi esa singular comuñón pola verba a que experimentaron os asistentes á VI Bienal Literaria en Compostela o 2 e 3 de outubro na Cidade da Cultura. O Gaiás santiagués deixouse habitar por animais literarios que quixeron celebrar o XXV Aniversario do Centro PEN Galicia, a entidade que organizou o encontro no que participaron poetas, narradores e outros axentes culturais tanto galegos coma foráneos nunha concelebración interxeracional onde as pontes literarias se transitaron amablemente.

E esa foi a unción pola palabra que fixo que tres astros do firmamento literario como son Nélida Piñón, Xosé Luís Méndez Ferrín e Manuel Rivas compartillasen unha mesa de clausura na que as complicidades revoaban arredor dos relatos orais e onde Piñón fixo boa a súa ascendencia cotobadense recoñecéndolle un papel decisivo na simbólica da súa escrita e Rivas pronunciou un máxico e entrañable discurso de recepción na academia dos afectos á súa amiga carioca. Da súa parte, Méndez Ferrín lembrou como o PEN internacional estivera ao seu carón cando en 1972 botou dous anos na cadea (Penal do Dueso) pola inquina franquista. Un triángulo de tanta altura literaria que, coma un imantador buraco negro da palabra, acabou por mergullarnos a todos os que vivimos o momento nun océano de luz e letras, unha reunión histórica que, quen sabe, talvez non sexa doado que se repita, pois ben poucas veces tres púlsares escintilan por xunto para iluminar a galaxia toda e espaventar tantas sombras da orfandade.

Velaí foi a inesquecible coda. Mais as xornadas comezaran xa o día anterior coa sesión de apertura e os discursos de benvida de Beatriz González Loroño, Directora-Xerente da Fundación Cidade da Cultura, María Ángeles Antón Vilasánchez, Concelleira de Cultura e Patrimonio en Compostela, Luís González Tosar, Presidente do Centro PEN Galicia e mais Xesús Vázquez Abad, Conselleiro de Cultura, Educación e Ordenación Universitaria. Eles foron os primeiros en poder ver o magnífico traballo videográfico que, para ocasión, creou Xabier Castro Martínez, Director do PEN galego, unha peza na que se leva a cabo unha sintética historia en imaxes do que foi a andaina do noso PEN neste último cuarto de século e que podedes ver ao final deste post.

As sesións propiamente literarias comezaron a última hora da mañá do xoves 2 coa mesa redonda “Narradores xornalistas hoxe”, xuntanza que moderou Xesús Fraga na que interviñeron Camilo Franco, Santiago Jaureguizar, Luís Pousa e Juan Tallón, todos eles, en efecto, xornalistas e narradores, que, con posturas complementarias que abriron un fértil diálogo en contrapunto, debateron sobre a difícil e complexa maridaxe de periodismo e ficción, un matrimonio para algúns imposible e para outros inelutable.

Á tarde dese mesmo día un recital poético-musical deunos a oportunidade de oír na voz dos Xardín Desordenado (Marlene Rodrigues, Santiago Ferraguz e Isaac Garabatos) os versos de Díaz Castro, Novoneyra, Álvarez Blázquez, Blanco-Amor, Manuel María e Rosalía de Castro e tamén de escoitar os recitados dos novos valores da nosa lírica representados por Alba Cid, Berta Dávila, Gonzalo Hermo, Mario Regueira e Dores Tembras, entre os que oficiou como experimentado guieiro Román Raña, unha asemblea poética que arrequeceu coas palabras da profesora da Universidade de San Petersburgo Elena Zernova, quen non quixo faltar á cita e deixou para os que alí estaban a regalía de escoitar en ruso “Penélope” dando conta da tradución a este idioma de Nimbos. Do saber facer de todos puiden gozar en primeira liña, pois honreime presentándoos.

A primeira xornada da Bienal rematou coa intervención do poeta e ensaísta arxentino Roberto Alifano, quen nos convidou a revistar a “Borges e o xardín de conversas que se bifurcan” nunha animada conversa co seu presentador, Luís Alonso Girgado, na que repasaron os principais episodios da literatura non só de Borges, senón tamén Julio Cortázar, Adolfo Bioy Casares, Francisco Luís Bernárdez e moitos outros.

O segundo día comezou na sesión matutina coa mesa “25 Anos do PEN Galicia: Novelistas”, na que, moderados por Inma López Silva (tamén ela narradora), participaron Marilar Aleixandre, Alfredo Conde, Víctor F. Freixanes e Bieito Iglesias, que fixeron un balance dos pros e contras que viviu a prosa galega nos últimos tempos e onde se cuestionou a vitalidade da novela, os camiños do seu futuro e os pasos que nos trouxeron ata aquí.

