Eu tamén aborixe

Diana Varela Puñal leva preto de tres lustros sorprendéndonos con valiosos poemarios, pezas de teatro infantil, volumes narrativos e dramatizacións, mais nunca ata o de agora publicara un libro de ensaio, aínda que a súa sinatura aparece con certa frecuencia en diversos medios para ofrecer interesantes artigos de opinión. Nas últimas semanas viu luz Diario sen datas dunha aborixe galega, compilación de ensaios breves que acolle Laiovento e que quere ser unha sorte de “diario desde unha perspectiva vivencial” onde a autora aborda temas que lle interesan; a saber: “o concepto de identidade, a poesía e a ética”.

En efecto, as case dúas ducias de textos dos que esta obra se compón xiran arredor da cuestión identitaria (tanto persoal como colectiva), o sentido e función do poético e a visión ética da realidade.

Deste xeito, en non poucos dos ensaios profúndase sobre o sentimento de ‘aborixe galega’ da autora quen, coma Rosalía, se sente estranxeira na súa patria, estraña no propio país, pois o feito de vivir en galego nunha comunidade non normalizada non deixa de resultar un ‘exotismo’ a ollos dos que optan por un castelán homoxeneizador no que o idioma das cantigas é visto como o propio dunha “tribo de raros”. Para os que defenden o castelán vendo o galego como unha disfunción desnecesaria, a súa opción lingüicida xustifícase a partir de criterios pragmáticos erróneos que, como moi ben explica Varela Puñal, xa hai moito tempo que foron desbotados por sociolingüistas de prestixio como Juan Carlos Moreno Cabrera e outros.

Mais a autora vai alén e ofrece páxinas clarividentes sobre o emprego como cortina de fume da ‘cuestión nacionalista’ periférica polo goberno estatal centralista, do enzoufamento trivializante dos mass media na liña que xa denunciou Noam Chomsky en Dez estratexias de manipulación e non aforra palabras para criticar o nacionalismo excluínte que inza por toda parte: “Tratar de impoñer o concepto de nación, considerando positiva a que nun momento determinado poida interesar, contrapoñéndoa a outra, é terxiversar, redirixir o pensamento da sociedade facendo crer que só uns poucos están na posesión da verdade. Sería admitir que eles saben o que significa patria e cal é a patria; eles saben o que significa tribo e cal é a tribo á que convén pertencer; eles saben cal é a lingua da patria, os costumes da patria; e todas as demais son patrias malas, linguas malas, tradicións malas, malas nacións… xente mala, rara e perigosa á que cómpre reeducar ou, chegado o caso, reducir”.

De grande interese son tamén as páxinas que Varela Puñal dedica á cuestión da ética e a estética en moi diversas ordes, pois, ao seu ver, vivimos invadidos por un feísmo (auto)compracente que nos fixo perder o norte: “Que a estética forme parte da ética por atinxir á propia dignidade e ó respecto ó outro lévanos a que, desde un punto de vista ideolóxico, o feísmo é insostible, máis é certo que dun tempo a esta parte fíxose do culto ó feo un discurso institucionalizado”. Elevado a categoría, este pensamento evidencia as graves consecuencias ás que esta falta de xuízo ético (e estético) nos arrastra: “A ameaza radica en non saber distinguir, en nin sequera formularse a dúbida sobre as diferenzas que hai entre a protesta e o vandalismo, a liberdade sexual e o abuso, o estilo desenfadado no vestir e a incorrección ou a falta de hixiene, a aceptación dun agasallo de cortesía e a corrupción política, o amor polos animais e a degradación da especie humana, confundir o buenismo absurdo que conduce á inxustiza e a aplicación ‘xusta’ da lei. Son cuestións elementais cuxa mestura denota o esquecemento da conciencia ética”.

