Xistral de versos

“Xistral, alto monte, da nosa terra o máis alto, onde as voces innumerables do mar aínda o alcanzan. Dende alí, un feixe de mozos contémplanos… Empuxade, empuxade dende o alto cos vosos ollos abertos ao misterio, a ese pobre barco noso, vello e morto en terra; empuxádeo cara a ese mar co que aínda soña. E que outra vez apareza tras del ese ronsel sobre un mar aparentemente en repouso”.

Con estas palabras de salutación nacía Xistral, a revista lucense que o daquela mozo de sétimo de bacharelato Manuel María Fernández Teixeiro botou a andar coa axuda dun seu amigo: Manuel Antonio Sopena Somoza, alias Pérez Amor, prematuramente malogrado. Corría 1949 e no ermo publicista galego da Posguerra tal aventura xuvenil ía converterse nun fito simbólico.

Xistral foi unha publicación modesta, apenas un feixe de follas impresas a unha tinta, sen máis colorido que as vermellas letras do título, pois tampouco insería ilustración ningunha. Tan só chegaron a saír do prelo dous números: o primeiro, de oito planas; o segundo, dunha ducia. Un, tirado do prelo da Imprenta Palacios; outro, das Gráficas de Gerardo Castro. Nin un nin outro puideron pagalos os seus idealistas promotores e tiveron que acabar custeándoos os familiares, de aí que tivese tan curta vida.

Mais, malia ao exiguo da súa duración, en Xistral viron luz os versos en galego de Luís Pimentel (tan difíciles de atopar na prensa da época), de Álvaro Cunqueiro (quen escribe dende o seu Mondoñedo natal, inmerso entón nunha sorte de exilio interior), de Iglesia Alvariño (tampouco pródigo, precisamente), de Clotilde Paz (unha voz feminina en galego en tempos ben facareños) e, xaora, do propio Manuel María, quen se estreou como poeta tanto no noso idioma coma en castelán.

Doutra banda, Xistral contou con textos de profesorado e amizades do Manuel María daquela hora, como, poño por caso, Carlos Fernández Otero, quen asinou as súas colaboracións como Carlos de Pelegrín e, anos máis tarde, houbo de converterse nun dos máis conspicuos discípulos de Noam Chomsky e figura senlleira do xenerativismo norteamericano co nome de Carlos Peregrín Otero.

A revista Xistral foi tamén o xermolo da futura colección homónima, que a primeiros dos 50 capitanearon Ángel Johan e novamente Manuel María. E hoxe en Lugo publícase dende o ano 2000 unha cabeceira co mesmo nome, en lembranza e homenaxe daquela xeira histórica que abrira en plena longa noite de pedra o escritor de Outeiro de Rei.

Os que queiran achegarse de primeira man a este oasis literario que supuxo Xistral están de en hora boa. O Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades vén de publicar unha edición facsimilar da revista baixo o coordinación do profesor Luís Alonso Girgado e Laura Piñeiro Pais. A obra conta, amais, con breves pero informativas notas introdutorias de Claudio Rodríguez Fer e o amentado Alonso Girgado, alén dunhas declaracións verbo da cabeceira que no seu día fixera o autor de Terra Cha.

Foron, pois, premonitorios os versos daquel primeirísimo Manuel María dedicados a Ramón Piñeiro: “Soedá durmida nos currunchos/ que voltarán mañá”. E claro que volve toda aquela melancolía de palabras, de soños e azos xuvenís que xa forma parte da nosa historia literaria recente.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 1-5-2016]

Amores bilingües

Teño escrito en máis dunha ocasión que a tradución dos nosos textos a outras linguas é non só un feito de positivo espallamento da escrita en galego, senón tamén un índice inequívoco do vizo desta, do interese que a súa obxectiva calidade esperta. Hoxe préstame dar noticia da translación dun novo volume, neste caso a compilación poética Deathless Loves / Amores sen morte do lucense Claudio Rodríguez Fer, que foi vertida ao inglés por diversos autores nunha edición coordinada por Diana Conchado, profesora do Hunter College da City University of New York.

Conchado, de ascendencia galega, reúne neste libro publicado pola santiaguesa Follas Novas trinta poemas e unha plaquette que xa foran aparecendo previamente en revistas como Galician Institute, Asheville Poetry Review, Galician Review, Contemporary Galician ou California Quaterly, en escolmas como Breogan Lighthouse: An Anthology of Galician Literature e mesmo en publicacións alternativas e opúsculos como A tola soñando, Entre duas augas ou Rosalia’s Revolution in New York.