Pola tarde, unha última mesa de “25 Anos do PEN Galicia: Poetas” proporcionounos a ocasión de escoitar a radiografía lírica destes lustros que realizaron o poeta e editor Miguel Anxo Fernán-Vello, a poeta e ensaísta María do Cebreiro e mais o poeta e libreiro Modesto Fraga. O tríade, magnificamente conducido polo profesor e crítico Luciano Rodríguez, abordou os avances e desacertos da nosa poesía recente dende ancos ben diversos: a taxonomía xeracional de discurso (meta)teórico de María do Cebreiro, a conxunción da visión do editor de Espiral Maior e creador que achegou Fernán-Vello e a praxe e vivencia como poeta deste tempo de Fraga.

O remate regalounos o amentado encontro con Piñón, Méndez Ferrín e Rivas, broche de ouro desta VI Bienal Literaria en Compostela na que conviviron poetas e narradores, xornalistas e estudosos, galegos por nacenza e por querenza, confrades de letras todos que durante dous días irmandaron o seu camiñar, enchoupándose do espírito PEN para lembrarnos, máis unha vez, que o milagre da vida é a poesía e existir sen a palabra é un vivir demediado. Por iso xuntanzas coma esta son tan necesarias en tempos prosaicos.

a                                    

Arquitectura da mudez

Poucas estreas nos últimos anos deixaron tan bo sabor de boca como O pouso do fume, o poemario co que hai agora un lustro se daba a coñecer a escritora do Bergondiño Dores Tembrás. Había naquela voz que nacía un recendo novo, unha airexa soterrada que pulaba por saír á superficie e facer estourar as raíces. O alento de quen tempera os versos a lume manso para que vaian tomando corpo de seu e viren rexos na súa fraxilidade de miolo.

Quixen saudar no seu día aquela estrea, como tamén o fixen cando respirou fóra da auga O peizoque Roque (2012) e toda a parroquia máis nova se aledou o indicible daquel pisces que sumaba ás súas amizades. Certei cando entón escribín que había en Tembrás un abanar de palabras que daría moito e ben que falar. Sei que así foi tras a lectura de Cronoloxía da urxencia, o seu máis recente libro de poemas, gañador hai uns meses do XVI Premio de Poesía Concello de Carral, texto que agora publica Espiral Maior cun exquisito prólogo de Pilar Pallarés.

Cronoloxía da urxencia é inequivocamente tembrasiano. Están marcadas nel as pegadas dactilares da súa escrita e non hai ren que habite os días da autora que non deite aquí o seu agradecido delampo.

A de Tembrás é unha poética do silandeiro ascensional, un liberarse dos ruídos millenta que acoran o ser, unha endeita na procura das fírgoas nas que a identidade se libera, repregándose sobre si mesma, autoexplorando os vieiros nos que se é a contraluz, coa seguranza de que non hai certezas, coa dúbida dun eu que devagar se redefine en bucle imparable.

Mais os versos desta Cronoloxía da urxencia traen tamén as xornadas dunha infancia de amoras, a éxtase da contemplación ruralia, o tasto do chocolate, o papel de estraza, os regos tubérculos.

Veñen as imaxes dos líquidos efluvios, do beliscar de dermes nun axexar, desaloxar, ofrendar dos corpos, as olladas, os desvíos. Erótica sensualísima, velaíña cartografía do sentidos a vibrar, refundándose nun nadir amante.

Todo e mais coa celebración e gozo da palabra plena, da alba do canto indagatoria, reflexiva, metapoética en tanto en canto se di e interroga a si mesma na multiplicación infinda dos espellos versos e inversos, o vasto océano da dicibilidade do inefable.

Tembrás, que ten percorrido todas as Esquiagrafías, deixado as Dispositivas a clareo para nos revelar, mesmo envelenado docemente co seu Opium ou silabario, lega aquí esta “cronoloxía de urxencias/ arquitectura da mudez/ entre/ palabra e palabra/ pasar lambendo”. Para quen le, un laminar de beizo versal que queima tanto como vivifica, experiencia de vertixes interiores a colidir que abrasan co seu fulgor, reinando neste estraño estío que nos trae tan gratos compañeiros de viaxe como este poemario iluminado na cuberta por Ovidiu Batista, páxinas para soster os pulsos cada noite, cada mañá.

[El Ideal Gallego, Diario de Ferrol, 10-8-2014]