Se tivese espazo abondo, podería seguir así durante páxinas para salientar a lucidez coa que Varela Puñal trata asuntos como as enchentas gastronómicas (“Caníbal Country”), a discriminación por razón de xénero (“Diario dunha muller aborixe”), a diglosia en diferentes ámbitos (“Diario dunha avogada aborixe”), as inxustizas socioeconómicas (“Economía aborixe”, “Impostos aos aborixes”), a discriminación por razón de idade (“Sobran vellos aborixes”), os pedigrees progresistas (“Esquerda caviar”), a cuestión relixiosa (“A relixión dos aborixes”), a destrución do ecosistema planetario (“Aborixe procura abeiro: S.O.S. para o Planeta”) e, xaora, a nosa particular fauna e etoloxía literaria (“Zooloxía literaria”, “Diario dunha poeta aborixe”). Como esta columna ten a extensión que ten, conformareime con insistirvos non na conveniencia, senón na necesidade imperiosa de ler Diario sen datas dunha aborixe galega e actuar en consecuencia. Ou iso ou seguir dándonos a razón aos que, como Diana Varela Puñal e coma min, nos sentimos tantas veces aborixes na nosa terra, observados con curiosidade entomolóxica por falar na lingua orixe do noso país, abertos cordialmente á convivencia con outros idiomas, mais convencidos de que, se aínda somos o que somos, como dixo o gran Castelao, é por obra e graza do idioma e todo o que deste feito se deriva.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 2-6-2019]

Poética descarnada

Levo anos acompañándome da escrita de Diana Varela Puñal. Descubrina naquel seu inicial Fíos (2008), mais non foi ata o poderoso Animal abismo (2010) que comecei a comentar a súa poética, o que fixen logo coas súas incursións no eido da literatura infantoxuvenil, como en As trovas de Midas (2011), tamén coa suxestiva contística de Fin de Festa (2015) e préstame volver facer agora co seu máis recente poemario, Non, amor, publicado polo selo Medulia, sempre de interese nos títulos que dá a coñecer.

Os versos de Varela Puñal vólvense aquí máis dramáticos se cabe que en anteriores entregas. Hai en todo o libro un nubeiro desenganado que gravita sobre as verbas, aceirándoas na visión descarnada da realidade, non sempre amable.

Os poemas, longos, discursivos, presentan unha estrutura alternante que vai cosendo treitos versais nos que a voz lírica verte os seus pensamentos perante a contemplación duns nenos a xogar nun areal e outros treitos nos que as composicións se retrotraen ao pasado, ben da propia infancia e mocidade, ben de diversos momentos da andaina adulta, mais sempre pa(i)rando neses intersticios de fractura, nos momentos de crise, pasos traumáticos ou epifanías tristurentas que nos ensinan o complexo e difícil da vida.

Especial relevo adquire o diálogo coa finitude, a asunción de ser animais para a morte e o vínculo especial e grave que con ela nos ata. Dende a súa sombra, todo o noso vivir é reinterpretado, o Tempo cobra sentido e tamén os días andados, que aquí teñen, por veces, un aquel de ladaíña saudosa ou inevitable tempus fugit.

A poética de Varela é dunha dicción arestada, nada amable, que arrisca na forma e nas imaxes e expresa con contundencia un magmático universo interior, cheo de erupcións volcánicas, mais tamén de envisas contemplacións para compensar.

Este Non, amor vai precedido dun longo prólogo da autora. É imprescindible a súa lectura. Do contrario será imposible penetrar no seu territorio creativo con garantías de éxito. Nestas páxinas ofrece moitas das claves para ben interpretar o sentido dos versos, a agonía que neles late e a denuncia dolorosa que anuncian. Prosa de fondo alento reflexivo, case filosófica en ocasións, que é, abofé, outra achega de valor do libro.

Mais, por se todo o anterior non abondase, Non, amor é máis que un intenso poemario. É tamén un libro-dvd, pois os textos que poden lerse nas súas planas ofrécense ademais nunha versión sonora recitados pola propia autora, o que posibilita unha lectura alternativa, engadindo todo un caudal de significados suplementarios mercé ao pausado, entoación e ritmos cos que Varela Puñal arroupa o seu exercicio rapsodo, pois xustamente a preponderancia da dimensión musical é unha das constantes na poética desta coruñesa.

O desgarro vital, os silencios que habitamos, a memoria melancólica do que esvae, tamén a afirmación diante do ineludible final son referencias axiais neste Non, amor, co que Diana Varela Puñal confirma a plenitude da súa voz, para ledicia dos que hai tempo a lemos e os que de seguro comezarán agora a facelo.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 8-10-2017]

Premios Minerva 2016

Un ano máis, o Colexio M. Peleteiro de Santiago de Compostela deu a coñecer os relatos e poemas premiados na LXIV convocatoria do prestixioso Certame Literario Minerva, o máis antigo dos que se convocan en Galicia, pois os seus inicios remóntanse a 1963.