Deathless Loves / Amores sen morte é, pois, unha recompilación de versións realizadas entre 1991 e o pasado ano por tradutores tan prestixiosos como Kathleen March (University of Maine), Julian Palley (University of California), Clifford Irizarry (City University of New York), Jonathan Dune (Director de Small Stations Press), Androulla Sarah Panayi (Universidade de Santiago de Compostela), John Rutherford (University of Oxford), Ute Margaret Saine (Chapman University, California) e a propia Conchado.

Este libro, resulta, amais, unha ben representativa selecta da produción de Rodríguez Fer, pois achega textos que van dende o seu primeiro libro Poemas de amor sen morte (1979) ata os últimos, como A loita continúa (2004), Viaxes a ti (2006) e Ámote vermella (2009), pasando por ben coñecidos títulos dos oitenta e noventa como Cinepoemas (1983), Historia da lúa (1984), A boca violeta (1987), Extrema Europa (1996) e A unha muller descoñecida (1997).

Por tanto, Deathless Loves / Amores sen morte é tamén un sumatorio de toda a poesía traducida ao inglés de Rodríguez Fer ata o momento, pois só ficou fóra a tradución íntegra que Kathleen March fixo de Tigres de ternura, publicada en edición bilingüe galego-inglesa por Toxosoutos no 2012.

Dá conta destes e outros extremos Conchado na breve “Introdución” á obra, tras da que figuran as composicións agrupadas en cinco grandes seccións: “Lovers / Amantes”, textos amatorios e/ou eróticos; “Micropoems / Micropoemas”, composicións breves nacidas ao abeiro das múltiples viaxes do poeta; “Lugo blues”, a escrita máis apegada ás orixes telúricas; “New York Jazz / Nova York Jazz”, máis intercultural e urbano, e “Celtic Roads/ Camiños celtas”, poemas que, dunha ou doutra forma, recuncan na irmandade celta.

Esta edición bilingüe remata cuns anexos nos que se detallan os créditos das traducións e a procedencia bibliográfica das mesmas, así como tamén se achega unha listaxe completa das obras de Rodríguez Fer trasladadas ao inglés (onde se contan, ademais de poemas, diversos relatos) e outra de toda a súa produción poética, narrativa, ensaística e mesmo tradutora.

Excelente ocasión, pois, este Deathless Loves / Amores sen morte para familiarizarse coa escrita dun poeta referencial da literatura galega das últimas décadas, que agora ha poder chegar a ser gozado por lectores anglófonos mercé ao meritorio labor de Diana Conchado na edición e, dela mesma e un escolleito elenco de profesores, na tradución. Sexan parabéns.

[Faro de Vigo, 17-9-2015]

Ars dedicandi: ‘Advento’ de Manuel María

Hoxe hai oitenta e seis anos que viña o mundo Manuel María, un dos poetas máis destacados e prolíficos da literatura galega da segunda metade do século XX.

Os seus comezos inscribíronse na lírica da anguria tebreguenta con títulos como Muiñeiro de brétemas (1950) ou Morrendo a cada intre (1952). Veu logo Terra Cha (1954), que marcou un cambio de rumbo na súa escrita que confirmaron libros posteriores.

No mesmo ano no que vía luz aquel volume darredor do mundo chairego publicábase tamén Advento, poemario que acolleron as Ediciones Galicia do Centro Galego de Bos Aires nunha lucidía edición para a que Luís Seoane creou a cuberta.

Este Ars dedicandi recupera as palabras que nun exemplar daquela primeira edición estampou Manuel María para os seus amigos Carmen Blanco e Claudio Rodríguez Fer, estudoso este último que lle dedicaría unha ben ampla análise baixo o título “Manuel María e a cultura popular” no libro Poesía galega. Crítica e metodoloxía (1989).

O “corazón ilusioado” do Manuel María que lembraba en 1984 a emoción coa que estreara aqueles versos trinta anos antes é o que agora contaxia estas liñas, que queren ser un pequeno testemuño para un home grande.

Ars dedicandi: Ánxel Fole

O 11 de agosto de 1903 naceu no número 1 da Praza de Campo Castelo en Lugo Ánxel Fole, voz fundamental da narrativa galega de Posguerra e xornalista de longa e recoñecida traxectoria.

Moitos foron os amigos do mundo literario que este clásico das nosas letras tivo ao longo da súa vida, que deu de si, pois aínda nos deixou en 1986.

Entre as máis próximas e queridas amizades dos últimos lustros atópase a parella formada por Carmen Blanco e Claudio Rodríguez Fer, quen trataron dende moi novos o escritor e compartiron con el moitas vivencias, principalmente o autor de Tigres de ternura, quen lle dedicou varias monografías e numerosos estudos.