A merecida fama destes premios medrou lustro tras lustro tanto da man dos que foron senlleiros mantedores e xurados destes modernos xogos florais coma dos numerosos escritores que foron distinguidos na súa mocidade co galardón.

Pois ben, na tarde do xoves 3 reuniuse nas instalacións do Colexio no Castiñeiriño un xurado composto por creadores, docentes e críticos que se repartiron para as modalidade de poesía e narrativa. Na primeira, figuraron o investigador e crítico Luís Alonso Girgado (en calidade de presidente), o poeta e tradutor Eduard Velasco, a poeta e narradora Diana Varela Puñal, o poeta Luís Valle e mais o profesor e tamén poeta Mon Buhigas, todos eles como vogais. Da súa parte, os encargados de xulgar os textos narrativos foron o ensaísta e crítico Manuel Quintáns Suárez (como presidente), a tradutora e narradora Ánxela Gracián, o ensaísta e investigador Xurxo Martínez González, o profesor Alberto Muñiz Pascual e servidor, actuando como secretaria a tamén profesora Teresa González da Silva.

Logo da deliberación na que houbo tempo para apreciar debidamente a alta calidade dos textos presentados (121 en narrativa e 57 en poesía, dos cales foron escolmados para discusión na fase final 33 e 19, respectivamente), os xurados decidiron premiar os seguintes traballos:

Modalidade de narración

1º Premio a Amaia Tomé, de 16 anos, alumna de 1º de BAC do IES Francisco Aguiar de Betanzos, polo relato “Clare e outras illas”.

2º Premio a Cecilia Fidalgo Castromil, de 15 anos, alumna de 4º de ESO do Colexio Manuel Peleteiro de Santiago, polo conto “O expresso a Madrid”.

3º Premio a Iago González García, de 16 anos, alumno de 1º de BAC do IES Eduardo Blanco-Amor de Ourense, pola narración titulada “Non ad vitam aeternam”.

1º Accésit a Alba Pérez Barcala, de 15 anos, alumna de 4º da ESO do IES de Cacheiras, polo seu traballo “Tres ou catro globos máis”.

2º Accésit a Laura Regueiro Romero, alumna de 2º de BAC do Colexio Manuel Peleteiro de Santiago, polo texto “Unha revolución persoal”.

3º Accésit a Ángela Lamas Gómez, de 17 anos, alumna de 2º de BAC do Colexio Os Sauces de Pontevedra, polo relato “O anden do sen(ti)r”.

Modalidade de poesía

1º Premio ao amentado Iago González García pola súa triloxía “Cosmogonía”.

2º Premio a Inés Outomuro Rodríguez, de 17 anos, que cursa 1º de BAC no IES Eduardo Blanco-Amor de Ourense, polo poemario “Orixe”.

3º Premio a Tamara Fernández Labrada, de 16 anos, estudante de 1º de BAC do IES Terra Chá de Castro de Rei polo seu traballo “Non deixedes que vos miren o móbil”.

1º Accésit a Laura Regueiro Romero, de 17 anos, alumna de 2º de BAC do Colexio Manuel Peleteiro de Santiago, pola obra “Antoloxía inmigrante”.

2º Accésit a Nuria Fernández Robledo, de 16 anos, estudante de 1º de BAC do IES Eduardo Blanco-Amor de Ourense, pola triloxía “Migración á orixe”.

3º Accésit a Laura Dauzón Otero, de 17 anos, que cursa 2º de BAC no IES Ribeira do Louro do Porriño, polo seu conxunto “Trátase de poesía”.

Todos os gañadores, alén das correspondentes dotacións económicas, serán galardoados cun diploma acreditativo e mais unha medalla de prata do certame durante a entrega de premios, que terá lugar o vindeiro mércores 6 de abril, ás 17:10h., no Salón de Actos do Colexio Manuel Peleteiro, nunha sesión solemne na que pronunciará unha conferencia maxistral o narrador e ensaísta Xosé Ramón Pena e que amenizarán os premiados coa lectura dun fragmento das súas creacións, adianto do que será publicado en breve nun volume editado polo propio centro.

Xente de noso

Escribir é, en non poucas ocasións, un exercicio de hipnose que nos conduce aos estratos máis fondos da conciencia, onde ancora o que fomos, o pasado persoal e tamén o camiño andado comunalmente, a pegada dos días que foron deixando en nós un ronsel que nos trouxo ata o noso ser presente. Por iso cando un autor regresa, a través da escrita, ao territorio da infancia e a mocidade e á paisanaxe que habitou eses eidos prodúcese unha anagnórise na que todo se explica e se fai latexante evidencia ante a epifanía do autorrecoñecemento, do encontro da raíz, da volta ao ónfalos primixenio.

Fin de festa, o volume de narrativa que asina Diana Varela Puñal para Laiovento Edicións, ten moito de viaxe a unha Ítaca sentimental que se recupera por medio da escrita para dicir un mundo que foi, pero que segue vivo e entrañado na memoria de quen o fabula.

Varela Puñal deseña un libro en pequenas entregas ou relatos nos que dispón unha estrutura trenzada, de xeito tal que catorce das prosas son seriadas e van contando a historia de Susi Arnela e os outros trece textos arroupan esa narración central contando peripecias e circunstancias doutros personaxes que cruzan coa protagonista e comparten con ela un tempo e un mundo.

Por tanto, Fin de festa confórmase como unha galería onde sabemos das xentes de Xuvino (ficcionalización do Corme natal da escritora) e daqueles episodios máis salientables no seu pasado recente. Hai nestes retratos un ollar benévolo e indulxente, que expón e evita xulgar, unha mirada comprensiva, humana, que tenta entender o porqué de cada decisión, de cada particular xeito de ser, de cada xenuína ruptura de sentido.

Os seres que cruzan este Fin de festa compoñen un cosmos identificado, unha especie de insua onde todo é posible e as regras que rexen o seu vivir só son admisibles e comprensibles nese contexto concreto.

De entre todos os personaxes que o libro retrata Susi Arnela é, con diferenza, o mellor perfilado, o que no seu rol protagónico ofrece as páxinas máis celmosas. Nena e rapaza fermosísima, elegante e admirada ata o delirio, todo o pobo de Xuvino viviu a puberdade e adolescencia de Susi Arnela como a contemplación dun milagre de perfección. Ninguén podía subtraerse ao fascinio de tela preto, de lle falar, de compartir con ela os momentos de máis relevo. Mais Susi Arnela acaba por cruzar a liña prohibida e caer nunha adicción que a arrastrará á decadencia: a súa beleza desfalecerá, o seu espírito ledo ensombrecerá e o desfalecemento e a ruína farán presa dela.

Paralelamente, Fin de festa vai presentándonos tamén os contextos que levan a ese ocaso para amosar como, malia a todo, tras ese esmorecer, houbo tamén treguas escintilantes, persoas e amigos que andaron o camiño sen se perder, ou perdéndose mais gozosamente, sen o agre saibo da frustración pé dos beizos.

Varela Puñal cóntanos destes semellantes nosos de Xuvino cun dicir aveludado, suave pel dos parágrafos que esvaran oleosos e perfumados, deixando que un incenso adxectival aromatice os períodos en volutas recendentes de harmonía superior, prosa deliciosa onde as haxa.

Fin de festa non é un libro nin de gañadores nin de perdedores. É o relato dunhas xentes tan comúns coma extraordinarias, tan complexas coma inxeis; isto é, tan coma nós e, asemade, tan irrepetibles. Diana Varela Puñal soubo capturar nestas planas esa intemporal substancia, esa permanencia transcendente na que recoñecerse é doado porque o máis humano vai de seu.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 26-7-2015]

Soños cumpridos

Cando vin as vías do tren vilafranquino cubertas de bouza encolléuseme o corazón. Foi hai algúns anos e recordei canto amaba aqueles vellos raís algún escritor daquela terra ao que eu lera sendo noviño con grande abraio.