Esta dedicatoria que hoxe recupero por xentileza de Blanco e Rodríguez Fer testemuña esa amizade garimosa que, dende a primeira hora, os uniu a Fole.

Figura estampada na que é a segunda edición de Terra brava, aparecida en 1976, un volume que conserva na cuberta o deseño orixinal que Maside fixera para a edición primeira, cunha variación cromática.

Ao cumprirse os cento doce anos da vinda ao mundo daquel maxín soñador de loberías e trasmundos, vallan estas liñas para enviarlle unha saudiña ao Alén, do que tanto escribiu, ¡si, señor!

As linguas da cabeleira

Claudio Rodríguez Fer é un dos poetas galegos das últimas xeracións que viu en máis ocasións traducidos os seus textos. Son varios os libros por el asinados que apareceron en edicións bilingües e moitos dos seus poemas figuran escolmados nas máis prestixiosas antoloxías internacionais. A maior abondamento, el mesmo ten traducido ao noso idioma textos referenciais da mellor literatura universal; poño por caso, a recente versión de Moss (2015) de Emily Dickinson.

Por tanto, non é sorpresa ningunha saber que o seu poema “A Cabeleira” volveu ser obxecto de transvases a outras linguas na publicación A Cabeleira (Poema en 35 idiomas), que recupera e amplifica un proxecto de hai anos, tamén aparecido, como este, na colección A Tola Soñando.

“A Cabeleira” veu luz por vez primeira na revista Grial a finais do verán de 1985. Logo foi incluído polo autor no poemario A boca violeta (1987) e puido lerse xa en versión tetralingüe (galego, inglés, francés, castelán) en 1995. Con posterioridade, veuse trasladado ao ruso (1999) e ao bretón (2000) e Rodríguez Fer volveu antologalo nos volumes Vulva (1990) e Amores e clamores. Poesía reunida 1973-2009 (2011).

Todo este periplo bibliográfico (que evidencia a aceptación e alto interese suscitado pola composición) alcanza agora un novo estadio coa súa publicación nunha trintena e media de idiomas, entre os que se contan linguas de todos os continentes habitados (Europa, África, América e Oceanía), das máis complementarias procedencias culturais e de ben singulares tradicións. Como a listaxe é longa, limitareime a sinalar aquelas menos habituais, pois o lector poderá supor que as máis próximas ao noso contexto figuran tamén. E velaí como, a canda esoutros idiomas adoitos, o verso de Rodríguez Fer pode lerse en danés, neerlandés, ruso, checo, polaco, armenio, hebreo, árabe, chinés, xaponés, hindi, swahili, ioruba, wolof, quechua, guaraní, rapanui e, claro está, esperanto.

Escritores, tradutores recoñecidos e multipremiados, investigadores de relevo e grandes profesores son os responsables destas versións aos diferentes idiomas (imposible citalos todos), que se acompañan das ilustracións interiores de Sara Lamas e a orixinal e fermosa cuberta de Carmen Blanco.

A Cabeleira (Poema en 35 idiomas) complétase cuns apéndices biobibliográficos sobre o autor, a súa traxectoria profesional, poesía e narrativa en galego, estudos, ensaios e traducións e unha breve nota verbo do rastro editorial do poema.

A contracuberta reproduce o poema manuscrito por Carmen Blanco, quen fai del un caligrama de melena ondulante para dar lucido remate a unha edición que homenaxea no colofón a tantas vítimas de procesos bélicos, xenocidas e autoritarios, reivindicando para eles “memoria, verdade, xustiza e reparación”, no desexo de que todos os que participaron na confección da publicación e os que saiban da súa existencia como lectores gocen de “amor, poesía, paz e liberdade sen fin”.

Por remate e en homenaxe, vaia aquí, máis unha vez, o espléndido poema de Claudio Rodríguez Fer na lingua que o viu nacer hai agora tres décadas para convertelo nun imprescindible da poesía galega contemporánea: “Eu nacín nun país verde fisterra que vagou errante tras manadas de vacas./ Incerto fillo son das tribos móbiles que só se detiveron cando se lles acabou o mundo./ Non teño outras raíces que as da espora nin outra patria habito que a do vento./ Síntome da estirpe daqueles pobos nómades que nunca se constituíron en estado./ O noso espírito coñeceu o abismo e o sentido telúrico do contorno natural./ A nosa historia é a dun pobo que perdeu o norte e se confundiu cos bois./ Pero eu recuperei o norte no medio do naufraxio fluíndo sensualmente da cabeleira da lúa./ E a inmensa cabeleira é labirinto no que soamente falo a quen eu amo.”

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 31-5-2015]