Por iso, e porque teño especial debilidade polos libros que nacen da lealdade á memoria dos escritores amigos, escribo agora estas liñas. Lembrar a grandeza dos que se foron pero nos deixaron como compaña as mellores palabras é un acto de xenerosidade que traspasa o Tempo e fai grande a quen recorda e admirable ao recordado.

Así acontece con Viajes con Antonio Pereira, o pequeno volume preparado polo profesor da Universidade da Coruña Luciano Rodríguez, quen rende nel homenaxe á amizade que o uniu ao magnífico escritor leonés desaparecido vai para un lustro, un dos mellores relatistas en lingua castelá do pasado século, a quen debemos coleccións de historias memorables como, poño por caso, Cuentos para lectores cómplices (1989), Picassos en el desván (1990) ou Relatos de andar el mundo (1991), entre outros.

Rodríguez explica no brevísimo prólogo a este libro, “Envío a Antonio Pereira”, a nacenza da obra, xurdida con motivo da celebración o pasado 26 de marzo dunha xornada organizada pola Universidade de León arredor do escritor. O crítico galego achegou na súa intervención unha confesión: Pereira e mais el tiñan proxectado escribir un conto a catro mans do que só deixaron construídos os marcos; isto é, o comezo e o final, que serían, respectivamente: “Cuando vi las vías del tren villafranquino cubiertas de maleza se me encogió el corazón” e “Ahora ya sabemos que los sueños bien soñados se acaban convirtiendo en realidad”.

Velaí a matriz deste Viajes con Antonio Pereira: Rodríguez, como memoranza e homenaxe ao amigo ido, convidou sete autores a que escribisen un conto breve (dúas, tres páxinas) que comezase e rematase coas secuencias indicadas. O resultado é a compilación de minirrelatos que agora autoedita o profesor coruñés.

Clara Isabel Martínez Cantón é a autora do primeiro conto, “Ana desnuda”, unha moi suxestiva narración sobre a visión dun nu feminino e como esta marca a adolescencia e aínda a madurez do rapaz protagonista. Tras desta pode lerse “El Coche de Salvador”, unha recreación do lucense Xulio L. Valcárcel da vida da Vilafranca do Bierzo natal de Pereira décadas atrás, trama que protagoniza un taxista encargado de carrexar os pasaxeiros do tren ata a vila nun singular auto. Tamén comparece “El insomne” de Íñigo Bermejo, dicir onírico que obriga o personaxe central a regresar á Vilafranca que abandonou de noviño e reencontrarse co Pasado. Igualmente, a tan achegada ao responsable do volume Marta Rodríguez Pía, quen asina “¡Va por usted, don Jaime!”, historia de ferroviario entregue que moito lembra, para ben, algún memorable relato de Elena Poniatowska. E de amores, soños e Tempo que esvara fala tamén “Soñado no tren” de Xosé María Álvarez Cáccamo, a quen sucede José Enríquez Martínez e o seu “Un sueño recurrente”, esa ilusionada contemplación do pasar dos trens no desexo dun futuro que acaba pechando o círculo no pretérito. Por remate, “Una gruesa y gris tela de araña nos abriga”, prosa de amor que se envolve en teas de araña e olor a castañas e onde Diana Varela Puñal nos desafía a regresar ao lugar no que fomos felices.

A foto de cuberta deste Viajes con Antonio Pereira amosa o actual estado da, en tempos, moi concorrida estación de Vilafranca do Bierzo, hoxe abandonada. A contracuberta ocúpaa outra instantánea dunha vella locomotora. Ambas imaxes son da autoría de Marta R. Pía e compleméntase coa que, precedendo o índice, amosa a vella estación cando aínda estaba en activo.

Viajes con Antonio Pereira é un fermoso libro. Éo porque abriga a Amizade e a Memoria, porque son amigos os que renden a homenaxe e porque o fan ofertando o máis valioso dos galanos: a palabra creadora a quen tanto creou, contos para a melancolía da ánima en recoñecemento a quen foi un mestre da exploración señardosa do ser. El confiaba na maxia das historias que transmitía, soñaba con que emocionarían por sempre aos que o lesen, aínda cando el non estivese entre nós. Entendeuno ben Luciano Rodríguez, tamén el un soñador. Ambos sabían, como sei eu agora e sabemos todos, que os soños ben soñados se acaban convertendo en realidade.